Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 6

Upplýsingaleit efiir efhisorðum á Bólasafni M.S.
hefur síðan verið endurskoðaður. Staðallinn hefur m.a. ver-
ið þýddur á íslensku og gefinn út sem ÍST90 svo sem síð-
ar getur.
Upphaf efnisorðaskráa almennt má m.a. rekja til efnis-
lykia flokkunarkerfa. Ein af nýjungum Dewey-kerfisins,
þegar það kom fyrst út árið 1876, var einmitt efnislykill-
inn. Með tímanum urðu flokkunarkerfm stöðugt flóknari
þannig að sífellt var erfiðara að nota kerfin í þeim tvíþætta
tilgangi að ákvarða safnkosti bókasafna stað í hillu og sem
tæki til nákvæmrar efnisgreiningar heimilda (Townley og
Gee, 1980, s. 17). Aðrir og nákvæmari möguleikar en efn-
isgreining með hjálp flokkunarkerfa urðu því að koma til
og efnisorðagjöf sem tæki við efnisgreiningu var smám
saman þróuð.
A undan kerfisbundnu efnisorðaskránum höfðu ýmsar
aðrar efnisorðaskrár (e. subject index) komið fram á sjónar-
sviðið. Library of Congress í Bandaríkjunum hóf árið 1898
að gefa safnkostinum efnisorð og gaf út í heftum sinn
fyrsta efnisorðalista á árunum 1909-1914 undir titlinum
Subject Headings Used in the Dictionary Catalogues of the
Library of Congress. Um miðjan níunda áratuginn voru
teknir upp ýmsir eiginleikar kerfisbundinna efnisorðaskráa
sem settir voru fram í 11. útgáfu skráarinnar (Williamson,
1991, s. 141). Árið 1989 kom 12. útgáfan sem bar titilinn
Library of Congress Subject Headings (LCSH), en milli út-
gáfa hafa jafnan verið gefnir út viðaukar sem teknir hafa
verið upp í næstu útgáfu á eftir.
Fyrsta útgáfa Sears List of Subject Headings kom út árið
1923 og var upphaflega tekin saman fyrir minni bókasöfn
svo sem titill fyrstu útgáfu vísar til: List of Subject Headings
for Small Libraries. Skráin er enn kennd við upphafsmann
sinn Minnie Earl Sears (1873-1933) þó margir aðrir hafi í
tímans rás komið að útgáfu skrárinnar og henni hafi aðeins
auðnast að fylgja þrem fyrstu útgáfunum úr hlaði. Árið
1994 birtist þannig 15. útgáfan og hafði skráin þá í fyrsta
skipti ýmis einkenni kerfisbundinna efnisorðaskráa.
Báðar ofangreindar skrár eru almenn efnisorðakerfi.
Ymsar sérgreindar skrár hafa einnig verið gefnar út. Sumar
hafa verið þróaðar úr hefðbundnum efnisorðaskrám og er
þar líklega Medical Subject Headings (MeSH) frá National
Library of Medicine einna þekktust. Fjölmargar aðrar sér-
skrár hafa verið teknar saman sem kerfisbundnar efnisorða-
skrár, einkum á sviði lista, tækni og vísinda.
Megintegundir efnisorðaskráa
Þegar fjallað er um efnisorðaskrár fyrir lyklun er oftast
greint á milli eftirfarandi tveggja megintegunda (sbr.
Piternick, 1990, s. 399) sem síðan skiptast hvor um sig nið-
ur í ýmsar undirtegundir:
1. Efnisorðaskrár með stöðluðum orðaforða (e. con-
trolled vocabulary). Sá orðaforði sem nota má við lykl-
un er fyrirfram ákveðinn og bundinn ákveðnum hug-
tökum og reglum um meðferð þeirra. Dæmi eru t.d.
ýmsar staðlaðar efnisorðaskrár svo og kerfisbundnar efn-
isorðaskrár.
2. Efnisorðaskrár með frjálsum orðaforða (e. uncon-
trolled vocabulary). Orðaforði höfundar, eins og hann
kemur fram í þeirri heimild sem gefa á efnisorð, er lagð-
ur til grundvallar þegar efnisorð eru valin. Dæmi um
slíkar skrár eru t.d. KWIC (keyword in context) og
KWOC (keyword out of context) efnisskrár.
Alþjóðlegi staðallinn ÍST 90, sem áður var drepið á,
byggir á fyrri tegundinni, þ.e. hugmyndum um kerfis-
bundið val orðaforða og staðlaða notkun hans eftir ákveðn-
um reglum.
Notagildi efnisorða við lyklun gagna og við heimilda-
leitir ræðst einmitt mjög af því efnisorðakerfi sem notað er
og hvernig því er beitt við lyklun heimilda (ÍST 90, 1991,
s. 7).
Hlutverk staðlaðra efnisorðaskráa
Hlutverk staðlaðra samræmdra efnisorðaskráa yfir heiti í
einstökum fræðigreinum, hluti, landfræðileg heiti svo
dæmi séu tekin (sbr. Mynd 3), er að tryggja samkvæmni
við lyklun, þannig að upplýsingar um tiltekið efnissvið eða
fyrirbæri dreifist ekki undir mörg mismunandi efnisorð
sem eykur hættuna á að hluti upplýsinganna komi ekki
fram við heimildaleit.
Hlutverk slíkra skráa er tvíþætt, að leiða þá sem lykla að
þeim efnisorðum (valorðum) sem best lýsa efnisinntaki til-
tekinnar heimildar, ennfremur að leiða þá sem leita heim-
ilda að því efni sem lyklað hefur verið um tiltekið efnissvið.
Staðlaður / frjáls orðaforði: Kostir - gallar
Almennt er álitið að meiri samkvæmni gæti í lyklun þeg-
ar stuðst er við staðlað efnisorðakerfi með fyrirfram
ákveðnum héitum en þegar sá sem lyklar getur tekið upp
öll orð sem honum dettur í hug og/eða heiti sem höfund-
ur notar í þeim texta sem lyklaður er (Lancaster, 1986, s.
8). Báðar aðferðirnar hafa eigi að síður sína kosti og galla
(Aitchison og Gilchrist, 1987, s. 4), svo sem kemur fram á
Mynd 1:
Bæði í kerfum með frjálsum og stýrðum orðaforða má
nota ýmsar öflugar leitartækniaðferðir, s.s. stýfmgu (e.
truncation), orðnánd (e. word proximity), ennfremur sam-
settar leitir með Boole leitartækni.
Kostir og gallar beggja aðferða eru hér dregnir saman á
einn stað og virðast kostirnir við stöðluð efnisorðakerfi
vega þungt, sérstaklega við heimildaleitir þar sem þeir sýn-
ast algerlega hafa yfirhöndina. En eitt aðalmarkmiðið með
lyklun eru einmitt markvissar og skilvirkar heimildaleidr.
Sameina má kosti beggja kerfanna að vissu marki, t.d.
leyfa notkun sérnafna í kerfisbundnum efnisorðaskrám, svo
sem þegar er gert að nokkru leyti. skv. ÍST 90.
6 Bókasafhið 20. árg. 1996