Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 8

tengsl sem setja má fram í kerfisbundnum efnisorðaskrám
fyrst og fremst tekin til umfjöllunar. Þau gefa lyklunarmál-
inu tvívídd sem kveðið er á um að setja fram með tiltekn-
um sérhæfðum skammstöfunum, sem nánar verður fjallað
um síðar.
Framsetning lyklunarmáls: Valorð og vikorð
Samkvæmt grundvallarhugmynd staðalsins IST 90 skal
skipta orðaforða kerfisbundinna efnisorðaskráa niður í eft-
irfarandi tvær tegundir (sjá skilgreiningar í greinum 3.5 og
3.6, s. 8):
a) Valorð (e. preferred term): Heiti sem notuð eru á sam-
ræmdan hátt til að lýsa tilteknu efnisinntaki heimilda.
b) Vikorð (e. non-preferred term): Samheid eðasamheita-
ígildi valorða. Vikorð eru ekki notuð til að lýsa efni
heimilda en benda, sem uppflettiorð, notendum á við-
eigandi valorð. Með samheitaígildi (e. quasi-synonym)
er átt við heiti sem í daglegu máli eru almennt talin hafa
ólíka eða andstæða merkingu, en eru við lyklun með-
höndluð á sama hátt og samheiti, sbr. t.d. heitin læsi -
ólæsi.
í staðlinum er fjallað um hvaða atriði skuli hafa í huga
við ákvörðun valorða og kveðið á um verklagsreglur við
staðlaða framsetningu orðaforðans. Ennfremur er lýst inn-
byrðis tengslum valorða og settar eru fram sérstakar
skammstafanir sem sýna tengsl lyklunarmálsins innbyrðis.
Framsetning efnisorða
a) Setningarfræðileg framsetning. Samkvæmt staðlinum
ÍST 90 eru nafnorð eða nafnorðasambönd heppilegustu
og algengustu efnisorðin (grein 6.2, s. 11-12).
b) Merkingafræðileg framsetning. Merking heita (val-
orða) er venjulega bundin við eina tiltekna, skilgreinda
merkingu sem að mestu gagni kemur í viðkomandi lykl-
unarkerfi.
Merkingarlega séð er mælt með að aðeins skuli setja
fram eitt afmarkað hugtak í hverju valorði eða valorðasam-
bandi.
c) Málfræðileg framsetning: Eintala - fleirtala. I staðlin-
um er yfirleitt mælt með að nota fleirtölumynd tölu-
nafnorða sem efnisorð (valorð og vikorð). Aftur á móti
er sagt fyrir um að nota nafnorð sem standa fyrir efni og
magn, en ekki fjölda, í eintölu, ennfremur óhlutbundin
hugtök. Ymsar nánari reglur eru útfærðar í staðlinum
um val eintölu- eða fleirtölumyndar (grein 6.3, s. 12-
14).
Varðandi form efnisorða er mælt með því að rita valorð
með hástöfum en vikorð með lágstöfum.
Tengsl efhisorða
I staðlinum ÍST 90 er greint á milli eftirfarandi mis-
munandi grundvallartengsla efnisorða:
a) Jafngildistengsl. Notað um tengslin milli valorða og
vikorða, þar sem tvö eða fleiri heiti koma til greina fyr-
ir sama hugtakið, en aðeins eitt er sýnt sem valorð (grein
8.2, s. 20-21).
b) Stigveldistengsl. Stigveldisskipan felur í sér niðurskip-
an heita (valorða) í yfirskipuð og undirskipuð svið, stig
Mynd 2 - Skammstafanir og tákn ÍST 90: Merkingar þeirra og skilgreiningar
Skamm- stafanir Tákn Merkingar Skilgreiningar
UL Umfangslýsing Athugasemd sem fylgir valorði og skýrir notkun þess í lyldunarmálinu.
N —> Notið Stendur á undan valorðum þegar velja hefur þurft á milli samheita eða samheita ígilda (þ.e. vísar til valorðs).
NF = Notið fyrir Stendur á undan vikorðum, þ.e. samheitum, samheitaígildum og þrengri heitum (víddarlyklun), sem ekki eru notuð sem valorð (þ.e. frávísun).
YH < Yfirheiti Stendur á undan víðasta efnisorði á því sviði sem sérhæfð heiti tilheyra. Stundum notað í stafrófshluta kerfisbundinna efnisorðaskráa.
VH < Víðara heiti Stendur á undan heiti sem hefur víðtækari merkingu en heitið sem á undan fer (þ.e. uppflettiorð færslunnar).
VHT < Víðara heiti (tegund) Stendur á undan heiti sem hefur víðtækari merkingu en heitið sem á undan fer. Tengsl sem vísa til tengingar hluta hópsins við víðara heitið
VHH —< Víðara heiti (hluti heildar) Stendur á undan heiti sem hefur víðari merkingu en heidð sem á undan fer (þ.e. uppflettiorð færslunnar) - Tekur til hluta heildarinnar.
ÞH > Þrengra heiti Stendur á undan heiti sem hefur sérhæfðari merkingu en heitið sem á undan fer (þ.e. uppflettiorð færslunnar).
ÞHT > Þrengra heiti (tegund) Stendur á undan heiti sem hefur þrengri merkingu en heitið sem á undan fer. Tengsl sem vísa til tengingar hluta hópsins við uppflettiorð.
ÞHH >— Þrengra heiti (hluti heildar) Stendur á undan heiti sem hefur þrengri merkingu en heidð sem á undan fer (þ.e. uppflettiorð færslunnar). Tekur til hluta heildarinnar.
SH Skylt heiti Stendur á undan heiti sem tengist fyrsta heitinu í færslunni merkingarlega (þ.e. kuppflettiorðinu), en er ekki samheiti þess eða samheitaígildi, víðara eða þrengra heiti (vísar oftast til annars stigveldis).
í kerfisbundnum efnisorðaskrám segja skammstafanirnar fyrir um hvernig nota skuli tiltekin heiti við lyklun, sbr. skilgreiningarnar víð-
ara heiti og þrengra heiti. Merkingarleg tengsl milli heita, þ.e. valorða, eru sýnd sbr. ábendinguna skylt heiti og þannig má halda merk-
ingarlega skyldu efni saman við lyklun.
8 Bókasafrið 20. árg. 1996