Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 40

skrifararnir týndu tölunni. Prentað verk varð smám saman
ódýrara og uppskrifir þóttu ekki lífvænlegur atvinnuvegur.
Prentaðar bækur fjarlægðust nú óðum handridð að útliti
og gerð.
Lengi þekktist að handskreyta prentaðar bækur. Töflu-
prentun hafði líka komið fram á sjónarsviðið en hún er
mikilvægur liður í þróun prentlistarinnar. Hún hafði lengi
verið notuð í Austurlöndum og í Evrópu var hefð fyrir
töfluþrykki á efni og á spil. Letur bókanna var þá skorið í
spegilmynd í trétöflu af þeirri stærð sem síðuflöturinn átti
að vera. Sverta var borin á skurðflötinn og pappírinn lagð-
ur þar á og þrýst að. Eftir sat svertan á pappírnum. Nokk-
ur vandi fylgdi því að þrykkja spil því blokkirnar þurftu að
vera 52 talsins til að ná einum spilastokk. Tréskurðar-
myndir af ýmsu tagi náðu mikilli útbreiðslu og var oft mik-
ið listfengi lagt í plötuna. Plöturnar var hægt að nota aftur
og aftur í óbreyttu ástandi þannig að síðurnar urðu allar
eins. Fyrsta bókin með prentuðum tréskurðarmyndum sá
dagsins ljós árið 1461. Eftir það varð algengt, að menn
skæru fagurlega upphafsstafi í tré til skreytinga fyrir prent-
gripi. Þótd að þeim mikil prýði (Pétur, s. [41]). Sama máli
gengdi um prentun landakorta sem urðu sívinsælli og
nauðsynlegri eftir því sem menn fóru að leggjast í ferðalög
í auknum mæli. Landakort voru bæði prentuð eftir tré-
blokkum og með koparstungu og voru að jafnaði nokkur
eintök þrykkt eftir sömu plötu.
I Þýskalandi hafði Jóhann Gutenberg lagt sitt af mörk-
um til menningarinnar með snildarlegri uppfinningu sinni
á nýrri prenttækni. Honum hafði dottið í hug að steypa
lausa stafi, svo köllað lausaletur og raða þeim saman. Hann
gerði letursteyputækin úr tré og málmi og steypti stafina úr
blýi. Þannig gat hann raðað stöfum í orð og málsgreinar.
Með því að eiga góðar birgðir af bókstöfum var hægt að
raða saman orðum eins lengi og stafafjöldinn leyfði. Marg-
ar blaðsíður og heilar bækur urðu nú til á nýjan og full-
komnari hátt en áður hafði tíðkast. Listgrein og iðngrein
náðu saman við sköpun bóka.
Prentun hafði mikla breytingu í för með sér. Hægt var
að fjöldaframleiða bækur og þær urðu mun ódýrari en
skrifaðar bækur höfðu verið. Nú voru það eklci bara auð-
menn einir sem gátu eignast bækur heldur líka þeir sem
minna máttu sín. Nú gátu menn fræðst um ýmis málefni
og loks var hægt að reka markvissari áróður en nokkru
sinni fyrr.
Prentlistin náði skjótri útbreiðslu víða um lönd því
menn sáu fljótt hver tímasparnaður og annar hagnaður var
fenginn með þessari aðferð. Hún hófst í Þýskalandi um
1440 og breiddist hratt út til nágrannalandanna. Fyrir
aldamótin 1500 hafði prentlistin festst í sessi í 60 þýskum
borgum og þýskir prentarar fluttu tæknina til Englands,
Frakklands, Hollands, Italíu og Spánar. I þessum Iöndum
náði prentlistin mjög langt og þróaðist á sinn sérstaka hátt
í hverju þessarra landa (Olmert, s. 122). Árið 1482 fóru
menn að prenta í Danmörku og ári seinna í Svíþjóð. Talið
er að Johan Snell hafi verið frumkvöðull í báðum þessum
löndum. Norðmenn fóru ekki að prenta fyrr en tölvert
seinna en Islendingar eða árið 1643. Menn sem kunnu að
prenta urðu hvarvetna eftirsóttir verktakar.
Á þeim tíma sem Jón fékkst við prentun á meginland-
inu var prentlistin komin úr reifum. Oft er talað um prent-
verk fyrir árið 1501 sem „vögguprent“ eða „incunabula“,
en það merkir vagga eða reifar. Þróunin hefur verið geysiör.
I upphafi 16. aldar eru titilblöð farin að líkjast því sem við
nú þekkjum, en fyrstu bækurnar voru án titilblaðs. Allar
hefðbundnar upplýsingar um bókina er nú að finna á titli-
blaði. „Colophon", sem áður var greinargerð aftan við bók-
ina, hverfur smám saman. Blaðsíðutal sést í síauknum
mæli, en „Custodes" (verðir), sem voru leiðbeining prent-
uð aftan við síðasta orð á síðu og síðan endurtekin fyrst á
næstu síðu, þannig að lesandinn sá að hann var á réttri leið
við lesturinn. „Custodes“ var lengi iðkað. Ymist var prent-
að í dálkum eða í heilum línum yfir blaðsíðurnar. Tilraun-
ir voru gerðar með að prenta í lit, þótt handlitun væri
langtum algengari. Var litunin gerð eftir á og olli því að
hvert eintak um sig varð einstakt.
Prentarar þessa tíma þurftu að kunna ýmislegt fyrir sér.
Margir þeirra voru einnig leturgrafarar og færir skrifarar.
Auk þess kunnu margir latínu og önnur klerkleg fræði. I
byrjun reyndu prentarar að líkja eftir skrifuðum bókum
eins og þær tíðkuðust fram að þessum tíma og margar þeir-
ra voru hreinustu listaverk. Þess vegna var mikið lagt í
prentgripi en margir eru listilega unnir.
Ekki er vitað með vissu, hvort Jón sænski lærði prentun
í Svíþjóð eða í Þýskalandi. Hann mun þó hafa keypt tæki
þau og tól sem hann flutti með sér til Islands á meginland-
inu að öllum líkindum í Lúbeck.
Út í hvað var maðurinn að fara?
I Svíþjóð var almenn þekking á Islandi harla lítil á þess-
um tíma. Jón Matthíasson og landar hans hafa því ekki haft
mikla hugmynd um mannlífið hér né afkomumöguleika.
Olaus Magnus (1490-1557), sem var kaþólskur erkibiskup
gerði kort af Norðurlöndum árið 1539. Kortið er mjög
þekkt og er kallað Carta Marina en það gefur athyglisverða
mynd af Norðurlöndum. Þar má glögglega sjá að Island
átti enn langt í land með að fá á sig raunsanna mynd í vit-
und manna. Kortið er einmitt mjög skemmtilegt vegna
þess að ýmsar mannlífslýsingar eru teiknaðar inn á það.
Olaus skrifaði merkilegt rit um Norðurlönd, sem gefið var
út í Róm 1555 eða nokkru eftir að Jón sænski kom til ís-
lands. Rit þetta er sígilt og oft vitnað til þess vegna þess að
það lýsir vel þekkingu þeirra tíma manna. Olaus Magnus
segir í stórbrotnu verki sínu um sögu norrænna þjóða, að
hann hafi fyrir satt, að á Islandi sé kalt og dimmt. Menn
undri hvað hægt sé að gera í landi, þar sem yfirþyrmandi og
endalaus nótt ráði ríkjum (Magnus, s. 55) Af þessari klausu
má ef til vill ráða eða geta sér til um að fólk sé mikið inni
við og iðki þá einhver störf, sem henti innanhúss. Því ekki
bóklestur? Vissulega þarf ljós til, en fólk hafði ráð við því.
Umræða af þessu tagi getur haft áhrif á Jón sænska við
ákvörðun á því að taka boði biskups. Hann kann að hafa
heyrt einhvers staðar að Island hafi aldrei bóklaust verið allt
frá því að írskir menn voru hér fyrir landnám og allar göt-
ur síðan. Ef til vill hefur þetta örvað hann.
Hvað lagði hann af mörkum?
Um Jón sænska má segja „veni, vidi, vici“, hann kom, sá
og sigraði. Að svo miklu leyti sem hægt var á Islandi um
1530 þegar trúardeilur voru að ná hámarki, Island var of-
urselt erlendu konungsvaldi og andleg og veraldleg hnign-
un var í sjónmáli að lokinni gullöld.
Jón var vel menntaður maður. Hann var prestlærður,
sem þýddi að hann kunni latínu auk guðfræðinnar. Meira
að segja er hann sagður hafa aðstoðað Jón biskup Arason
við latnesk bréf og jafnvel verið hans hægri hönd við bréfa-
skriftir. (Þorkell, s.[60]). Hann hafði auk þess tæknina á
sínu valdi og hann kunni sig. I Annálum Björns á Skarðsá
er sérstaklega til þess tekið að hann sé „skikkanlegur mað-
40 Bókasafnið 20. árg. 1996