Bókasafnið


Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 40

Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 40
skrifararnir týndu tölunni. Prentað verk varð smám saman ódýrara og uppskrifir þóttu ekki lífvænlegur atvinnuvegur. Prentaðar bækur fjarlægðust nú óðum handridð að útliti og gerð. Lengi þekktist að handskreyta prentaðar bækur. Töflu- prentun hafði líka komið fram á sjónarsviðið en hún er mikilvægur liður í þróun prentlistarinnar. Hún hafði lengi verið notuð í Austurlöndum og í Evrópu var hefð fyrir töfluþrykki á efni og á spil. Letur bókanna var þá skorið í spegilmynd í trétöflu af þeirri stærð sem síðuflöturinn átti að vera. Sverta var borin á skurðflötinn og pappírinn lagð- ur þar á og þrýst að. Eftir sat svertan á pappírnum. Nokk- ur vandi fylgdi því að þrykkja spil því blokkirnar þurftu að vera 52 talsins til að ná einum spilastokk. Tréskurðar- myndir af ýmsu tagi náðu mikilli útbreiðslu og var oft mik- ið listfengi lagt í plötuna. Plöturnar var hægt að nota aftur og aftur í óbreyttu ástandi þannig að síðurnar urðu allar eins. Fyrsta bókin með prentuðum tréskurðarmyndum sá dagsins ljós árið 1461. Eftir það varð algengt, að menn skæru fagurlega upphafsstafi í tré til skreytinga fyrir prent- gripi. Þótd að þeim mikil prýði (Pétur, s. [41]). Sama máli gengdi um prentun landakorta sem urðu sívinsælli og nauðsynlegri eftir því sem menn fóru að leggjast í ferðalög í auknum mæli. Landakort voru bæði prentuð eftir tré- blokkum og með koparstungu og voru að jafnaði nokkur eintök þrykkt eftir sömu plötu. I Þýskalandi hafði Jóhann Gutenberg lagt sitt af mörk- um til menningarinnar með snildarlegri uppfinningu sinni á nýrri prenttækni. Honum hafði dottið í hug að steypa lausa stafi, svo köllað lausaletur og raða þeim saman. Hann gerði letursteyputækin úr tré og málmi og steypti stafina úr blýi. Þannig gat hann raðað stöfum í orð og málsgreinar. Með því að eiga góðar birgðir af bókstöfum var hægt að raða saman orðum eins lengi og stafafjöldinn leyfði. Marg- ar blaðsíður og heilar bækur urðu nú til á nýjan og full- komnari hátt en áður hafði tíðkast. Listgrein og iðngrein náðu saman við sköpun bóka. Prentun hafði mikla breytingu í för með sér. Hægt var að fjöldaframleiða bækur og þær urðu mun ódýrari en skrifaðar bækur höfðu verið. Nú voru það eklci bara auð- menn einir sem gátu eignast bækur heldur líka þeir sem minna máttu sín. Nú gátu menn fræðst um ýmis málefni og loks var hægt að reka markvissari áróður en nokkru sinni fyrr. Prentlistin náði skjótri útbreiðslu víða um lönd því menn sáu fljótt hver tímasparnaður og annar hagnaður var fenginn með þessari aðferð. Hún hófst í Þýskalandi um 1440 og breiddist hratt út til nágrannalandanna. Fyrir aldamótin 1500 hafði prentlistin festst í sessi í 60 þýskum borgum og þýskir prentarar fluttu tæknina til Englands, Frakklands, Hollands, Italíu og Spánar. I þessum Iöndum náði prentlistin mjög langt og þróaðist á sinn sérstaka hátt í hverju þessarra landa (Olmert, s. 122). Árið 1482 fóru menn að prenta í Danmörku og ári seinna í Svíþjóð. Talið er að Johan Snell hafi verið frumkvöðull í báðum þessum löndum. Norðmenn fóru ekki að prenta fyrr en tölvert seinna en Islendingar eða árið 1643. Menn sem kunnu að prenta urðu hvarvetna eftirsóttir verktakar. Á þeim tíma sem Jón fékkst við prentun á meginland- inu var prentlistin komin úr reifum. Oft er talað um prent- verk fyrir árið 1501 sem „vögguprent“ eða „incunabula“, en það merkir vagga eða reifar. Þróunin hefur verið geysiör. I upphafi 16. aldar eru titilblöð farin að líkjast því sem við nú þekkjum, en fyrstu bækurnar voru án titilblaðs. Allar hefðbundnar upplýsingar um bókina er nú að finna á titli- blaði. „Colophon", sem áður var greinargerð aftan við bók- ina, hverfur smám saman. Blaðsíðutal sést í síauknum mæli, en „Custodes" (verðir), sem voru leiðbeining prent- uð aftan við síðasta orð á síðu og síðan endurtekin fyrst á næstu síðu, þannig að lesandinn sá að hann var á réttri leið við lesturinn. „Custodes“ var lengi iðkað. Ymist var prent- að í dálkum eða í heilum línum yfir blaðsíðurnar. Tilraun- ir voru gerðar með að prenta í lit, þótt handlitun væri langtum algengari. Var litunin gerð eftir á og olli því að hvert eintak um sig varð einstakt. Prentarar þessa tíma þurftu að kunna ýmislegt fyrir sér. Margir þeirra voru einnig leturgrafarar og færir skrifarar. Auk þess kunnu margir latínu og önnur klerkleg fræði. I byrjun reyndu prentarar að líkja eftir skrifuðum bókum eins og þær tíðkuðust fram að þessum tíma og margar þeir- ra voru hreinustu listaverk. Þess vegna var mikið lagt í prentgripi en margir eru listilega unnir. Ekki er vitað með vissu, hvort Jón sænski lærði prentun í Svíþjóð eða í Þýskalandi. Hann mun þó hafa keypt tæki þau og tól sem hann flutti með sér til Islands á meginland- inu að öllum líkindum í Lúbeck. Út í hvað var maðurinn að fara? I Svíþjóð var almenn þekking á Islandi harla lítil á þess- um tíma. Jón Matthíasson og landar hans hafa því ekki haft mikla hugmynd um mannlífið hér né afkomumöguleika. Olaus Magnus (1490-1557), sem var kaþólskur erkibiskup gerði kort af Norðurlöndum árið 1539. Kortið er mjög þekkt og er kallað Carta Marina en það gefur athyglisverða mynd af Norðurlöndum. Þar má glögglega sjá að Island átti enn langt í land með að fá á sig raunsanna mynd í vit- und manna. Kortið er einmitt mjög skemmtilegt vegna þess að ýmsar mannlífslýsingar eru teiknaðar inn á það. Olaus skrifaði merkilegt rit um Norðurlönd, sem gefið var út í Róm 1555 eða nokkru eftir að Jón sænski kom til ís- lands. Rit þetta er sígilt og oft vitnað til þess vegna þess að það lýsir vel þekkingu þeirra tíma manna. Olaus Magnus segir í stórbrotnu verki sínu um sögu norrænna þjóða, að hann hafi fyrir satt, að á Islandi sé kalt og dimmt. Menn undri hvað hægt sé að gera í landi, þar sem yfirþyrmandi og endalaus nótt ráði ríkjum (Magnus, s. 55) Af þessari klausu má ef til vill ráða eða geta sér til um að fólk sé mikið inni við og iðki þá einhver störf, sem henti innanhúss. Því ekki bóklestur? Vissulega þarf ljós til, en fólk hafði ráð við því. Umræða af þessu tagi getur haft áhrif á Jón sænska við ákvörðun á því að taka boði biskups. Hann kann að hafa heyrt einhvers staðar að Island hafi aldrei bóklaust verið allt frá því að írskir menn voru hér fyrir landnám og allar göt- ur síðan. Ef til vill hefur þetta örvað hann. Hvað lagði hann af mörkum? Um Jón sænska má segja „veni, vidi, vici“, hann kom, sá og sigraði. Að svo miklu leyti sem hægt var á Islandi um 1530 þegar trúardeilur voru að ná hámarki, Island var of- urselt erlendu konungsvaldi og andleg og veraldleg hnign- un var í sjónmáli að lokinni gullöld. Jón var vel menntaður maður. Hann var prestlærður, sem þýddi að hann kunni latínu auk guðfræðinnar. Meira að segja er hann sagður hafa aðstoðað Jón biskup Arason við latnesk bréf og jafnvel verið hans hægri hönd við bréfa- skriftir. (Þorkell, s.[60]). Hann hafði auk þess tæknina á sínu valdi og hann kunni sig. I Annálum Björns á Skarðsá er sérstaklega til þess tekið að hann sé „skikkanlegur mað- 40 Bókasafnið 20. árg. 1996
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84

x

Bókasafnið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Bókasafnið
https://timarit.is/publication/245

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.