Bókasafnið - 01.06.1996, Síða 62

til samvinnu og samnýtingar og á viðhorfi stjórnvalda til
samtenginga bókasafna. Rétt er að líta nánar á tvö stærstu
kerfin.
Gegnir er nú notaður sem bókasafnskerfi 8 bókasafna,
sum þeirra eru deildaskipt og sem samskrárkerfi bóka nota
hann nú 19 bókasöfn, af öllum tegundum að skólasöfnum
undanskildum (Skýrsla ..., 1996, s. [30]). Einnig má nefna
að um 60 bókasöfn eiga aðild að Samskrá um erlend tíma-
rit. Skráðar eru 326.000 bókfræðifærslur fyrir margs konar
efni, en eintakafjöldinn er 496.724. (Þórir, 1996).
Fengur er notaður sem bókasafnskerfi 35 aðila, á Skóla-
safnamiðstöð Reykjavíkur og á 34 bókasöfnum. I fjórum
þeirra eru, auk aðalsafns, samtals 31 útibú og 2 bókabílar
sem öll nota Feng. Innan tíðar munu 4 skólar í Garðabæ
bætast í þennan notendahóp. Fengur hefur reyndar bol-
magn til þess að taka við öllum bókasöfnum landsins hvort
sem þau kjósa fulla aðild eða samskráraðild eingöngu. Að-
ildarsöfnin mynda samskrá í kerfinu og í henni er m.a. að
finna upplýsingar um útlánastöðu rita og takmarka má leit-
ir við tiltekið bókasafn eða útibú. Auk þess er sérstök sam-
skráraðild að Feng í boði en ekki nýtt enn sem komið er.
Skráðar eru 119.092 bókfræðifærslur, sem standa fyrir
782.147 eintök rita (Skýrsla ..., 1996, s. [36]).
I bæði kerfin er hægt að skrá hvers kyns miðla: bækur,
tímarit, handrit, kort, nótur, hljóðrit, filmur, myndbönd,
skyggnur, glærur, kennsluforrit, gagnasett, spil, auk þess
sem greiniskrá má í þau efni tímarita, bóka og einstök verk
á hljóðritum eða myndböndum. Bæta má við fleiri tegund-
um miðla. í Feng er hvers kyns efni skráð í eitt gagnasafn
sem leitað er í með einni leit, en í Gegni er leitað með einni
leit í samskrá um bækur og tímarit, en greinar úr tímarit-
um o.fl. eru skráðar í sérstakt gagnasafn Greini og verður
að leita sérstaklega í því. Nú geta allir sem hafa til þess þar
til gerðan búnað leitað í báðum stærstu bókasafnskerfum
landsins.
Árið 1995 skipaði menntamálaráðherra nefnd til að gera
tillögur um hagkvæmustu leiðina til þess að tengja bóka-
söfn landsins í stafrænt upplýsinganet og gera þeim kleift
að leggja gagnagrunn sinn inn í sameiginlegan gagnagrunn
sem yrði aðgengilegur öllum landsmönnum. Markmiðið
var að bæta aðgang bókasafna, sérstaklega þó almennings-
bókasafna á landsbyggðinni til að leita að bókfræðilegum
upplýsingum og upplýsingum um hvað til er af ritum inn-
anlands og hvar þau er að finna. (Skýrsla ..., 1996, s.[ 1 ]). í
tillögum nefndarinnar er sérstaklega bent á nytsemi sam-
skiptastaðalsins Z39.50 bæði við leitir og gagnaflutning
(Skýrsla ..., 1996, s. 13). Stefnt er að því að taka staðalinn
Z39.50 upp bæði í Feng og Gegni, reyndar hefur biðlara-
þátturinn þegar verið tekin upp í Gegni. Vonandi verður
staðallinn tekinn upp í fleiri kerfum í náinni framtíð. Við
það verða leitir í þeim mun aðgengilegri því hver aðili get-
ur þá leitað í þeim kerfum sem nota staðalinn með sínu eig-
in fyrirspurnarmáli og möguleikar opnast til þess að flytja
gögn á milli (Skýrsla ..., 1996, s.9). Munur er þó á því
hvernig skráðar upplýsingar eru auðkenndar í hinum ýmsu
kerfum og niðurstöður leita geta því ekki orðið fyllilega
sambærilegar enda þótt leitaraðferðir séu þær sömu.
Víst er að samvinna um uppbyggingu og samnýtingu
safnkosts, sérstaklega þegar um er að ræða safnkost til rann-
sókna og fræðiiðkana, mun breytast verulega frá því sem
verið hefur með tilkomu rafrænnar útgáfu, samhliða því að
lög um afritatöku og margnýtingu sama eintaks af riti, t.d.
tímariti, verða æ strangari. Væntanlega verður aðallega um
það að ræða í framtíðinni að upplýsingar til rannsókna og
fræðiiðkana verði aðgengilegar í rafrænu formi á bókasöfn-
unum sjálfum eða í gagnasöfnum, utan þeirra, þar sem tek-
ið er gjald fyrir aðgang og fyrir hvert afrit sem fengið er af
tiltekinni heimild. Millisafnalán eins og við þekkjum þau
nú, þegar afrit er sent af stuttu efni til lántakanda, en lengri
rit eru send á milli í heild, verða væntanlega það dýr, vegna
gjaldtöku eigenda afnotaréttar, að hagkvæmara verður að fá
efnið úr rafrænu gagnasafni, þegar það er hægt. Erlendis
hafa verið sett lög sem takmarka mjög afnotarétt af útgáfu-
ritum. Þegar hefur reynt á þessi lög fyrir dómstólum. I
Bandaríkjunum hefur t.d. fallið dómur þess efnis að starfs-
fólk á tiltekinni stofnun hafi ljósritað of mikið úr tímarit-
um í áskrift stofnunar og hafi það leitt til þess að hún keyp-
ti færri áskriftir af tilteknum tímaritum en annars hefði
orðið. Dómurinn hljóðaði upp á að annað hvort yrði stofn-
unin að draga úr ljósritun eða kaupa annars konar áskrift-
ir. Áhöld eru um hvort þetta eigi einnig við tímarit sem há-
skólar og stofnanir sem ekki eru reknar í hagnaðarskyni
kaupa. (Raloff, 1995). Þetta takmarkar möguleika á milli-
safnalánum með Ijósritun eða gerir hana dýrari. Afrit úr
rafrænu gagnasafni sem fæst á augabragði getur því orðið
fysilegri kostur, jafnvel þótt það sé dýrara en ljósritið.
Tækniþróunin mun svo sannarlega breyta ýmsu til betri
vegar. Auðvelt verður að leita í helstu bókfræðigagnasöfn-
um landsins með sama fyrirspurnarmáli, en niðurstöður
leita verða þó ekki fyllilega sambærilegar vegna misná-
kvæmrar skráningar. Æ fleiri útgáfurit verða aðgengileg á
rafrænu formi í heild sinni þar sem kaupa má af þeim afrit.
í framtíðinni hljótum við að gera ráð fyrir því að allt það
helsta sem út kemur á sviði raunvísinda og tækni verði að-
gengilegt með þeim hætti. Það mun veita mörgum notend-
um hraðvirkari aðgang að meira efni en áður hefur þekkst.
En nýjungarnar eru ekki gallalausar. Þetta hlýtur að hafa
kostnað í för með sér fyrir lánþega og bókasöfn munu ekki
lengur varðveita samsafnaða þekkingu mannkyns. Við taka
í mörgum tilvikum gróðafyrirtæki og það mun breyta upp-
lýsingamiðlun hvers konar miklu meira en tæknin sjálf.
Ennþá verða bókasöfn þó að geyma og hafa aðgengilegt
eldra efni og það sem kemur eingöngu út á öðru formi en
rafrænu.
Lokaorð
Nú birtir af nýjum degi. Samræmdar leitir í bókfræði-
gagnasöfnum landsmanna eru í augsýn, jafnframt mun
samnýting á skráningarfærslum verða auðveldari. Það er
seinna en verið hefði, ef hugmyndir um stofnun Gagna-
brunns bókasafna hefðu náð fram að ganga. Samvinna um
uppbyggingu safnkosts munu verða auðveldari hjá mörg-
um bókasöfnum, þó takmarkanir á samnýtingu af hálfu
eigenda afnotaréttar munu, í framtíðinni, setja strik í þann
reikning. Ekkert varir að eilífu og síst af öllu tölvukerfi.
Hvort einhvertíma verður aftur ástæða til þess að huga að
sameiginlegu bókasafnstölvukerfi fyrir landsmenn alla eða
hvort stöðlun í skráningu og samskiptastaðlar til leita og
gagnaflutnings munu gera slíkt óraunhæft skal ósagt Iátið.
í upplýsingaþjóðfélagi framtíðar verða kröfur um leitar-
hæfni gagnasafna og skilvirkni leita miklu meiri en verið
hefur. Nú ríður á að staðla skráningu á heimildum lands-
manna: frumheimildum, eftirheimildum, munum, lista-
verkum, og hvers kyns heimildum öðrum, þannig að með
aðstoð samskiptastaðla megi finna með einni samræmdri
leit, í nettengdum gagnasöfnum allt sem viðkemur dlteknu
viðfangsefni, jafnframt því að takmarka megi leitir við af-
markaðan þátt viðfangsefnisins. Staðla verður hvaða atriði
62 Bókasafhið 20. árg. 1996