Dagblaðið Vísir - DV - 12.11.1987, Blaðsíða 22

22
FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1987.
Menning
Styður Hæstiréttur
stjómarskrána?
Jón Steinar Gunnlaugsson:
Deilt á dómarana.
Almenna bókafélagió, Reykjavík 1987.
Stjómarskrá okkar íslendinga
takmarkar meö ýmsum hætti ríkis-
valdiö, ekki síst með skýrum
ákvæöum um almenn mannrétt-
indi, svo sem prentfrelsi og félaga-
frelsi, atvinnufrelsi og friðhelgi
eignarréttarins. Eins og ég benti á
í litilli bók um stjórnarskrármálið,
sem kom út síðastliðið vor, varð
þessi stjórnarskrá ekki til í sögu-
legu tómarúmi, heldur á hún
upptök sín í þeirri hugsun Johns
Locke, Adams Smith og bresku og
bandarísku byltingarmannanna
frá 1688 og 1776 að einstaklingarnir
væru bomir með full frelsisrétt-
indi, sem ríkiö mætti ekki taka af
þeim. Og við hælum okkur gjarnan
af því, að við búum í réttarríki,
ekki lögregluríki, eins og nú stend-
ur austan járntjalds og var í
Þýskalandi á valdatíma Hitlers, þar
sem vald ríkisins er gerræðisvald
og óbundið af föstum reglum.
Nú hefur einn virtasti lögmaður
landsins, Jón Steinar Gunnlaugs-
son, gefið út bók um það, að
Hæstiréttur íslands hafi ekki gegnt
þeirri ótvíræðu skyldu sinni aö
halda stjómarskránni uppi. Hæsti-
réttur hafi hvað eftir annað dæmt
ríkinu í vil, þegar ætluð stjómar-
skrárbrot hafi verið lögð fyrir
hann, þótt lítil sem engin efnisrök
hafi hnigið að þeim úrskurðum.
Rekur Jón Steinar því til stuðnings
sex mál í nokkrum smáatriðum.
En með bókinni hyggst Jón Steinar
vekja athygli á því, að okkur sé í
raun og vem ekki veitt eins rík
vernd samkvæmt mannréttinda-
ákvæðum stjórnarskrárinnar og
við höfum mörg haldið og okkur
er gjaman kennt í skólum landsins.
Frjálst útvarp og Spegillinn
Tvö þeirra mála, sem Jón Steinar
ræðir um í bók sinni, varða tjáning-
arfrelsi. Annað reis, þegar ríksis-
aksóknari höfðaði mál gegn Fijálsu
útvarpi fyrir að hafa rofíð einka-
rétt Ríkisútvarpsins til útvarps í
verkfalli Bandalags starfsmanna
ríkis og bæja haustið 1984. Forvíg-
ismenn Fijáls útvarps færðu á
Bókmenntir
Hannes H. Gissurarson
móti fram þau rök, að ákvæði þá-
verandi útvarpslaga um einkarétt
Ríkisútvarpsins stangaðist á við
stjómarskrána. Þótt ekki væri
annað nefnt beinum orðum i
stjórnarskránni en prentfrelsi og
fundafrelsi, hefði það vitanlega
stafað af því, að menn hefðu ekki
þekkt aörar leiðir til að láta í ljós
hugsanir sínar opinberlega, þegar
stjómarskráin heföi fyrst verið
samin. Andi stjómarskrárinnar
væri hins vegar skýr, og tíðarandi
ög tækniþróun féUu í sömu átt.
Þessum rökum vísaði Hæstiréttur
á bug.
Hitt málið spratt af því, að ríkis-
saksóknari hafði vorið 1983 lagt
hald á 2. tbl. 43. árgangs Spegilsins,
þar sem þar hafi verið klám og
guðlast. Töldu útgefendur Spegils-
ins aðgerð saksóknara brjóta í bága
við prentfrelsisákvæði stjórnar-
skrárinnar. Hæstiréttur hafnaði
því. En þannig gaf rétturinn stór-
hættulegt fordæmi. Nú getur ríkis-
saksóknari aö eigin geðþótta komið
í veg fyrir dreifmgu blaða, en þarf
ekki að bíða fyrst eftir, að þeim sé
dreift, og láta síöan á það reyna
fyrir dómi, hvort ábyrgðarmenn
þeirra hafi brotið lög. I þessu sam-
bandi brýnir Jón Steinar það fyrir
okkur að gera greinarmun á hinni
almennu frelsisreglu og einstakl-
ingsbundnu viðhorfi okkar tU þess,
hvernig frelsið er notað. Útgefend-
ur Spegilsins kunna að hafa haft
misheppnaða kímnigáfu. En það
breytir því ekki, að þeir áttu sama
stjórnarskrárvarða réttinn og aðrir
landsmenn á að láta í Ijós hugsanir
sínar á prenti, þótt síðan ættu þeir
auðvitað að bera fulla ábyrgð á
ummælum sínum fyrir dómi.
Fjórir dómar um atvinnu-
og félagafrelsi
Jón Steinar Gunnlaugsson víkur
að þremur málum, þar sem rikisaf-
skipti í þágu sérhagsmuna virðast
rekast á ákvæði stjómarskrárinn-
ar um skattlagningarvald og frið-
helgi eignarréttarins og á þá
almennu og óumdeildu reglu, að
menn séu jafnir fyrir lögum. Þessi
mál eiga það sameiginlegt, að ráð-
herrar, hagsmunasamtök og sveit-
arfélög hafa fengiö geðþóttavald
um álögur á einstaklinga, sem ekki
er gert ráð fyrir í stjómarskránni
eða beinlínis bannað þar og sem
notað er til að hygla einum hópi á
kostnað annars.
í öllum þessum málum dæmdi
Hæstiréttur opinbemm aðilum í
vil, enda væri mat þeirra „málefna-
legt“, eins og sagði í einum
dómnum.
í sjötta og síðasta málinu, sem
Jón Steinar gerir að umtalsefni,
hafði borgfirskur bóndi neitað að
greiða félagsgjöld, sem Stéttarsam-
band bænda og Búnaðarfélagið
innheimtu samkvæmt lögum. Taldi
hann sig ráða því sjálfan, með til-
vísun til stjómarskrárákvæða um
Jón Steinar Gunnlaugsson: „I þessu sambandi brýnir hann fyrir okkur
að gera greinarmun á hinni almennu frelsisreglu og einstaklingsbundnu
viðhorfi okkar til þess hvernig frelsið er notað.“
félagafrelsi, í hvaða félögum hann
væri. Ennfremur tækju Stéttar-
samband bænda og Búnaðarfélagið
oft eindregna afstöðu í þjóðmálum,
sem hann væri ekki alltaf sammála
þeim um. Hæstiréttur felldi að vísu
ekki úrskurð um það, hvort lög-
bundin innheimta slíkra félags-
gjalda bryti í bága við stjómar-
skrána, þar sem málið var dæmt á
öðrum forsendum. En tveir dómar-
ar, sem samþykktu ekki þær
forsendur, skiluðu sératkvæði, þar
sem þeir höfnuðu kröfu bóndans
með þeim „rökum“ að bæði ynnu
þessi félög að nauðsynjamálum
bændastéttamnar!
Kröfur réttlætisins
Jón Steinar Gunnlaugsson færir
glögg rök fyrir niðurstöðum sínum,
auk þess sem honum tekst að skrifa
ákaflega skýrt um flókin mál. Þetta
er fróðleg og tímabær bók. Ég get
þó ekki stillt mig um að bæta hér
við nokkmm athugasemdum. Lák-
lega er ein meginástæðan til þess,
hversu langt íslenskir dómarar
hafa vikið frá hinni raunverulegu
stjómarskrá okkar, að þeir hafa
flestir verið aldir upp í hinum ein-
kennilegu lagakenningum danska
sósíahstans Alfs Ross. Samkvæmt
þeim er rétturinn „vildarréttur“,
eins og Sigurður Líndal prófessor
kallar það. Rétturinn lýtur þá ekki
kröfum réttlætisins eins og nátt-
úruréttarsinnnar hugsa sér, heldur
ber hann vitni um vilja valdhaf-
anna.
Rit Jóns Steinars er ærið um-
hugsunarefni. Því þægari þjónar
valdhafanna sem dómarar verða,
því frekar misbjóða dómar þeirra
auðvitað réttlætisvitund almenn-
ings og því óglöggari verða í huga
hans mörkin á milli ríkisins og
venjulegs hófafélags, sem inn-
heimtir gjöld af fólki með ofbeldi
eða hótunum um ofbeldi. En skylda
okkar til að hlýða lögunum ræðst
að mínum dómi að miklu leyti af
því, hversu réttlát þau eru. Öfug-
þróun réttarins hefur því smám
saman í för með sér aukna lausung
og virðingarleysi fyrir settum regl-
um. Eða eins og heilagur Ágústínus
spuröi: Hvað er ríki án réttlætis
annað en stækkaður stigamanna-
hópur?
Hannes H. Gissurason
Blóðið diýpur
Græna höndin og aðrar draugasögur
Ulf Palmenfelt safnaði og endursagði
Eva Erikson myndskreytti
Vilborg Dagbjartsdóttir þýddi
Mál og menning gaf út 1987.
Græna höndin og aðrar drauga-
sögur er myndskreytt bók með 22
hrollvekjusögum sem Svíinn Ulf
Palmenfelt skráði eftir 8-12 ára
börnum 1986. Bókin er mynd-
skreytt af Evu Erikson, sama
listamanni og myndskreytti Elsku
litli grís (MM 1984). Þessar myndir
eru í líkum stíl, litir dimmir, fígúr-
umar dálítið skrípalegar en þó
raunverulegar. Leitast er við að'
undirstrika kímnina.
Glíman við óttann
Sögurnar skiptast i tvo flokka:
sögur þar sem óhugnaðurinn ríkir
frá upphafi til enda og sögur þar
sem óhugnaöurinn gufar upp í lök-
in, sagan breytist í grín með
óvæntum endi. Það eru ámóta
margar sögur af hvorri tegund og
sögumar blandast í bókinni þannig
að við fyrsta lestur veit lesandinn
aldrei á hveiju hann á von. Gaman-
sömu sögumar finnst mér hvað
skemmtilegastar en sumar sögurn-
ar af fyrri flokknum full óhugnan-
legar fyrir unga krakka. Einna
óhuggulegust er kannski sagan af
stráknum sem nennti ekki út í búð
að kaupa lifur í kvöldmatinn. Sker
hann lifur úr líki frænku sinnar
sem stendur uppi og er hún höfð
til kvöldverðar. Um morguninn
finnst strákurinn dáinn með sár á
maga. „Dauða frænkan haföi skor-
ið úr honum Iifrina." Lifrarát er
reyndar ekkert nýmæli í þjóðsög-
um sbr. upphaflegu Mjallhvítar-
söguna.
Bókmenntir
Hildur Hermóðsdóttir
Töluvert blóö drýpur í þessum
sögum t.d. má taka Ögeðið í koram-
óðunni. Stelpa finnur höfuð móður
sinnar í efstu kommóðuskúffunni,
búkinn í annarri og handlegg og
fætur í þeirri þriðju.
„Næsta dag fluttu stelpan og
pabbi hennar í annað hús, þvi að í
húsi, þar sem hefur verið framið
morð og líkið brytjað niður, er eng-
in meining að búa áfram." (bls. 26).
Koppurinn í fataskápnum segir
frá stelpu sem vaknar um miðja
nótt til að pissa og leitar að koppn-
um í fataskápnum. „Þar hékk
mamma hennar og blóðið lak niður
í koppinn.“ (bls. 15).
Þrjár sögur þar sem feður valda
dauða barna sinna eru líka töluvert
hrollvekjandi.
Sumar sögumar eru þannig að
söguhetjurnar bera sigurorð af
ógnvaldinum, líkt og í þjóðsögunni
okkar um Beinagrindma í Hóla-
kirkju og er raunar ein alveg
hliðstæð við þá sögu. „Þessar sögur
fullvissa börnin um að hægt er að
sigrast á óttanum. Einmitt þess
vegna er hægt að hafa nautn af þvi
að vera hræddur." Segir skrásetj-
ari í formála og tek ég undir þau
orð. Glíman við óttann er glíma
allra kynslóða og hefur þjóðsagan
löngum verið hennar helsti örygg-
isventill. Það er gaman að fá
sönnur fyrir því að fjölmiðlaheim-
urinn hefur ekki enn gengið af
frásagnarheföinni dauðri og bók
sem þessi hlýtur aö gefa henni byr
undir vængi. Á vissum aldri (lík-
lega 10-13 ára) hafa börn sérstakt
yndi af að segja draugasögur. Það
er spennandi að geta hrætt aðra án
þess að vera mjög hræddur sjálfur
og ekki skemmir að meö sumum
sögunum í þessari bók eru leið-
beiningar um upplestur s.s. „(Sög-
una á að ségja með lágri, dularfullri
röddu, nema síöasta orðið á að
öskra.)"
Nútímadraugasögur
Græna höndin og aðrar drauga-
sögur gerast í nútímanum og er
kirkjugarðurinn og svefnherbergið
vinsælustu sögusviðin enda er ótt-
inn líklega áleitnastur á þeim
stöðum í myrkri og einveru. Mikið
af sögunum er n.k. flökkusögur,
sögur sem lifað hafa lengi í ýmsum
myndum og birtast hér í nýrri
mynd sem fellur að nútímanum og
aldri sagnamanna.
Ég er ekki viss um aö þessar sög-
ur séu líklegar til að vinna bug á
óttanum. Miklu fremur eru þær í
ætt við hrollvekjur, kitlandi og lík-
legar til að fá börn til að horfast í
augu við ótta sinn og vinna svolítið
með hann. Ef maður er lágur í lofti
eða með lítið hjarta væri sjálfsagt
gott að halda í höndina á pabba eða
mömmu í fyrstu yfirferð. En í raun
má segja að bókin sé ekki við hæfi
barna yngri en 10 ára. Sögumar
eru samt sem áður líklegar til að
örva ímyndunaraflið og frásagnar-
gleðina. Sýnist mér að þetta muni
vera tilgangur skrásetjara og lætur
hann einfaldan barnastílinn njóta
sín þannig að frásögn frá eigin
brjósti ætti aö vera auðveld, og eins
það að búa sjálfur til sögur í líkum
stfl. Vilborg Dagbjartsdóttir skflar
sínu verki með prýði svo sem
vænta mátti, og er naglinn hittur á
höfuðið á baksíðunni þar sem þýð-
ingin er sögð á „kjamgóðu nútíma-
þjóðsagnamáli."
HH