Dagblaðið Vísir - DV - 14.11.1992, Blaðsíða 32

LAUq^KDjAftUK ,1.4. NÓVEJVjBF^R 19p2.
Karlmannshné, konu-
rass og hundstrýni
- kaflar úr bókinni Guðbergur Bergsson metsölubók
Um þessar mundir kemur út bókin
Guðbergur Bergsson metsölubók.
Það er Þóra Kristín Ásgeirsdóttir
sem ræðir við skáldið. Þetta er engin
ævisaga - og þó. Guðbergur lýsir
reynslu bemskunnar í Grindavík,
veru sinni í Reykjavík og á Spáni,
leiðinni til skáldskapar og örlæti list-
arinnar, muninum á heimsmenn-
ingu og heimóttarskap. Forlagið gef-
ur bókina út. Hér er fyrst gripið nið-
ur í frásagnir af bernskuárunum.
Hvaöa bækur lastu á meðan þú
varst barn til að komast að þeirri
niðurstöðu að lífssagan væri eitt en
frásagan annað, og þetta tvennt gæti
aldrei farið saman?
Það var líklega aðeins til ein bók
heima og því las ég ekki mikið sem
barn eins og gefur að skilja. Bókin
var trúarrit og hét forvitnilegu nafni,
Frá ræðustóli náttúrunnar, sem
leiddi hugann að því fremur en inni-
haldinu. I henni voru margar mynd-
ir sem höíðu rík áhrif á mig, en ritið
sjálft las ég aldrei.
Ein myndanna var af manni að
koma tU ókunnugrar borgar að
kvöldlagi. Þetta þótti mér vera mikil-
fengleg mynd og áhrifarík, kannski
af því það sást varla hvað var á henni
fyrir myrkrinu. Hún var samkvæm
sjálfri sér í því að á henni voru að-
eins útlínur líklega mannveru, en í
fjarlægð sáust leifar af rauögulum
loga frá hniginni sól. Þótt ég hefði á
þessum árum enga hugmynd um
hvað borg væri, fór ég að skynja þeg-
ar ég lá yfir myndinni að maður ætti
alltaf að koma að kvöldlagi til þess
sem er ókunnugt, framandi og mikil-
fenglegt, í því óljósa hugarástandi
sem er sambland af þreytu, trega,
fognuði, höfga, von um hvíld og vissu
um aö í lífi manns taki við draumar
að erfiðri vegferð lokinni; að hún
hljóti alltaf að enda í einhvers konar
borg.
Þarna var líka mynd sem átti víst
að vera af Jesú. Hann var í hvítri
skikkju og hjá honum stóð vera sem
við settum í samband viö andskot-
ann, svo í huga okkar bræðranna
myndaðist þægilega óþægileg spenna
eins og sagt er. A þessum tima var
djöfulhnn hvarvetna í Grindavík og
óð meira að segja uppi í okkur böm-
unum, já, einkum í okkur, og það í
augunum, enda var oft sagt;
Nú er djöfull í augunum á þér.
Vegna almenns speglaskorts í Þor-
kötlustaðahverfinu gátum við ekki
séð djöfsa á þeim-stað. Mig minnir
að áður en kringlóttu og tvöfoldu
vasaspeglamir komu th sögunnar
hafi aðeins verið til þar rakspeglar á
fæti, en speglar feðranna vom ekki
hafðir á lofti nema á hálfsmánaðar
fresti, og þá var í gleri þeirra það
hstaverk sem skegghursti málar á
andht sjómanna.
Andskotinn í
pilsfaldi guðs
Sökum innsæis yngri bróður míns
kom í ljós að veran í skikkjunni var
ekki Jesús, heldur sjálfur guö í síð-
um, hvítum kjól, en andskotinn hékk
í pilsfaldi hans eins og rellinn krakki
í phsfaldi móður sinnar. Og því lét
hann myndina heita:
Andskotinn hjá henni guð.
Við bræðumir lágum stöðugt yfir
myndinni vegna þess að við litum á
verumar á henni sem hjón. Smám
saman rann upp fyrir okkur aö guð
hlyti að vera góð en mædd kona gift
andskotanum. Þaö kom mér því mjög
á óvart að þegar ég færði þetta seinna
í skáldverk, ég man ekki lengur
hvert, þá vakti kvengerving guðs
mikla hneykslun og þótti vera guð-
last. Löngu seinna fóru kvennaguð-
fræðingar að viðra þá skoðun sína
að guð væri kona, en þá hafði ég orð-
ið svo fyrir barðinu á „sönnum kon-
um“ á sígUdum vegum guðs að ég
fúlsaði við þeirri uppgötvun; mig
minnir að kvenkyns guð hafi komið
frá Bandaríkjunum í miklum auglýs-
ingaljóma fremur en þeim himneska.
Og ungar og glysgjarnar hérlendar
nýkerlingar gleyptu við þeim palh-
ettuguði.
Þessi eina bók hefur þá verið nota-
drjúg, séð frá ræðustóh náttúru
þinnar?
Já, að sjálfsögðu, maður með hug-
arflug fær mest út úr því minnsta.
Síðan gerðist bókaundrið á góðum
degi og með þessum hætti: Einu sinni
þegar eldri bróðir minn og ég fórum
út í Jámgerðarstaöahverfið, hvor
með sinn brúna strigapoka á bakinu
- enda var enginn maöur með mönn-
um á þessum krepputíma nema hann
væri með strigapoka - og snudduð-
um í kringum hús, fundum við undir
vegg á leiðinni heim leifar af bók sem
við hirtum. Þetta var Gosi. Hún var
í tætlum, það vantaði bæði kafla og
hka sums staðar glefsur í þá, en það
var bara betra, þannig gátum við
bætt inn í frá eigin brjósti efninu sem
á vantaöi, auðvitað með aðstoö
mömmu. Hún snérist strax á sveif
með siöferðishhðinni á sögunni um
Gosa og las fremur dæmisöguna á
bak við hann en glompótta textann
á tætlunum. Þrátt fyrir stöðugan
lestur og miklar bollaleggingar fór
með okkur eins og þá bókmennta-
fræðinga sem mest er í spunnið: Við
komumst aldrei að neinni niðurstöðu
um innihaldið og gátum lesið Gosa
látlaust í þeim tilgangi einum að
komast aldrei til botns í honum.
Grútur kenndur
við mý
Aðrar bækur las ég ekki í æsku
nema námsbækurnar. Við fengum
þær ókeypis í skólanum. Þaö fyrsta
sem maður las var letrið á mosa-
grænum spjöldunum, „Bók þessa má
ekki selja“. Bækumar mátti ekki
selja, ekki mátti hagnast á þeim í
þessum tilgangi, þær voru heilög gjöf
frá sjálfri gjafmildinni - maður átti
aðeins að hagnast á menningu
þeirra, innihaldi og lærdómi. Síðar
þegar ég les það sem stendur á bók-
um, „Bók þessa má eigi afrita með
neinum hætti...“ og svo framvegis,
þá finnst mér það vera niöurlæging
fyrir menninguna og bókmenntim-
ar, en sérstaklega bækurnar sem við.
fengum í æsku að gjöf frá Ríkisút-
gáfu námsbóka. Ég lít svo á að bækur
og efni þeirra sé almenningseign og
það eigi að nota þær óspart með öh-
um tUtækum ráðum sem höfundin-
um kemur ekkert við. Að mínu viti
ætti að þjóðnýta fólk sem semur
bækur, um leið og auðsætt er að eitt-
hvað er í þær spunnið. Afraksturinn
af iðju þess verður þá sameign aUra,
en sjálft fengi það ekki krónu í laun.
Fyrir bragðið mundu aðeins örfáir
leggja út í það af innri þörf og kvöl
að semja skáldsögur, en ekki sá grút-
ur sem er kenndur viö mý og veður
uppi í Rithöfundasambandi Islands,
sá fjöldi fólks sem er fremur tU
skammar en hitt.
Tilfinningalega séð hef ég aldrei
skihð það sem heitir „höfundarrétt-
ur“. Mér finnst að eftir að bók hefur
verið samin sé hún sameign allra
sem vUja lesa. Það á einmitt að afrita
hana með „öllum hætti".
Gaddfreðin
kennslukona
Þegar mamma var að þvo lét ég
hana ekki í friði, en bað hana að
skrifa bókstafina í móðuna á rúð-
unni, meðan ég stóð klukkustundum
saman og gapti yfir sjóðheitri gufu
úr þvottapottinum sem átti að lækna
skemmda kirtla í hálsinum á mér.
Hún sló þá þrjár flugur í einu höggi,
ef ekki fleiri: læknaði mig af kirtla-
veiki, kenndi mér aö stafa og sauð
slorið og væntanlega berklabakteríu
úr uUarfótum pabba. Hann hafði
fengið „blóðspýju“ á meðan hann var
ungur sjómaður á togara langt úti í
hafi og var fluttur á „Hælið". Þetta
alþýðlega orð yfir blæðandi lungna-
berkla vakti í huganum mikla sýn:
Pabbi gat á hverri stundu spúið blóði
eins og dreki sem spýr eldi. Þess
vegna reyndi ég að vera þægur svo
hann færi ekki að spúa eldrauðu
blóði í logum reiðinnar. Mér kom
mjög á óvart að hann fólnaði í reiði-
köstum og varir hans urðu mjóar,
en aidrei komu út úr honum eldtung-
ur, heldur taumlaus gáfa á sviði orða
sem fóru afskaplega víða þótt þau
enduðu undantekningarlaust á
æskustöðvum hans í Grundarfirði
og dýrð mannlífsins á Snæfellsnesi
þar sem menn borðuðu ekkert annað
en gijónagraut með rúsínum og
mjólk út á.
Já, en haltu þig við efnið.
Vegna kirtlaveiki og margra
klukkutíma stöðu uppi á stólkolh,
gapandi yfir sjóðheitum gufupotti en
með augun á bókstöfunum sem
mamma skrifaði, lærði ég brátt að
lesa og hélt áfram að gera það af
þvílíku taumleysi að ég las líka það
sem bróður mínum var sett fyrir í
barnaskólanum. Þess yegna var ég
búinn að læra næstum allt námsefn-
ið áður en mér var skylt að ganga í
skóla.
Og kennarinn...
í hverfinu var enginn kennari. Þess
vegna kom hann á hverjum morgni
þrammandi í rauöhærðri kven-
mannsmynd í hvaða veðri sem var
utan úr Jámgerðarstaðahverfi. Á
veturna var að líkum stöðug rigning
eða snjókoma á víxl og þess vegna
kom kennslukonan ýmist rennblaut
eða helfrosin í skólann. Þegar við
komum heim í mat að honum lokn-
um var alltaf spurt að því sama:
Kom kennslukonan ekki eins og
eitt klakastykki í morgun?
Ykkur hefur þá kennt gaddfreðin
kennslukona?
Já, ýmist það eða holdvot eða veð-
urbarin kennslukona sem hafði
skvett eldsnemma á morgnana úr
koppnum sínum í strenginn við hús-
homið svo vindurinn dreifði inni-
haldinu þannig að enginn sæi það
áður en hún baksaði á móti stormin-
um í skólann.
Og hvernig fór hin frysta kennsla
fram?
Þegar frost var úti og kennslukon-
an kom í skólann, var fyrsta verk
hennar að þíða á sér andhtið með
lófunum og frosið blekið í byttunum,
en fótin sín þurrkaði hún við ofninn.
Á þessum tíma þekktist ekki upphit-
un í húsum og við krakkarnir geng-
um í ullarfötum jafnt yst sem innst:
fyrst í utanyfirpeysu, svo millifata-
peysu, síöan í koti, en næst líkaman-
um vorum við í ullarnærbol, og því
gerði ekki svo mikið til að við værum
blaut. Við lyktuðum ýmist af frosinni
eða blautri ull, og lyktin hefur eflaust
verið megn þvi að kennslukonan
hélt okkur í hæfilegri fjarlægð frá
sér, en við slógum um hana hálfhring
á meðan hún sat við ofninn. Starfs
síns vegna gekk hún í „búðarfötum"
í veðurgarranum. Hún var í kápu og
með slæðu um hálsinn, hatt með
slöri og fætumir voru í ljós- eða
músarbrúnum bómullarsokkum.
Samt breyttu þeir auðvitað um lit
eftir veðurfarinu.
Kennslukonan fékk sér alltaf sæti
til hhöar við ofninn á meðan hún var
að þorna eða þíða fötin og blekið. Til
þess að vera ekki aðgerðalaus á með-
an ofnkrílið gerði kraftaverk á henni,
brá hún á loft löngum spjöldum með
mislöngum orðum sem við áttum að
vera fljót að lesa. í eitt skiptið var
hún víst sérstaklega holdvot og
íklædd fínum bómuharsokkum. Hún
brá upp spjaldi, en mér var ómögu-
legt að lesa, svo hugfanginn var ég
af undrinu framan við ofninn. í
volgri hlýjunni frá honum býijaöi
hún að þorna afar hægt, fyrst á
hnjánum, svo dökki liturinn á blaut-
um sokkunum varð fínlega brúnn.
Hnén á henni hljóta að hafa verið
mjög heit og það rann upp fyrir mér
hvað hún hlyti að vera mikh kona,
því eftirfarandi og kannski stórmerk
vísindaleg athugun á mannshkam-
anum var höfð að máltæki í Grinda-
vík:
Þrennt er kaldast í heimi hér:
karlmannshné, konurass og
hundstrýni.
Og þar sem kennslukonan sat og
snéri bakinu í ofninn hugsaði ég:
Nú skh ég hvers vegna hún situr
alltaf við ofninn, hún hlýtur að vera
að hita á sér ískaldan rassinn.
Aðeins í vísindaskyni
Það var ekki auðvelt að komast að
því hvort kenningin um heimsins
mesta kulda væri rétt, nema hvað
varðaði trýnið á hundinum og hné
manns sjáífs sem voru jafnan ísköld,
en tærnar þó jökulkaldari. Þótt mig
langaði oft að snerta rassinn á
mömmu aðeins í visindaskyni þegar
hún haföi lagt sig andartak undir
sæng eftir matinn með hann fram á
stokkinn, þorði ég það ekki og þóttist
vita aö börn yrðu fremur að velkjast
í fávisi og taka orðum hinna full-