Dagblaðið Vísir - DV - 24.10.1998, Blaðsíða 36

48 Jj menning
★ ★
LAUGARDAGUR 24. OKTÓBER 1998 DV
Listakonan Helene Schjerfbeck:
Hér á árum áöur sá um-
heimurinn ekki nema einn
norrœnan listamann, Edvard
Munch. Hann var eini lista-
maöurinn úr okkar heims-
hluta sem rataöi inn í yfir-
litsbœkur um listir nútímans
og enn í dag grípa utanaö-
komandi listfrϚingar til
hans sem í blindni vanti þá
fulltrúa fyrir norrœna mynd-
list á alþjóölegar sýningar.
Hér var og er - hvort tveggja
aö verki, skilningur manna á
mikilvœgi Munchs og viövar-
andi áhugaleysi þeirra um
annaö sem var aö gerast í
myndlistinni hér uppi á norö-
urhjara.
Áratugum saman var það eins og
að beija höfðinu við steininn að
reyna að koma útlendingum í skiln-
ing um að fleiri snjallir myndlistar-
menn en Munch hefðu þriflst á Norð-
urlöndum. Ekki fór að rofa til í þess-
um efnum fyrr en árið 1982 þegar
Kirk Vamedoe, nú forstjóri Nútíma-
listasafnsins í New York, setti saman
sýninguna Norðurljós - Raunsœi og
táknhyggja í norrœnni málaralist
1880-1910 sem vakti athygli Banda-
ríkjamanna og síðan umheimsins
alls á norrænum myndlistarmönn-
um á borð við Vilhelm Hammershöi,
P.S. Kröyer, August
Strindberg og Helene
Schjerfbeck.
Nú hafa tveir ofan-
greindra listamanna
loksins fengið það braut-
argengi utan Norður-
landa sem þeir verð-
skulda, danski listamað-
urinn Hammershöi,
hvers verk eru nú til
sýnis í Metropolitan
safninu í New York við
mikinn fógnuð þarlendra
og, sem kemur meira á
óvart, flnnska listakonan
Helene Schjerfbeck. Þótt
Hammershöi yrði ekki
langlífur; hann dó 52 ára
árið 1916, hafa verk hans
ávallt verið í sviðsljós-
inu og átt sér áhrifa-
mikla talsmenn í Dan-
mörku. Schjerfbeck
(1862-1946) var hins veg-
ar utangarðs í finnsku
listalifi mestan part
sinnar löngu ævi. Lista-
konan var komin á átt-
ræðisaldur þegar haldin
var fyrsta stórsýningin á verkum
hennar og síðan liðu 50 ár uns yfir-
litssýning var haldin á ævistarfi
hennar.
Því áttu flestir sjáifsagt ekki von á
„Schjerfbeck-æðinu“ sem skyndilega
hefur gagntekið alþjóðlegan lista-
heim. Verk eftir listakonuna voru
valin til sýningar á sérstaka þema-
sýningu um líkamann í myndlistinni
sem haldin var á síðasta Bíennal í
Feneyjum, tvær stórar sýningar á
verkmn hennar voru á róli um Norð-
urlönd í fyrra, sjálfsmyndir hennar
veröa sýndar í París á þessu ári og
fyrir skömmu gaf sænska bókaútgáf-
an Raster Förlag út vandaða bók um
hana og hafði áður gefið út bók um
teikningar hennar og úrdrætti úr
bréfum til vina og vandamanna.
Andúð á þjóðernisrómantík
Ferill Helene Schjerfbeck var um
margt óvenjulegur. Eins og nær allar
finnskar konur í myndlistinni á
þeim tíma var hún af sænskum ætt-
um en öfugt við þær var hún ekki af
efnuðu fólki heldur komst áfram í
krafti hæfileika sinna. Schjerfbeck
var bráöger myndlistarmaður; mál-
verk hennar af lítilli stúlku á sjúkra-
beði (1888) gerði hana víðfræga að-
eins 26 ára gamla og eftir það virtust
henni allir vegir færir.
Ýmislegt varð þó til að gera henni
lífið leitt, ekki síst þjóðemisróman-
tíkin sem gagntók finnska myndlist
á síðustu árum 19. aldar. Þekktasti
Helene Schjerfbeck - Sjálfsmynd í svörtum kjól,
1934.
Helene Schjerfbeck - Saumakonan, 1903-5.
fulltrúi
hennar var
Akseli Gal-
len-Kallela
en verk
hans, t.a.m.
tilbrigöin
við Kalevala-
bálkinn,
hafa
nokkrum
sinnum ver-
ið sýnd hér á
landi.
Schjerfbeck
var hins veg-
ar upptekinn
af franskri
myndlist,
formhyggj-
unni sem
birtist í
verkum Paul
Cézanne,
Paul Gaugu-
in og Edou-
ard Manet,
auk þess
sem hún var
ekki alveg
ósnortin af táknhyggju annarra
franskra listamanna. Fyrir
henni vakti að búa
myndir með sannfæring
arkrafti og sterkri
nærveru, hvert sem
myndefnið var, en
um leið átti
myndefnið að
vera ávísun
á ýmsar
auka-
merk-
til
mgar
Þvi
vera
fannst
henni
frásagn-
arleg og
gegnsæ
þjóðernis-
rómantík
starfs-
bræðra
sinna
fremur
óskáldleg.
En róman-
tíkin sú var
Finnum
mjög að
skapi,
enda hluti
af sjálf-
stæðis-
baráttu
þeirra á þess- w-t,,
um árum, og því þótti Schjerf-
beck sér ofaukið í menningarlifi
höfuðborgarinnar. Árið 1902 fluttist
hún ásamt aldraðri móður sinni til
smábæjarins Hyvinge fyrir norðan
Helsinki þar sem hún dvaldi í sjálf-
skipaðri útlegö í hartnær aldarfjórð-
ung. Þessi útlegð listakonunnar, sem
orðið hefur mönnum tilefni til marg-
háttaðra getsaka, kann einnig að
hafa átt sér aðrar og persónulegri or-
sakir en hér hafa verið tíundaðar.
Óneitanlega hafði lífið farið
ómjúkum höndum um Helene
Schjerfbeck, faðir hennar hafði dáið
úr berklum frá fjölskyldu sinni en
sjálf var hún bæði heilsuveil og hölt
vegna meiðsla sem hún hafði hlotið
á mjöðm sem barn. Líkamslýti henn-
ar urðu beinlínis til þess að ungur
breskur listamaður, sem hafði heit-
ist henni, sleit trúlofun þeirra og
særði hana djúpt. Segja má að lista-
konan hafi dregið sig í hlé til að
sleikja sár sín en einnig til að skapa
sér nauðsynlegan vettvang og and-
rúm til sköpunar, það sem breska
skáldkonan Virginia Woolf nefndi A
Room of Ones Own.
Gríman og hauskúpan
Raunar virðist einum of mikið
hafa verið gert úr einangrun Helenu
Schjerfbeck þama uppi í Hyvinge.
Hún skrifaðist á við stallsystur sín-
ar, einkum listakonurnar Helenu
Westermarck og Maríu Wiik, þær
voru áskrifendur að tímaritum um
um angistina og einsemdina innra
með stoltlegri konunni sem mætir
tilliti okkar.
Á flórða áratugnum er eins og
listakonan afráði að hætta allri
uppgerð, gríman víkur fyrir
hrörnun holdsins og
sjálfri höfuðskelinni í
umkomulausri
nekt sinni.
Schjerfbeck,
sem á yngri
ármn fyrir-
varð sig
fyrir útlit
sitt,
gaum-
gæfir
and-
lits-
drætti
sína
vægð-
arlaust
í ell-
inni.
Síðustu
sjálfs-
myndir
hennar,
gerðar
nokkrum
vikum áður
en hún lést, 84
ára gömul,
sýna pervisið og
opinmynnt kerl-
ingarhró, nær
dauða en lífi. Þó eru
þessar myndir gerð-
ar af svo mikilli ein-
urð og óttaleysi að
áhorfandinn bæði kemst
við og hrekkur við. Upp í
hugann koma sjálfs-
myndir Rembrandts, til-
brigði Giacomettis um
mannsandlitið, já, og
síðustu sjálfsmyndir
Munchs.
Alltént er mönnum
nú ljóst að Munch er
ekki eini sálkönnuðurinn
meðal norrænna listamanna;
Helene Schjerfbeck er þar jafnoki
hans, ef ekki ofjarl.
Aðalstelnn Ingólfsson
Helene
Schjerfbeck
- Sjálfsmynd,
1944-45.
myndlist og
menningarmál
og lásu þau upp
til agna, auk
þess sem rithöf-
undurinn Einar
Reuter var í
stöðugu sam-
bandi við hana
eftir 1915, sendi
henni bækur og
jafnvel listaverk
til að skoða.
Myndir Hel-
ene Schjerfbeck
eru fyrst i stað
sérkennileg
blanda af dálítið
fjarrænum,
næstum kald-
ranalegum
þokka og djúp-
um tilfinningum
en í einangrun
sinni beinir hún athyglinni æ oftar
að eigin andliti. Árið 1912 málaði
hún fyrstu af mörgum sjálfsmyndum
sem gagntekið hafa eftirkomendur
hennar. í fyrstu myndum listakon-
unnar er andlit hennar eins og
gríma, tært og upphafið tákn fyrir
mannsandann sem aldrei lætur bug-
ast. Aðeins augnaráðið Ijóstrar upp

Helene Schjerfbeck - Ökumaðurinn, 1933.
Helstu heimildir:
Lena Holger - Helene Schjerfbeck :
Kvinnor, mansportrátt, sjalvportrátt, land-
skap, stilleben, Raster Förlag, 1997.
Lena Holger - Helene Schjerfbeck: Teckn-
ingar och akvareller, Raster Förlag 1994.
Helene Schjerfbeck: Konstnáren ár kSnsl-
ans arbetare, 1992.