Dagblaðið Vísir - DV - 04.12.1999, Blaðsíða 35

34
bókarkafli
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 JDV
Umsátursástand í Reykjavík:
Bretarnir koma
- Þór Whitehead bætir enn í söguna um hernámið
Margir segja að nútíminn hafi
haldið innreið sína til íslands 10.
maí 1940, þegar bresk herskip ösl-
uðu inn á Reykjavíkurhöfn og allt
breyttist í einni svipan. Þór
Whitehead sagnfræðingur hefur gef-
ið út fjórðu bók sína um ísland í síð-
ari heimsstyrjöld, Bretarnir koma,
og hún fjallar einmitt um landgöngu
breska hersins og hættu- og breyt-
ingaskeiðið mikla sumarið 1940,
þegar Hitler virtist vera að leggja
undir sig alla Evrópu beint og
óbeint.
Nótt sem aldrei gleym-
ist
Eitt af því sem Þór lýsir skýrt i
bókinni er nóttin örlagaríka 10.
maí, en í dagrenningu birtist bresk
ílotadeild flestum að óvörum á ytri
höfninni og hemámslið Breta tók
Reykjavík á sitt vald.
„Mér fannst mikilvægast að
reyna að setja mig í spor þeirra sem
lifðu þessa tima. Almenningi stóð
mikill stuggur af striðsvél Þjóð-
verja. Þeir höfðu lagt undir sig Dan-
mörku og Noreg og þegar grá her-
skip birtust hér skyndilega á höfn-
inni vissu fæstir - þar á meðal
nokkrir helstu ráðamenn þjóðarinn-
ar - hvort Þjóðverjar eða Bretar
væru hingað komnir. Þetta var
makalaus lífsreynsla, nótt sem
Þór Whitehead sagnfræðingur hefur
ritað bók um hernám Breta á íslandi.
aldrei gleymdist."
Þór barst reyndar seint á vinnslu-
tíma bókarinnar staðfesting á því
að um nóttina hefðu að minnsta
kosti nokkrir bæjarbúar vitað hvað
var í aðsigi og má rekja það til
„leka“ frá bresku ræðismannsskrif-
stofunni. „Ég velti því fyrir mér
hvort Hermann Jónasson forsætis-
ráðherra hafi frétt eitthvað af þessu.
Sonur hans, Steingrímur, hefur tii
dæmis staðfest að Hermann fékk
skyndilega einhver boð austur að
Laugarvatni að kvöldi 9. maí og þau
leiddu til þess að þeir feðgar hröð-
uðu sér til Reykjavíkur og komu
þangað stuttu áður en herskipin
sigldu inn á Reykjavíkurhöfn.
Lykilmenn undir gríðar-
legu álagi
í bók Þórs er lýst viðbrögðum ým-
issa lykilmanna við óvæntri komu
herskipanna. Þar kemur m.a. fram
að Valtýr Stefánsson, þáverandi rit-
stjóri Morgunblaðsins, settist í
morgunsárið á náttfötunum með
brennivínsflösku til að róa taugam-
ar. Hann hringdi í Ólaf Thors,
einkavin sinn og formann Sjálfstæð-
istlokksins. Ólafur á að hafa svarað
í hálfkæringi og sagt að ef þetta
væru Rússar sem væm á leiðinni
myndi haus hans fjúka, ef þetta
væru Þjóðverjar þá myndu þeir
deila klefa í fangabúðunum og ef
þetta væru Bretar þá væri allt í lagi.
Stefán Jóhann Stefánsson utan-
ríkisráðherra vaknaði við flugvéla-
dyn og varð ekki svefnsamt eftir
það því kvíði og geigur um örlög sin
og þjóðarinnar sóttu á hann.
„Það er augljóst að þessir menn
voru undir miklu meira álagi en
flestir hafa gert sér grein fyrir. Ég
tel lítinn vafa leika á því að þessi ör-
laganótt markaði djúp spor í sálarlíf
þeirra og haft áhrif á afstöðu þeirra
til varnarmála allt upp frá þvi,“ seg-
ir Þór.
Það er hins vegar þjóðareinkenni
á íslendingum að gera lítið úr hætt-
um. Þetta er alþekkt úr sjómennsku
og á sennilega skylt við einhvers
konar hetjuímynd. En álagið á taug-
ar ráðamanna var gífurlegt á meðan
allt var í óvissu um hvaða her væri
hingað kominn: þetta var bókstaf-
lega spurning upp á líf og dauða.
í bókinni er lýsing Mörtu Thors,
dóttur Ólafs, á andrúmsloftinu þar
sem íjölskyldan stóð öll úti á þaki 1
Garðastræti og horfði yfir höfnina.
„Hverjir eru þetta?“ spurðum við öU.
Ég skalf af hjartslætti og kulda þegar
ég leit á pabba því hann var þögidl og
þungbúinn. Það litla sem hann fékkst
til að segja var að hann vissi ekki til
að nein tUkynning hefði komið um
þessi skip. Honum þætti þetta nokkuð
ískyggilegt því Bretar hefðu væntan-
lega látið ríkisstjórnina vita ef þeir
ætluðu að setja hér her á land.“
Guði sé lof að þetta eru
Bretar
Þór lýsir því í bókinni hvernig
fréttin um að það væru Bretar sem
tekið hefðu land flaug eins og eldur
í sinu um aUan bæ og flestum létti
mjög, fólk fagnaði því hjartanlega
að þetta voru Bretar og þungu fargi
var af því létt. Þetta átti auðvitað
ekki við lítinn minnihluta sem fyUt-
ist reiði og hneykslan en þetta mun
einkum hafa átt við sanntrúaða
kommúnista og fylgismenn nasista.
Eins og Þór lýsir herbúnaði Breta
í bókinni og nefnir múldýrafaUbyss-
ur, lítið af raunverulegum vopnum,
Ula þjálfað lið og vanbúið á flesta
grein má ljóst vera að fljótlega hafi
margir íslendingar áttað sig á því
að þetta herlið gæti ekki varið land-
ið fyrir þýskri innrás.
„Þeir settu síðar upp tréfallbyss-
ur sem var reyndar þekkt bragð úr
stríðsrekstri til að bæta sér upp
skort á stórskotavopnum.“ En hitt
varð mörgum ljóst að þetta voru ný-
liðar og viðvaningar. Það er því
ekki nokkur vafi á því að margir
bæjarbúa báru mikinn ugg í brjósti
vegna yfírvofandi innrásar Þjóð-
verja og loftárása þegar frá leið her-
námsdeginum. Þótt margt hafi verið
skrifað um kæruleysi íslendinga
gagnvart loftárásum og'sagt að þeir
myndu sennUega deyja úr forvitni
þegar tU árása kæmi var mikiU ótti
í mörgum. Eitt af því sem staðfestir
þetta er að þúsundir bama voru
sendar frá Reykjavík og öðrum
kaupstöðum til dvalar á sveitaheim-
Uum.
Segðu nú Heil Hitler
Eitt af því fyrsta sem innrásarlið-
ið gerði var að fara um bæinn og
handtaka Þjóðverja hér og þar og
hneppa í varðhald. Þar var einkum
um að ræða ræðismanninn og SS-
foringjann Gerlach og starfsmenn
hans en einnig skipbrotsmenn af
þýsku skipi, Bahia Blanca, sem
lengi höfðu dvalist í Reykjavík og
það orð lá á að ættu að vera til aö-
stoðar þegar þýsk innrás skyUi á.
í bókinni er rakin saga af hand-
tökunum sem fóru m.a. fram á Hót-
el Heklu þar sem skipbrotsmennim-
ir bjuggu margir hverjir. Meðal
áhorfenda var ungur hótelþjónn,
Guðmundur Angantýsson, sem
margir þekktu síðar undir heitinu
Lási kokkur og var rómaður fyrir
snaggaraleg tUsvör.
„Honum hafði líkað bærUega við
þá flesta (skipbrotsmennina) og
fundist þeir ósköp líkir íslenskum
sjómönnum sem fengu sér tíðum í
staupinu á Hótel Heklu. En um
fimm manna hópur skar sig úr og
var honum lítt að skapi. Þeir voru
Meö tveimur litium fallbyssum ætluöu Bretar aö verja mynni Hvalfjaröar fyrir þýskum herskipum og innrásarliöi.
íslensk börn hópast aö hermönnum á götum Reykjavíkur og þiggja súkkulaöi.
„fínir með sig“, agaðir, strangir og
hrokafuUir. Leiðastur þeirra allra
þótti starfsfólki Heklu „foringi"
þýsku sjómannanna, Bernhard
Ehrhardt, annar stýrimaður, rumur
mikill, hermannlegur og argvítugur
nasisti sem átti geðuga kærustu í
Reykjavík, eins og ýmsir félagar
hans. Nú sáu áhorfendur hvar her-
menn ráku fanga sína út úr gisti-
húsinu í einni halarófu með
Ehrhardt fremstan í flokki, heldur
uppburðarlítinn. Þá glaðnaði yfir
Lása kokki og hann mælti þessu
fleygu orð til stýrimannsins: „Segðu
nú Heil Hitler, helvítið þitt.“
Að sögn sjónarvotta skildi Þjóð-
verjinn sneiðina og brast í grát en
hermennirnir skildu aðeins Heil
Hitler og handtóku Lása umsvifa-
laust líka en sá misskilningur leyst-
ist!
L>V LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999
Foringjar í setuliði Breta sem hóf aö leysa landgönguliöiö af hólmi 17. maí, viku eftir hernámiö. í miðið stendur hers-
höfðinginn og setuliösstjórinn George Lammie en til hægri er Robert G. Sturges, yfirmaöur landgönguliösins, og til
vinstri er T. Scott úr setuliðsstjórninni.
Hættan á innrás Þjóð-
verja raunveruleg
En var hættan á innrás Þjóðverja
að mati Þórs raunverulega fyrir
hendi? Hann telur svo vera.
„Ég er sannfærður um að ef þýskir
herforingar hefðu ekki talið Hitler trú
um að engir nothæfir flugvellir væru
á íslandi og mjög erfitt væri að leggja
þar flugvelli þá hefðu Þjóðverjar gert
innrás hér eins og i Noreg. Það kem-
ur fram í bókinni að Hitler varö ævar-
eiður þegar hann komst á snoðir um
það 1941 að bandamenn hefðu lagt hér
flugvelli og fullyrðingar herforingja
hans væru ekki alveg á rökum reist-
ar.
Hitt er svo annað mál að Þjóðvcrjar
hefðu trúlega átt erfitt með að halda
uppi birgðaflutningum til íslands,
nota landið sem flug- og flotabækistöð
og halda því til lengdar.
En ljóst er að ríkisstjórn Hermanns
Jónassonar dró stórlega úr hættu á
hernámi Þjóðverja þegar stjórnin
neitaði því með stuðningi Alþingis að
veita þýska ríkisflugfélaginu Luft-
hansa aðstöðu á íslandi skömmu fyrir
stríð. Flugvallaleysið bjargaði okkur
líklega frá innrás Hitlers 1940 og 1941
var það orðið um seinan fyrir hann að
ráðast á landið.“
Grunsamleg skip
í júní 1940, tæpum mánuði eftir
hernámið, dró heldur til tíðinda
þegar fréttir bárust af tveimur grun-
samlegum skipum norður af Fær-
eyjum sem stefndu á 20 hnúta hraða
í vesturátt að suðausturströnd ís-
lands.
Engin bresk herskip voru á haf-
svæðinu milli skipanna tveggja og
austurstrandar íslands. Þetta gátu
verið Þjóðverjar á leið til að hertaka
ísland. Hvað var nú til ráða? Loft
var lævi blandið og um allt land
flugu hviksögur um yfirvofandi inn-
rás Þjóðverja og blönduðust saman
við frásagnir Reykvíkinga um van-
búið herlið Breta. Þetta var ná-
kvæmlega sú staða sem Bretar ótt-
uðust: Að Þjóðverjar brunuðu hrað-
skreiðum skipum sínum inn á óvar-
inn eða lítt varinn flörð á Austur-
landi og settu þar í einni svipan á
land herlið sem nægði til að taka
bókarkafíi «>
landið. Breski flotinn sendi öflug-
ustu herskip sín vestur í haf, þar á
meðal tvo af stærstu bryndrekum
sínum, Renown og Repulse, tvö
beitiskip og fimm tundurspilla.
Þetta var flotavemdin sem átti að
bægja hrammi nasismans frá ís-
landi og elta ókunnu skipin uppi ef
þau væru á leið til árása út á sigl-
ingaleiðir.
Setuliðið á íslandi var sett í við-
bragðsstöðu og á Austfiörðum var
vakt á öllum símstöðvum og mönn-
um skipað að sýna fyllstu árvekni
og skyggnast eftir skipum og flug-
vélum sérstaklega.
Eru Þjóðverjar komnir?
í Reykjavík gekk sá orðrómur að
þýskur her væri kominn á land á
Austflörðum.
Víkur nú sögunni austur á Seyð-
isflörð þar sem bóndadóttir úr Loð-
mundarfirði í kaupstaðarferð brá
sér inn á símstöð, hringdi heim í
sveitina sína og spurði vinkonu
frétta. Góðkunnur borgari á Seyðis-
firði heyrði á tal stúlknanna á sím-
stöðinni, skildi það svo að Þjóðverj-
ar væru komnir í Loðmundarfiörð
og tilkynnti breska setuliðinu það.
Þetta leiddi til þess að flotadeild-
in breska ásamt flugbátum setti allt
á fulla ferð til Loðmundarfiarðar og
hviksögurnar efldust enn. Ekki
bætti úr skák að þoka lá yfir mest-
öllu hafsvæðinu og því engin leið að
flnna skipin tvö úr lofti.
Kostaði 1500 mannslíf
Innrásaróttinn dró líklega þann
dilk á eftir sér að við Noregs-
strendur sigldi flugvélaskipið
breska Glorious, 18.600 tonn, úr
höfn með aðeins tvo tundurspilla
sér til vamar. Þeir máttu sín
einskis gegn þýsku orrustubeiti-
skipunum Scharnhorst og
Gneisenau sem sökktu þeim báð-
um og Glorious í ójafnri orrustu
undan Noregsströndum. Þar fór-
ust 1515 menn úr liði Breta en aö-
eins lítils háttar skemmdir urðu á
einu þýsku skipi. Vera kann að út-
koman hefði orðið önnur ef ótti
Breta við innrás í ísland hefði
ekki teppt öflugustu herskip
þeirra hér vestur i hafinu.
Eitt af því sem birt er í bókinni
eru nýjar upplýsingar um starf-
semi nasista á íslandi, þar á með-
al nafnlaust leynifélag sem fund-
aði á laun nær öll stríðsárin og
vildi þannig halda lífinu í starf-
seminni. í þessu leynifélagi voru
þessir menn: Adolf Karlsson versl-
unarmaður, Birgir Kjaran, hag-
fræðingur og alþingismaður Sjálf-
stæðisflokksins, Davíð Ólafsson
hagfræðingur, síðar seðlabanka-
stjóri, Guttormur Erlendsson lög-
fræðingur, bræöurnir Gísli og
Haraldur Guðmundssynir skipa-
smiðir og Teitur Finnbogason
skrifstofúmaður.
Félagið fól spjaldskrá þjóðernis-
sinna og helstu dýrgripi í fórum
bróður Guttorms á bóndabæ hans
á Álftanesi þegar landið var
hernumið. Það vfldi síðan svo
óheppilega til að breskir hermenn
slógu tjaldbúðum þar í túnfætin-
um sem gerði bónda nokkuð
taugaóstyrkan. Þegar eitt barna
hans stal hakakrossboröa úr góss-
inu og spígsporaði með hann á
erminni í grennd við hermennina
missti bóndi móðinn og brenndi
allar eigur íslenskra nasista og
spjaldskrá til ösku. Skyldu hafa
tapast þar ómetanleg gögn?
„Það held ég ekki,“ segir Þór.
„Flest er vitað sem máli skiptir
um starf þjóðemissinna á íslandi.
Tveir úr leynifélaginu lifa enn og
þeir veittu mér upplýsingar af
fullri hreinskilni og einurð."
Svarti listinn
1 bókinni birtir Þór í fyrsta sinn
svokallaðan Z-lista sem bandamenn
gerðu yfir þá menn sem taldir voru
hliðhollir Þjóðverjum á íslandi og
handtaka skyldi ef til innrásar Þjóð-
verja kæmi. Reiknað var með að
nýta byggingar Háskólans í fyrstu
sem fangabúðir en síðar var komið
upp búðum í braggahverfi við Geit-
háls. Á svörtum lista bandamanna
var nöfnum skipt í þrjá flokka eftir
því hve menn töldust fylgispakir
nasistum og hve líklegir þeir væru
til að aðstoða innrásarher. Þór var-
ar stranglega við því að líta á list-
ann sem heimild um raunverulega
afstöðu manna till Þjóðverja en lít-
um hér loks til fróðleiks á þá menn
sem héldust í fyrsta flokki listans og
bandamenn töldu hættulegustu and-
stæðinga sína:
Adolf Karisson verslunarmaður
Finnbogi Guðmundsson útgerðarmaður
Garðar Þorsteinsson hæstariögm.
Gísli Sigurbjömsson, forstjóri á Grund
Guttormur Eriendsson lögfræðingur
Flaraldur Guðmundsson skipasmiður
Ingvar Kjaran skipstjóri
Jens Borge Madsen verkamaður
Jens Pétur Friðriksson verslunarmaður
Jóhann Þ. Jósefsson útgerðarmaður
Jóhann Ólafsson kaupmaður
Jón Þ.J. Aðils sölumaður
Jón Þórir Ámason verslunarmaður
Knútur Arngrimsson kennari
Óskar Flalldórsson útgerðarmaður
Sturlaugur Jónsson kaupmaður
Eirikur Kristjánsson kaupm., Akureyri
Svafar Guðmundsson bankast., Akureyri
Jóhann Eyfirðingur kaupm., ísafirði
Flelmut Stolzenwald, Hvolsvelli
Karl Svenson verslunarm., Patreksfirði
Friðþjófur Jóhannesson Patreksfirði
Ásgeir Bjamason Siglufirði
Baldur Eiriksson Siglufirði
Guðmundur Ólafsson, Vestmannaeyjum
Haukur Johnsen, Vestmannaeyjum
Sigurður Scheving, Vestmannaeyjum
Ólafur Óskar Lárusson, Vestmannaeyjum
Alls eru á Z-listanum tæplega 700
nöfn og er hann birtur í bók Þórs í
heild.
Stórskotasveit óþjálfaðra sjóliða hefur dregiö rykfallnar múldýrafallbyssur
sínar frá skipshlið aö bækistööinni í Miöbæjarskólanum. Uppskipun her-
gagna 10. maí 1940 var aö mestu háö mannaflinu.