Dagblaðið Vísir - DV - 06.01.2001, Blaðsíða 24

24
LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2001
Helgarblað_________________________________________________________________________________________________DV
Skáld borgar
og ástar
100 ár frá fæðingu
Tómasar Guðmundssonar
Hundrað ár eru í dag liðin frá
fæðingu Tómasar Guð-
mundssonar skálds en hann
var fæddur í Grímsnesi í Árnessýslu
árið 1901. Tómas lauk stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Reykjavík - á
þeim tíma þegar sextán skáld voru í
sama bekk - og lögfræðiprófi 25 ára.
Hann var málaflutningsmaður í
Reykjavík og starfsmaður Hagstofu
íslands til 1943 en fékkst eftir það við
ritstörf og ritstjórn.
Fyrsta ljóðabók Tómasar, Við
sundin blá, kom út þegar hann var
tuttugu og fjögurra ára. Bókin er
æskuverk og markað sem siíkt. Ort
er um ástir og sumar - vonir og þrár,
þó að treginn sem ætíð er undirliggj-
andi í ljóðum Tómasar sé á sínum
stað. Rómantíkin er allsráðandi og
náttúrumyndmál ríkjandi. Blóm
koma mikið við sögu en hið þekkta
ljóð, Ég leitaði blárra blóma, er að
finna í bókinni. í öðrum ljóðum er að
fmna línurnar: „Ég kom og kastaði
rósum“, „Angið, angið rósir“, „1 dag
felldu blómin mín blöðin sín“, „Við
sofum á rósum“ og „ Við veg þinn
anga rósir“ og er þá aðeins tekið brot
af því blómahafi sem breiðir úr sér í
bókinni.
Fagra veröld kom út sjö árum
seinna þegar Tómas var rúmlega þrí-
tugur. í henni eru ástsælustu ljóð
hans - um fegurðina í Vesturbænum,
Fjallganga (Urð og grjót), Fyrir átta
árum og Jón Thoroddsen In memori-
am. Það greip um sig hálfgert æði
þegar bókin kom út. Hún fékk af-
bragðs dóma, bæði hjá almenningi og
gagnrýnendum, og seldist upp á örfá-
um dögum. Kristján Karlsson segir í
formála ljóðasafns Tómasar að hann
hefði mátt segja eins og Byron forð-
um: „Ég vaknaði einn morgun og var
orðinn frægur."
Næstu árin komu út bækumar
Stjömur vorsins (1940), Mjallhvít og
dvergarnir sjö (1941), Fljótið helga
(1950) og Heim til þín ísland (1977).
Ljóðasöfn komu út 1953 og 1976.
Tómas Guðmundsson lést árið 1983.
Fögur veröld kreppunnar
Sveinn Skorri Höskuldsson segir í
Ljóðarabbi að skáldskapur Tómasar
hafi stundum þótt heimsfráhverfur á
þeim árum þegar þess var krafist að
skáld tækju afstöðu og „gengju út í
heimsstríð" eins og Jóhannes úr
Kötlum orðaði það.
„I kreppunni miðri sá hann fagra
veröld og skoðaði stjörnur dagsins
meðan himinninn hrannaðist ófrið-
arskýjum," segir Sveinn Skorri og
víst er að mörgum þótti þetta ljóður
á ráði Tómasar sem skálds. Menn
áttu að hafa skoðanir.
Silja Aðalsteinsdóttir bendir hins
vegar á það í óbirtri grein sinni um
skáldið að hin Fagra veröld Tómasar
hafi ekki verið svo fögur heldur hafi
hún einu sinni verið það. Ljóðin séu
mettuð eftirsjá og skáldið leiti
horfmna geisla í skuggunum sem
fylgja atvinnuleysi, örbirgð og stétta-
átökum.
En vist er að stór hópur manna
var beinlínis andsnúinn ljóðheimi
Tómasar vegna meints afstöðuleysis.
Þegar ofan á það bættist að hann orti
að mestu leyti hefðbundið á tímum
formbyltingarinnar fór ekki hjá því
að menn skipuðu sér í fylkingar, með
eða á móti.
Óhugguleg afmælisgjöf
Segja má að skáldið Steinn Stein-
arr hafi verið alger andstæða Tómas-
ar Guðmundssonar. Tómas var uppá-
hald borgarastéttarinnar, fenginn tU
þess að yrkja fyrir skemmtanir
þeirra, revíur og hátíðleg tækifæri,
var fyndinn og vel menntaður og tók
ekki pólitíska afstöðu. Steinn var
hins vegar hálfgert olnbogabarn,
háðskur og kjaftfor, og lýsti yfir
dauða hins hefðbundna ljóðforms
sem fékk margan fagurbók-
menntaunnandann tU þess að hrópa
upp yfir sig af skelfmgu.
Og ef til viU var aUtaf rígur á miUi
þessara tveggja skálda höfuðstaðar-
ins. í bók Gylfa Gröndal birtist þessi
vísa sem Steinn sendi Tómasi á
merkisafmæli hans og hefur lengi
verið fleyg:
Hér situr Tómas skáld meó bros á brá,
bjartur og hreitm sem fyrsta morgunsárió.
Ó, hvaó mig, vinur, tekur sárt aó sjá
að sál þin skyldi grána fyrr en hárið.
Heldur óhugguleg afmælisgjöf, en
kannski taldi Steinn sig hafa átt
harma að hefna. Tómas tryUti lýðinn
með sinni Fögru veröld árið áður en
Rauður loginn brann kom út og var
tekið heldur fálega. Því sem einhver
kallaði „innantómt fegurðarhjal" var
teflt til móts við sósíalíska vakningu
og hafði betur.
Meínlaust hjal?
Sigfús Daðason hefur bersýnUega
ekki verið á þeirri skoðun að kveð-
skapur Tómasar hefði innihald sem
einhverju máli skipti. í grein hans
um samtalsbókina Svo kvað Tómas
eftir Matthías Johannessen skrifar
hann með Ula dulinni fyrirlitningu...:
„Sérstaklega er óviðkunnanlegt að
horfa upp á tilraunir hans tU að
dubba meinlaust hjal eins og kvæðið
Jerúsalemsdóttir og túristaskáldskap
eins og Ljóð um unga konu frá Súd-
an til andfasistískrar spámennsku og
ádeilu á nýlendukúgun."
Aðrir hafa hins vegar fundið í ljóð-
um Tómasar hárfina ádeUu á það
sem má betur fara í mannlífinu.
Kristján Karlsson segir tU dæmis í
áðurnefndum formála að það sé mik-
ill misskilningur að telja Tómas að-
eins „fegurðardýrkanda", sinnulaus-
an um samtíð sína og vandamál
hennar. Hann nefnir sömu ljóð og
Sigfús fussaði yflr og segir þau fjaUa
um „kynþáttamálin" og hann efast
um að „Hitlerisminn hafi sætt öllu
napurlegri meðferð annars staðar,
þrátt fyrir hógværð skáldsins." Krist-
ján segir líka að „Víxilkvæðið og
önnur ljóð Tómasar, þar sem hann
hendir góðlátlegt skop að sumu því,
sem eftirsóknarverðast þykir á borg-
aralegan mælikvarða, séu í eðli sínu
ekki lakari byltingaskáldskapur en
rímaðar áróöursgreinar sumra fé-
lagsmálaskáldanna.“
Rómantíkin og borgin
En Tómas var auðvitað fyrst og
fremst rómantískt skáld. Hann hefur
löngum verið spyrtur saman við Stef-
án frá Hvítadal og Davíð Stefánsson
frá Fagraskógi sem hafa sama sess í
hjörtum íslendinga. Ljóðræn fegurð-
in og ástin - og treginn sem óhjá-
kvæmUega fylgir í kjölfarið.
Og mjöllin, mjöllin hnígur hœgt og rótt.
Og hvert sem augaó lítur fellur mjöll.
Og hvítum svefni sefur borgin öll.
í svefni gengur tíminn hjá í nótt.
En eins og hvíta, mjúka mjöllin vefur
moldina frá í júni, þannig sefur
i draumum tveggja hjartna horfló vor.
(Tvenn spor 1 snjónum)
Og Tómas er skáld Reykjavíkur.
Sá fyrsti sem vildi kannast við borg-
ina sem umhverfi skáldskaparins.
Aðrir sem ortu á mölinni voru held-
ur fáorðir um borgina og færðu sig
ýmist í sakleysi landsbyggðarinnar
eða dulúð erlendra stórborga í ljóð-
um sínum. Tími var kominn tU að
breyta þessu og Tómas hélt sig að
mestu í borginni við Sundin. Senni-
lega er hann sá eini sem hefur ort fal-
legt ljóð um borgarskipulagið:
Bœrinn er skrýtinn. Hann er fullur af húsum.
Hús meðfram öllum götum i röðum liggja.
Aldraðir byggja og ungir menn kaupa lóóir
og œtla sér liklega aó byggja.
(Húsln í bænum)
En hver er staða skáldskapar
Reykjavíkurskáldsins nú á dögum?
Sveinn Skorri Höskuldsson segir í
Ljóðarabbi sínu að þegar hann lesi
Tómas Guðmundsson skáld
Hundraö ér eru í dag liöin fré fæöingu hans.
ljóð með ungu fólki finni hann að
ljóöasmekkurinn hafi breyst. Hann
minnist þess að hann og jafnaldrar
hans „klökknuðu svolítið í hjartanu"
þegar þeir lásu tregafuU ástarkvæði
Tómasar en unglingamir skelltu upp
úr og „afgreiddu ljóðið sem hlægUega
rómantík og tilfmningasemi. GamaU
skólakennari gat þá lítið sagt nema
borið fram þessa ergelsisfuUu spum-
ingu: - Er æskan orðin svona and-
skoti harösoðin?"
En spurning er hvort Tómas hefur
nokkum tíma verið skáld ungmenna,
eins og Steinn Steinarr. Kannski
hafði Steinn sitthvað tU síns máls
þegar hann sagði að sál Tómasar
hefði gránað á undan hárinu; svo
ungur orti hann um fortíðina með
söknuði. Ef tU viU má segja að Tómas
höfði best til þeirra sem em famir að
eldast og horfa tU baka - og þeim
mun hann ævinlega þjóna vel.
-þhs
Heimíldir:
Sveinn Skorri Höskuldsson
- Ljóöarabb,1989.
Sigfús Daðason
- ritgeröir og pistlar, 2000.
Ljóöasafn Tómasar Guömundssonar,
1989.
Gylfi Gröndal - Steinn Steinarr,
leit aö ævi skálds, 2000.