Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1993, Blaðsíða 49
SVEINBJÖRN EGILSSON
49
í fyrstu skólaræðu sinni frá haustinu 1819. Þar leitast hann við
að sýna fram á að þekking og dygð geti ekki hvor án annarrar
verið, enda sé maðurinn í senn skynjandi og sjálfráð vera.
Þekkingarþráin er mönnum í blóð borin, en hún þarf að
stjórnast af skynsemi til þess að maðurinn nái að viðhalda
báðum eðlisþáttum sínum, hinum líkamlega og hinum andlega.
Þekkingin er því tvenns konar, hagnýt þekking, sem beinist að
því að viðhalda hinu líkamlega eðli, og hrein þekking, sem
miðar að því að uppfylla hinar andlegu þarfir. Viðfang hinnar
síðarnefndu er bæði heimurinn og maðurinn sjálfur, en tilgang-
ur hennar að þekkja hið góða og gera það. Markmið menntunar
er því siðferðilegs eðlis. Skólastarfíð og ástundun hinna ýmsu
fræðigreina vinna að þessu markmiði með því vekja og efla með
mönnum „tilfínníngu þess sanna, fallega og háleita", eins og það
er orðað, annars vegar í náttúrunni, hins vegar í manninum
sjálfum, því hið sanna, fallega og háleita í hugsunum og
athöfnum er það sem kallað er rétt og gott. Fullkomnun
mannsins er í því fólgin að rækta og efla með sér þessi tvö
auðkenni sín, þekkingu og dygð, og gera hann með þeim hætti
hæfan til að „leggja rétta virðing á heiminn og sjálfa oss“.
í skólaræðunni frá 1819 víkur Sveinbjörn að markmiðum
guðfræði, málfræði og sagnfræði út frá þessu sjónarmiði. Til-
gangur guðfræðinámsins er beinlínis sá að leiða menn til
dygðar, en dygðin er ekki aðeins góð í sjálfri sér, heldur er hún
hið æðsta keppikefli mannsins. Markmið málanámsins er að
gera nemandanum kleift að lesa forn rit á frummálinu og
tryggja þar með að skilningurinn verði sem réttastur. En
málanámið sem slíkt er ekki takmark í sjálfu sér óháð því efni og
innihaldi sem hin fornu rit hafa að geyma. Það er aðeins
undirbúningur að lestri og skilningi á bókmenntum og menn-
ingu fornþjóðanna, jafnt kristinna sem heiðinna, og ástundun
fornra mennta eflir með mönnum þekkingu og dygð með
margvíslegu móti. Markmið sagnfræðinnar virðist á hinn
bóginn einkum felast í því að efla siðvitið: hún gerir menn í stakk
búna til að leggja dóm á aldarfarið, hvort heldur í fornöld eða
nútíma, eflir greind þeirra og réttdæmi, kennir þeim að meta
hið góða. Allar þessar fræðigreinar efla með mönnum tilfínn-
ingu þess sanna, fallega og háleita og eru því, að dómi Svein-
bjarnar, öflugt tæki til að leiða manninn til fullkomnunar í
þekkingu sem á að verða forsenda dygðarinnar. Þekking og