Frjáls verslun - 01.04.1959, Blaðsíða 31
í fersku vatni. Getur vart þann vatnspytt, salt-
an eða ósaltan, sem birta nær til, að ekki úi þar
og grúi af kísilþörungum.
Við dauða þörunganna falla skeljarnar til
botns. Þegar tímar líða, verða af þeim jarðlög,
misjafnlega þykk að vísu og misjafnlega hrein.
Kísilsetin verða hreinust, þar sem lítið berst
að af gruggi. I eldfjallalandi með miklum upp-
blæstri fellur aska og áfok af völdum sand-
storma í stöðuvötnin og blandast kísilskeljun-
um í botni þeirra. Leysingavatn og annað grugg-
ugt yfirborðsvatn spillir og kísilsetunum. Hér ú
landi er hreinasta kísilmold að finna í tjörnum
og stöðuvötnum, sem girt eru hraunum, eða
annars staðar, þar sem lítið er um aðrennsli yfir-
borðsvatns, og sandfoks gætir ekki til muna.
Kísilþörungar náðu mestum blóma á Tertier-
tímabili jarðsögunnar og er blómaskeiði þeirra
ekki lokið. Vegna þess liggja allar helztu kísil-
skeljanámur lieimsins í ungum jarðlögum, en
fáar í bergi, sem er eldra en tertíert. Námur
þessar hafa fundizt í flestum löndum heims, og
vafalaust eru margar slíkar námur ófundnar.
Nú vinna Bandaríkjamenn allra þjóða mest
af kísilsalla, enda liggja langstærstu kísilskelja-
námur veraldar í Bandaríkjunum.
Notkun kísilsalla í stórum stíl á sér skamma
sögu. Nöfn eins og fjallahveiti og bergmjöl eru
til komin vegna þess, að í hungursneyðum tíðk-
aðist að drýgja mjölið með kísilmold. Sums staðar
í Ameríku voru Indíánar vanir að geyma kar-
töflur í kísilmold til þess að verja þær gegn
ágengni skorkvikinda og rotnun. Kom þar að
gagni hæfni kísilmoldarinnar til þess að draga
í sig raka og minnir á það, að nú er kísilsalli
notaður til þess að verja tilbúinn áburð gegn
raka.
Fróðan mann þyrfti til, ef telja skyldi allar
þær vörutegundir, sem kísilsalli er að einhverju
leyti notaður í nú orðið. Notkun hans er svo ný
af nálinni, að hann er naumast búinn að vinna
sér þá hefð sem skyldi í skýrslum og öðrum
fræðibókum um nothæf jarðefni. Hann hefir
verið nefndur þúsund þjala efnið (the non-
metal of thousand uses), en sennilega er talan
þúsund of lágt til tekin.
Sænski hugvitsmaðurinn Alfred Nobel lét
kísilsalla drekka í sig nítróglycerín og fann þar
með upp sprengiefnið dýnamít. Við framleiðslu
þess var kísilsalli notaður fyrsta sinni að marki
í iðnaði. Sú notkun er nú að mestu úr sögunni.
Um skeið var kísilsalli mikið notaður sem milt
fægiefni, og svo er að vísu gert enn, enda þótt
nú sé hveríandi lítill hluti heildarframleiðslunnar
notaður á þann hátt.
Árleg vinnsla kísilsalla um heim allan mun
nema hálfri milljón lesta eða rösklega það. Ekki
er það há tala, ef hún er borin saman við vinnslu
og notkun ýmissa annarra jarðefna. En kísil-
sallinn er léttur í vigtina, svo að í rauninni er
þessi lestatala allmikið magn, ef miðað er við
rúmmálið.
Mikið af kísilsalla er notað til þess að hjúpa
tilbúinn áburð, svo að hann blotni ekki og hlaupi
í kekki við geymslu. Til þess þarf ekki mjög
hreina kísilmold, en að magninu til munu áburð-
arverksmiðjur vera fremst á blaði um notkun
kísilsalla, í Evrópu að minnsta kosti. Næst koma
svo síurnar. Hreinsaður og brenndur kísilsalli
er notaður til þess að hreinsa og aflita fjölda
vökva. Má þar til nefna olíur margs konar, líf-
rænar sem ólífrænar að uppruna. Efnafræðileg-
ar upplausnir, svo sem lökk, fernissur, sápur og
málningavörur. Sykurupplausnir, cil og áfenga
drykki, svaladrykki alls konar, litunarvökva,
bóluefni og vatn, hvort heldur er til drykkjar
eða iðnaðar. Kísilsallinn dregur að sér og bindur
hvers konar fíngerð óhreinindi, lífræn sem ólíf-
ræn. Meðal annars er talið, að með kísilsíum
sé unnt að hreinsa allt að 95% af gerlum og
bakteríum úr menguðu vatni. Þannig má geril-
sneyða drykkjarvatn með kísilsíum, og halda
vatni í sundlaugum hreinu með reglubundinni
hringrás gegnum slíkar síur, án þess að skipt sé
um vatn í lauginni.
Bræðslumark kísilsalla liggur við 1(100° C.
Þess vegna er unnt að nota hann til einangrunar
við liáan hita. Sem dæmi má nefna ofna, sem
notaðir eru við málmbræðslu, glergerð og leir-
brennslu.
Loks er kísilsalli notaður í stórum stíl sem
fylliefni eða burðarefni fyrir ýmiss konar vökva.
Einfalt dæmi um þess háttar notkun er dýna-
mítið, sem fyrr var nefnt, en þar er kísilsallinn
burðarefni, sem drekkur í sig hið fljótandi
sprengiefni. Sama máli gildir um ýmiss konar
málningavörur og litunarefni, sem gerð eru seig-
fljótandi eða deigkennd með kísilsalla. Þá tíðkast
að nota hann sem burðarefni fyrir ýmiss konar
skordýraeitur, sem notuð eru í duftformi.
FIiJÁLS VEHZLUN
31