Frjáls verslun - 01.03.1976, Blaðsíða 73

ings og á þessu sviði er hættu-
lega mikið um tilfinninga-
bundnar kenningar, sem rétt
er að athuga nánar.
Við getum byrjað á að koma
okkur saman um það, að hið
eiginlega hlutverk einkafyrir-
tækis er alveg hið sama og
hlutverk opinberrar stofnunar.
Það er tilgangur beggja að
veita þjónustu (vörur eða aðra
þjónustu) sem þegnar þjóðfé-
lagsins hafa þörf fyrir.
Þetta er einungis unnt með
því að breyta ákveðnilm fram-
leiðsluþáttum (vinnuafli, hrá-
efni, vélum o.fl.) í þjónustu.
Aðaltilgangurinn með þess-
ari umbreytingu aðfanga
(framleiðsluþátta) í afurðir
(þjónustu) hlýtur að vera sá,
að skapa aukna velferð.
Sé litið þannig á málið er
enginn eðlismunur á tilgangi
einkafyrirtækisins eða rekstri
menntastofnunar eða lögreglu.
Ef við göngum nú skrefi
lengra sjáum við fleira sameig-
inlegt með hinum opinberu
fyrirtækjum og einkafyrirtækj-
unum. Þau eru öil háð hags-
munahópum, sem eru að reyna
að ná takmarki sínu í tengslum
við rekstur þeirra.
ÞRÝSTIHÓPAR
Hér er um að ræða: 1) neyt-
endur, 2) birgja, 3) launþega,
4) lánadrottna, 5) eigendur og
6) þjóðfélagið.
1) Neytendur hafa augljósra
hagsmuna að gæta, hvort
sem um er að ræða sjúkra-
þjónustu, kennslu, lögreglu-
vernd eða við að kaupa sér
ísskáp — að fá þessa þjón-
ustu með réttum gæðum og
á hagstæðu verði, hvort sem
hún er greidd yfir búðar-
borðið eða með skattseðlin-
um.
2) Birgjar, sem útvega hráefni
og aðra þjónustu, hafa að
sínu leyti áhuga á að selja
þjónustu og hafa eitthvað
upp úr því og hið sama á
við um
3) launþega, sem leggja fram
vinnu sína^ hvort sem um
er að ræða, t.d. lækni,
hjúkrunarkonu, kennara,
lögregluiþjón, iðnverkamann
eða framkvæmdastjóra eða
sölumenn í einkafyrirtæki.
Allir munu þeir reyna að fá
framlag sitt eins vel launað
og þeir geta og eftir því
hvers virði þeir álíta vinnu
sína vera.
4) Lánadrottnar, sem lána fjár-
magn í reksturinn eiga
sinna hagsmuna að gæta í
vaxtagreiðslum.
5) Eigendur eru að mörgu
leyti í sömu aðstöðu og með
sömu hagsmuni og lána-
drottnarnir. Þeir leggja líka
fram fjármagn (og stundum
einnig þekkingu og vinnu)
og þeir reikna með umbun
fyrir þetta framlag.
SKIPTING KÖKUNNAR
Umbun hagsmunaaðilanna
getur að sjálfsögðu aðeins orðið
hluti af þeirri ,,afurðaköku“,
sem viðkomandi hafa átt þátt í
að skapa. En það er sá mismun-
ur á stöðu eigandans og ann-
arra hagsmunaaðila, að eigand-
inn gefur öðrum forgang og
sættir sig við að fá þvi aðeins
urhbun að eitthvað sé eftir
þegar öðrum hagsmunaaðilum
hefur verið greitt það sem þeim
tilheyrir. Sé ekkert eftir eða
þurfi að borga meira út en
nemur framleiðsluverðmæti, er
um tap að ræða, sem eigand-
inn verður að bera.
Þessi staðreynd á jafnt við
um opinberar stofnanir sem
einkafyrirtæki. Hún kemur að-
eins fram á mismunandi hátt í
bókhaldinu. í bókhaldsuppgjöri
einkafyrirtækisins kemur
greinilega fram hvaða verð
neytendur hafa viljað greiða
fyrir afurðir fyrirtækisins.
Dragi maður síðan frá þess-
um tekjum hvað hráefni, laun
og fjármagn hafa kostað, kem-
ur fram hagnaður, sem er jafn
arði eigandans eftir að skattar
hafa verið greiddir.
HAGNAÐUR í OPINBERUM
REKSTRI
í opinberum rekstri, sem
líkja má við hlutafélag, þar
sem hluthafar eru þegnar þjóð-
félagsins, 'kemur hagnaður (því
miður) aðeins óbeint fram í
bókhaldsuppgjöri.
Þetta er vegna þess að það
verð sem neytendur greiða fyr-
ir þjónustuna, er í raun jafnt
þeim kostnaði sem greiða verð-
ur fyrir aðföng og sem greitt er
fyrir með sköttum og öðrum
gjöldum.
Úr reikningum opinberra
stofnana verður ekki séð, hvort
þar hefur í raun átt sér stað
verðmætasköpun, eða hvort
borgararnir hafa með sköttum
sínum raunverulega borgað of
mikið fyrir veitta þjónustu.
Það kemur þá fyrst fram, að
skattabyrðin verði alveg óþol-
andi líkt og raun er á í dag.
Loks er fyrir hendi (6) hags-
munaaðilinn — þjóðfélagið.
Ekki í þessu tilviki sem eignar-
aðili og forsvarsmaður fyrir
rekstri opinberra stofnana,
heldur sem aðili, sem vegna
heildarinnar setur hin stjórn-
málalegu stefnumið velferðar-
þjóðfélagsins.
Þjóðfélagið hefur áhuga á, að
fá hluta af „framleiðslukök-
unni“ í formi tekjuskatta og
annarra opinberra gjalda, til að
geta fjármagnað vaxandi vel-
ferð.
Ef það er nú tilfellið, að allir
þessir hagsmunaaðilar leitist
við að ná sér í skerf af fram-
leiðslunni, getur það þá verið
rétt að aðeins einn þessara að-
ila, þ.e. eigendur einkafyrir-
tækja, sé í aðstöðu til að
tryggja sér óréttmætan ágóða
á kostnað hinna?
Sé ástandið athugað nánar,
kemur raunveruleikinn skýrt
fram. í fyrsta lagi að tillengdar
verður ekki meira til skiptanna
milli hagsmunahópanna en sem
nemur heildarframleiðslunni.
FV 3 1976
73