Frjáls verslun - 01.07.1979, Blaðsíða 61

Hvenær skipuleggur einka-
framtakið gagnsókn?
Höfundur þessarar
greinar, Hannes
Gissurarson, er einn
mikilvirkasti og skel-
eggasti talsmaður
frjálshyggjunnar hér-
lendis með blaða-
greinum sínum og er-
indaflutningi í útvarp.
Fyrir þremur árum fögnuðu
frjálslyndir menn um heim allan
þriggja alda afmæli Auðlegðar
þjóðanna (The Wealth of Nati-
ons), hins mikla rits skozka
heimspekingsins Adams Smiths.
Hann leiddi rök að því í þessu riti,
að verkaskiptingin, samkeppnin
og viðskiptafrelsið hefðu valdið
iðnbyltingunni — breytingunni úr
nauðþurftaskipulaginu í alls-
nægtaskipulagið. Og enn eru rök
hans gild: Vörur eru ekki fram-
leiddar, seldar og keyptar, og
verðmæti ekki sköpuð með ríkis-
valdi, heldur einkaframtaki. Ríkið
er að vísu nauðsynlegt, því að
setja verður keppni einstakling-
anna, fyrirtækjanna og frjálsra
samtaka að markmiðum þeirra al-
mennar reglur, til þess að
árekstrar þeirra verði sem fæstir.
En ríkið á ekki að setja sjálf
markmiðin, enda getur það ekki
gert það skynsamlega, það hefur
ekki staðþekkingu, verkkunnáttu
og almenna iífsreynslu einstakl-
inganna, eins og Adam Smith
benti á fyrir þrjú hundruð árum og
austurríski hagfræðingurinn
Friedrich A. Hayek leiddi enn
gildari rök að á þessari öld.
Áróður róttæklinganna.
Enn verður að minna á eðlilega
verkaskiptingu ríkisvalds og
einkaframtaks, því að satt er það,
sem Jónas H. Haralz hagfræðing-
ur sagði í fyrirlestri á aðalfundi
Vinnuveitendasambandsins 1977,
að „skilningur á eðli atvinnustarf-
semi og þeim lögmálum, sem þar
ríkja, hefur sjaldan verið minni, og
beinn fjandskapur í garð fyrirtækja
og stjórnenda þeirra sjaldan
meiri". Vegna róttæklingaáróð-
ursins hefur sönnunarbyrðin færzt
frá ríkisvaldinu til einkaframtaks-
ins. Menn spyrja, þegar leysa á
einhvern vanda: „Hvers vegna
ekki ríkið?“ — en þeir eiga auðvit-
að að spyrja: „Hvers vegna ríkið?"
Spurningarmerkið er á röngum
stað. Og róttæklingarnir hafa
komið óorði á gróðamarkmiðið, þó
að það sé vegna keppni sinnar að
hámarksgróða, að atvinnurekend-
ur fullnægja bezt þörfum neytend-
anna, því að hámarksgróðann fá
þeir með því að framleiða sem
auðseljanlegasta vöru á sem
ódýrastan hátt. Samkeppnin á
markaðnum virkjar þannig gróða-
hvötina í almannaþágu. Við það
átti Adam Smith, þegar hann
ræddi um ,,hina,ósýnilegu hönd“.
Ekkert er við því að segja með
frjálsri þjóð, að róttæklingarnir
boði sjálfir hugmyndir sínar, gefi út
rit Marx og Leníns og deili á
einkaframtakið í blöðum sínum og
tímaritum, Þjóðviljanum, Tímariti
Máls og menningar og Rétti. Hitt
er verra, að kennslubækur í skól-
um eru fullar af áróðri gegn at-
vinnurekendum og einkaframtaki.
Ég hef gagnrýnt tvær þeirra í
Morgunblaðinu, Samfélagsfræði
eftir Gísla Pálsson og Hugsun og
veruleika eftir Pál Skúlason, en
þær eru til margar fleiri. Róttækl-
ingaáróðurinn er einnig þar, sem
hans á þó sízt að vera von. Ég tek
það til dæmis, að elzta og virðu-
legasta bókafélag landsins, Hið
íslenzka bókmenntafélag, hefur
einungis gefið út eina bók eftir
hagfræðing í röð Lærdómsrita
sinna. Hún var Iðnríki okkar daga
eftir ríkisafskiptasinnann John
Kenneth Galbraith, sem nýtur lít-
illar virðingar fræðimanna, þótt
hann sé vinsæll af almenningi fyrir
hin skemmtilegu skrif sín gegn
einkaframtakinu. Ritstjóri Lær-
dómsritanna er Þorsteinn Gylfa-
son B.A., en það kom sér vel fyrir
Gylfa Þ. Gíslason, fyrrverandi for-
mann Alþýðuflokksins, að geta
vísað til Galbraiths sem „jafnaðar-
manns" í bók sinni, Jafnaðar-
stefnunni. Hvers vegna var Gail-
braith valinn til útgáfu úr hópi
hagfræðinga, en hvorki Friedrich
A. Hayek né Milton Friedman, sem
báðir eru Nóbelsverðlaunahafar í
hagfræði og hafa skrifað stuttar og
læsilegar bækur, Hayek Leiðina til
ánauðar (The Road to Serfdom),
Friedman Frelsi og framtak
(Capitalism and Freedom)?
Kreppt að atvinnurekstri
En eiga atvinnurekendur að láta
sig þennan áróður, þennan litla
skilning, nokkru varða? Varla þarf
að spyrja þessarar spurningar, því
að allir atvinnurekendur á íslandi
vita, að ekki er einungis kreppt að
þeim í orði, heldur einnig í verki.
Ríkisafskiptin hafa mjög aukizt
síðasta áratuginn, atvinnulífið er
njörvað niður með bönnum, skatt-
heimtan orðin að skattkúgun,
verðlagið fær ekki að breytast eftir
aðstæðum, og verðbólgan hefur
61