Frjáls verslun - 01.07.1979, Blaðsíða 62

dregið úr allri verðmætasköpun.
Sannleikurinn er sá, að rekstur
fyrirtækja á Islandi er að verða
vonlítill. Þau skilyrði fyrir honum,
sem eru á valdi ríkisins, eru slæm.
Og þessi öfugþróun er engin til-
viljun. Ástæðan til hennar blasir
við: Almenningur — en til hans
sækja ríkisafskiptasinnar vald sitt í
lýðræðisríki eins og (slandi — er á
valdi rangra hugmynda um einka-
framtakið og atvinnulífið, hug-
mynda ríkisrekstrarsinna og jöfn-
unarsinna, samhyggjumanna eða
sósíalista. Þeir, sem miðla hug-
myndum, menntamennirnir,
starfsmenn skólanna og fjölmiðl-
anna, hafa boðað þessar röngu
hugmyndir af miklu kappi undan-
farna áratugi (með nokkrum heið-
arlegum undantekningum). Verið
er að uppskera það, sem þeir sáðu
í akur hugmyndaheimsins, því að
stjórnmálabaráttan er hugmynda-
barátta, þegar til langs tíma er litið:
Þær hugmyndir, sem menn gera
sér um heiminn, þær spurningar,
sem þeir spyrja, þær forsendur,
sem þeir draga ályktanir af, ráða
þróuninni.
Hugmyndabaráttan — lífs-
barátta einkaframtaksins
Einkaframtakið verður lífs síns
vegna að snúa þessari öfugþróun
við, skipuleggja gagnsókn. Ekki er
lengur spurt, hvort það skipuleggi
gagnsókn, heldur hvenær og
hvernig. Ekki ber að ætlast til þess
af útgerðarmönnum, iðnrekend-
um, kaupsýslumönnum og öðrum
atvinnurekendum, að þeir berjist
sjálfir í hinni hörðu hugmyndabar-
áttu, sem framundan er. Til þess
hafa þeir ekki tíma, þeir verða að
skapa verðmætin. En þó ber að
ætlast til þess af þeim, að þeir
skilji, að þessi hugmyndabarátta
er í rauninni lífsbarátta þeirra,
barátta einkaframtaksins fyrir til-
veru sinni. Ekki nægir að efla
Sjálfstæðisflokkinn, sem er þó eini
flokkurinn, sem er ekki í orði gegn
einkaframtakinu. Hann er og
verður bandingi aldarandans,
meginhugmynda samtímans, eins
og allir stjórnmálaflokkar, sem
reyna aó afla sér fjöldafylgis. Ekki
nægir heldur að efla einstök
hagsmunasamtök atvinnurek-
enda. Hugmyndir er ekki hægt að
sigra með hagsmunum, því að
hagsmunir hrífa ekki aðra en þá,
sem hafa hagsmunina, og deyja
með þeim. En hugmyndirnar lifa.
Og meginhugmyndum samtímans
veröur að breyta.
Á síðasta ári gaf William E. Sim-
on, sem var í nokkur ár fjármála-
ráðherra Bandaríkjanna, út hina
merku bók Kominn tími tii (A Time
For Truth), þar sem hann hvatti til
slíkrar gagnsóknar einkafram-
taksins, og rituðu Milton Friedman
og Friedrich A. Hayek báðir for-
mála. Hún varð metsölubók í
Bandarikjunum, og Simon hefur
þegar haft mikil áhrif í hugmynda-
heimi þeirra. Hann er stjórnarfor-
maður Olin-sjóðsins, sem styrkir
fræðimenn og útgefendur bóka,
blaða og tímarita, og reynir að
auðvelda þeim mönnum verkin,
sem verja einkaframtakið.
Simon bendir í bók sinni á það,
að blekiðjubákn ríkisins sé reist og
rekið af góðfúsum mönnum, sem
keppi að „félagslegum markmiö-
um“, en skilji ekki, að frelsið sé
bæði þroskaskilyrði einstaklings-
ins og vaxtarskilyrði atvinnulífsins.
Til hafi einnig orðið ,,ný stétt"
opinberra starfsmanna, félags-
fræðinga, sálfræðinga, skriffinna
og skipuleggjenda, sem blómgist
og dafni í skjóli ríkisins. Þessi stétt
trúi því, að hún viti betur en sam-
borgarar hennar, hvað sé þeim
fyrir beztu, og að hún sé að þjóna
„félagslegum" tilgangi, þegar hún
sé reyndar að þjóna þeim tilgangi
að ná og halda völdunum yfir
samborgurunum. Þessi stétt beri
þó ekki alla ábyrgð á þróuninni.
Sumir atvinnurekendur beri einnig
ábyrgð, því að þeir hafni ríkisaf-
skiptum í einu orðinu, en biðji ríkið
um hjálp í hinu, og séu rausnar-
legastir við óvini sína.
Frjálshyggjubylgja
á Vesturlöndum
Ég er sammála Simon um það,
að kominn sé tími til gagnsóknar
einkaframtaksins— eins á íslandi
og í Bandaríkjunum. Simon bendir
í bók sinni á nokkur merki þess, aó
þrátt fyrir allt geti rofað til í banda-
ríska hugmyndaheiminum. Ný
kynslóð hagfræðinga og heim-
spekinga ræðir af kappi sama
vandann og frjálslyndu hagfræð-
ingarnir á fjórða áratugnum,
Friedrich A. Hayek og fleiri: Getur
ríkið stjórnað framleiðslunni skyn-
samlega? Er markaðskerfið skil-
yrði fyrir mannréttindum? Frjáls-
hyggjunni hefur einkum aukizt
fylgi með æskumönnum, en
margir miðaldra menntamenn,
sem voru ríkisafskiptasinnar, hafa
líka bætzt í lið frjálshyggjumanna
því að þeim blöskrar öfugþróunin.
Og bandarískir atvinnurekendur
eru að skilja það, að nauðsynlegt
er að snúa vörn í sókn. Skattborg-
arahreyfingin í Bandaríkjunum,
þingkosningarnar síóustu árin í
Bretlandi og Svíþjóð, á Frakklandi
og Spáni og skoðanakannanir í
Noregi og á Ítalíu sýna, að frjáls-
hyggjubylgja fer um Vesturlönd,
borgaralegar skoðanir eru fylgi-
sælar, samhyggjan er á undan-
haldi. (Einu samhyggjumennirnir,
sem halda völdum, eru þeir, sem
styðja markaðskerfið í verki og eru
því ekki samhyggjumenn nema í
orði, svo sem Helmuth Schmidt í
Vestur-Þýzkalandi og Bruno Krei-
sky í Austurríki.)
Á íslandi má sjá sömu merkin.
Ólafur Björnsson prófessor, sem
hreifst á fjórða áratugnum af
kenningum Hayeks, gaf á síðasta
ári út bókina Frjálshyggju og al-
ræðishyggju, sem svo hefur verið
rætt um í blööum og tímaritum, að
líklega er einsdæmi. Hann hefur
fengið þá áheyrn unga fólksins,
sem um munar. Jónas H. Haralz
hagfræðingur, sem áttaði sig á
undan flestum öðrum á því, að
,,velferðarríkið“ væri komið á villi-
götur, mælti snemma á þessu ári
fyrir nýrri efnahagsstefnu Sjálf-
stæðisflokksins, Endurreisn í
anda frjálshyggju. Hafa hinar
miklu ritdeilur um hana verið mjög
fróðlegar, en ræða Jónasar kom
nýlega út í bæklingi. í tilefni fimm-
tíu ára afmælis Sjálfstæðisflokks-
ins 25. maí 1979 kom út bókin
Sjálfstæðisstefnan. Ræður og rit-
gerðir 1929—1979, og er hún
sýnisbók borgaralegrar hugsunar
um stjórnmál síðustu hálfa öldina
á íslandi. Og við gáfum nýlega
fimmtán ungir frjálshyggjumenn út
bókina Uppreisn frjálshyggjunn-
ar, sem samin er fyrir hugmynda-
baráttu samtímans, baráttu frjáls-
lyndis og stjórnlyndis. Enn ber að
nefna það, að á áttræðisafmæli
Friedrichs A. Hayeks 8. maí 1979
62