Morgunblaðið - 20.01.2001, Qupperneq 42

UMRÆÐAN
42 LAUGARDAGUR 20. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
NÚ verður fram haldið, þar
sem frá var horfið í síðasta þætti
um Morgunblaðið: Gísli Sigurðs-
son hefur árum saman skrifað um
sjónlistir, ekki síst byggingarlist,
en það orð höfum við reynt að
nota um það sem útlendingar
kalla „arkítektúr“. Það er tökuorð
úr grísku og arkí merkir sama og
erki, t.d. í erkibiskup og erki–
óvinur. Arkítekt væri vel nefndur
höfuðsmiður á íslensku. Það hef-
ur komið í hlut nafna míns að
segja á íslensku það sem aðrir
hafa látið sér sæma að nefna með
erlendum orðum og þannig gefist
upp í því sem áður sagði með orð-
um Einars Benediktssonar.
Matthías Johannessen er skáld,
fyrst og fremst ljóðskáld og bók-
menntarýnir; ég nefni aðeins tvö
snilldarverka hans með löngu
millibili: Njála í íslenskum skáld-
skap (Hið ísl. bókmenntafélag
1958) og Bókmenntaþættir (Al-
menna bókafél. 1985). Hann hefur
krafist þess skilyrðislaust að
Morgunblaðið héldi uppi merki
málsins: Án tungunnar ekkert
þjóðerni, án þjóðernis ekkert full-
veldi né sjálfstæði, sbr. og ára-
mótaávörp forsætisráðherra og
forseta Íslands. Matthías Johann-
essen er líka meistari samtalsins,
ekki síður en Valtýr Stefánsson.
Og vitna ég nú í Jón Sigurðsson:
„Það er sannreynt í allri verald-
arsögunni, að með hnignun máls-
ins hefir þjóðunum hnignað, og
viðrétting þess og endursköpun
hefir fylgt eða öllu heldur gengið
á undan viðréttingu og endur-
sköpun þjóðanna.“ (Ný félagsrit
1841.)


Matthías Johannessen kom að
máli við mig 1979 og stakk upp á
því, að ég skrifaði vikulega pistla í
Morgunblaðið, þætti um íslenskt
mál á mannamáli og við alþýðu
hæfi. Þetta varð að ráði, og ég er
enn að, enda hef ég víst ekki ann-
að þarfara að gera, og nú ryðst
fram í kollinn vond vísa sem Þórð-
ur Harðarson læknir kenndi mér,
þegar ég lá á Landsspítalanum:
Þegar Jarpur dó úr skitu
allir grétu á Vesturgötu;
Margrét grét þó mest.
Hinir gátu hætt.
Sjá og Halldór Laxness: Grikk-
landsárið, bls. 164.
Um samskipti mín við þá Matt-
hías og nafna minn Sigurðsson
segi ég aðeins: Kærar þakkir. Og
við laugardagspistlana hef ég lært
mikið, bæði af bókum og af vörum
fólks og sendibréfum. „Hinir gátu
hætt“, en ég hef enn ekki náð
þeim þroska, og því er það að ég
reyni enn um sinn að skrifa þessa
pistla og tek með ánægju við því,
sem mér er sagt og skrifað.
Lýkur svo þessum „Morgun-
blaðsskrifum“.


Hlymrekur handan kvað:
Hún Torfhildur litla í Tungu
táldróst af Jóhanni gungu,
en þó að svo væri
og þennan veg færi,
hún elskaði ’ann upp fyrir lungu.
Mér hefur borist svohljóðandi
bréf:
„Gísla Jónssyni,
grammatice – Saxi fróði kall-
aðist svo, og það köllum við þig
líka.
Við sáum í þætti þínum fyrir
jól, að skólabróðir okkar og sam-
stúdent, Sig. Eggert cand. mag.
lýsti eftir okkur. Ekki skulum við
felast fyrir vini Caesars, og nefn-
um við nokkur dæmi um málglöp
úr vörpunum um jólin.
Bylgjan sagði á jóladag frá
miklu framboði á helgihaldi, item
að fæðst hefði einstaklingur á
jólanótt.
Útvarpið um svipað leyti: Hann
hefur þýtt fjölmargar íslenskar
fagurbókmenntir, og enn, er lög-
reglumaður talaði um Árnamálið:
„Við urðum að sýna ákveðna
ákveðni.“
Mest brá okkur þó á gamlárs-
dag, þegar við heyrðum „mann-
fækkunar framlög“ stjórnvalda.
Við héldum fyrst að fækka ætti
Íslendingum skipulega, en svo
áttuðum við okkur að svo væri
ekki, – en klaufalega orðað.
Ekki ætlum við að skrifa meira
í bráð, en gaman væri að heyra
meira frá vini Caesars og Livius-
ar, sem við biðjum að heilsa.
Sittu svo heill í sæmd þinni.
Skilríkir menn.“
Umsjónarmaður þakkar skil-
ríkum mönnum fyrir að hafa tek-
ið áskorun okkar Sigurðar og
hvetjum þá til frekari dáða.


Vilfríður vestan kvað:
Mælti Björn (hann var bínefndur fluga)
við Bentínu konuna hans Huga:
„Atlotin þín
ef þú færir mér fín,
ætti fimmhundruð kall ekki að duga?“


Kvenheitið Fjóla er ekki gamalt
hjá okkur Íslendingum. Þetta
blómsheiti er af erlendum toga,
sbr. ensku Violet og ítölsku Viol-
etta = lítil fjóla; etta er smækk-
unarending eins og í sígaretta.
Þessi nöfn eru ættuð úr latínu.
Kvenheitið Fjóla var ekki komið
hérlendis 1870, en 1910 eru 13,
flestar um miðbik Norðurlands og
svo á suðvesturhorninu. Árin
1921–’50 voru 205 meyjar skírðar
þessu nafni, og nú eru í þjóð-
skránni vel á fimmta hundrað
Fjólur.
Auk þess fær Telma Tómasson
gildan staf fyrir að segja með
áherslu taka við, en ekki „taka yf-
ir“.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1093. þáttur
Í TÍMARITINU Vísbending frá
23. nóvember síðastliðinn er fjallað
um vanda sveitarfélaga og er víða
komið við. Meðal efnis er það sem
blaðið kallar draumasveitarfélagið
og gefur það sveitarfélögum ákveðna
einkunnagjöf. Vísbending gefur sér
forsendur við umrædda úttekt, sem
eru m.a. skuldasöfnun og skatta-
hækkanir svo eitthvað sé nefnt. Ekki
gefur þessi einkunnagjöf mynd af
greiðslu- eða lánshæfi einstakra
sveitarfélaga en hinsvegar ágætis
ábending til þeirra. Eins og undan-
farin ár trjónir Seltjarnarneskaup-
staður á toppnum með 7,5 í einkunn
meðal annars vegna þess að skuldir
eru með því lægsta og á leið niður og
útsvar er í lágmarki. En sé litið til
hvernig höfuðborgin Reykjavík
stenst samkeppnina, kemur annað í
ljós.
Fjórir komma sex
Í umræddri einkunnagjöf lendir
Reykjavíkurborg í því „óheppilega“
sæti nr. 13 og fær falleinkunn upp á
4,6. Ástæðan er fyrst
og fremst útsvars-
hækkun, en meirihluti
borgarstjórnar stóð að
myndarlegri hækkun á
síðasta ári. Og ekkert
er slegið af hjá Ingi-
björgu Sólrúnu og
félögum. Enn og aftur
hafa þau hækkað út-
svarið, sem nálgast
13% og hefur aldrei
verið hærra, hvorki
fyrr né síðar. Í fyrsta
skipti hefur það gerst
að útsvarsprósenta er
fullnýtt í Reykjavík
samkvæmt þeim lögum
sem í gildi eru. Fyrir
þetta afrek fær R-listinn falleinkunn
númer tvö.
Falleinkunn
númer þrjú
Í fyrrnefndu blaði er jafnframt
birt mynd þar sem fram koma skuld-
ir sveitarfélaga á hvern íbúa og sýnir
myndin að skuldir
borgarsjóðs jafnast
niður á um tæplega 150
þúsund krónur á hvern
íbúa. En það segir ekki
allt. Bókhaldsæfingar
borgarstjóra annars
staðar í borgarkerfinu
m.a. í skúffufyrirtækj-
um eins og Félagsíbúð-
um, en þar eru skuldir
sem teknar voru út úr
borgarsjóði og settar í
sérstakt félag, í þeim
tilgangi að blekkja
borgarbúa og sýna
þannig betri stöðu
borgarsjóðs en hún í
raun er. Heildarskuldir
borgarinnar að öllu samanlögðu eru
rúmlega helmingi hærri eða tæpar
300 þúsund krónur á hvern íbúa.
Jafnframt var það kynnt í nýsam-
þykktri fjárhagsáætlun borgarinnar
fyrir árið 2001 að það væri stefna
meirihlutans að auka skuldir borg-
arinnar enn meira á næsta ári. Fyrir
þessar æfingar fá Ingibjörg Sólrún
og félagar falleinkunn númer þrjú.
Núll fyrir miðbæinn
Síðustu mánuðina hefur verið mik-
il umræða um framtíð Reykjavíkur-
flugvallar. Ýmsar tillögur eru komn-
ar fram um framtíð vallarins og fá
þær misjafnar undirtektir eins og
gengur. Meðal annars hefur því ver-
ið haldið fram að það muni styrkja
gamla miðbæinn verulega rísi mynd-
arleg íbúðarhverfi á hluta eða mest
öllu núverandi flugvallarstæði. Þetta
fær nú ekki að fullu staðist þar sem
margir sem nota innanlandsflugið
hafa sótt þjónustu, svo sem verslun,
viðskipti, veitingastaði, opinberar
skrifstofur og fleira í gamla miðbæ-
inn, en mundu sækja slíka þjónustu
að mestu annað, flytjist völlurinn
burt. Þetta er vegna nálægðar flug-
vallarins við miðbæinn. En þetta er
að breytast, þjónustan er að hverfa
og það af allt öðrum ástæðum. Mið-
bærinn gamli sekkur nú enn dýpra
en nokkru sinni fyrr af völdum einn-
ar verstu ákvörðunar borgaryfir-
valda fyrr og síðar. Þegar meirihluti
borgarstjórnar samþykkti að stór-
hækka bílastæða- og bílahúsagjöld í
gamla miðbænum á síðasta ári kom
það eins og eyðingarmáttur yfir
svæðið. Þetta kom nýlega fram í
Kastljósþætti í sjónvarpinu þar sem
þeir áttust við Júlíus Vífill af D-lista
og Helgi Hjörvar af R-lista. Helgi
vildi flugvöllinn feigan og bætti við
að nú væri einnig að hefjast upp-
bygging miðbæjarins m.a. með
byggingu þriggja stórhýsa með til-
heyrandi starfsemi. Þetta væru að
vísu einkaaðilar og borginni því óvið-
komandi. Það kom því Helga alveg í
opna skjöldu þegar Júlíus Vífill benti
honum á samantekt Þróunarfélags-
ins þar sem segir að yfir 40% versl-
ana hefðu flúið gamla miðbæinn á
síðustu árum. Öllum er það ljóst að
ein meginástæða þessarar þróunar
er okur borgaryfirvalda á bílastæða-
gjöldum. Það er orðið það dýrt að
leggja bílum í miðbænum að borg-
arbúar forðast að fara þangað. Og
Reykjavík fær
falleinkunn
Júlíus
Hafstein
Sveitarstjórnarmál
Það er gömul saga og
ný í íslenskum stjórn-
málum, segir Júlíus
Hafstein, að þegar
flokkarnir eru margir
sem koma að stjórnun
opinberra fjármála þá
reynist aðhaldið minna
og miklu erfiðara.
FÁTT hefur verið
rætt meira á meðal al-
mennings en dómur
Hæstaréttar í máli Ör-
yrkjabandalagsins
gegn Tryggingastofn-
un ríkisins. Er auð-
sætt að forystumenn
stjórnarflokkanna
hafa ákveðið að hlíta
ekki dómnum að öllu
leyti og hafa haft í
frammi ýmsar mál-
þófsrefjar til þess að
drepa málinu á dreif.
Nú skal leitast við að
útskýra á hverju af-
staða Öryrkjabanda-
lagsins til frumvarps
ríkisstjórnarinnar um breytingu á
lögum um almannatryggingar, sem
lagt hefur verið fram vegna dóms
Hæstaréttar, felst:
Málið snýst ekki um kjör öryrkja
eða upphæðir heldur réttindi
þeirra sem eru í sambúð. Upphæð
óskertrar tekjutryggingar, sem ber
að greiða samkvæmt dómsorðum,
er ákveðin af stjórnvöldum og að
svo stöddu gerir Öryrkjabandalag-
ið ekki athugasemd við hana. Í
dómi Hæstaréttar eru skýr ákvæði
um að óheimilt sé að skerða tekju-
tryggingu vegna tekna maka.
Verða þau ummæli tilgreind hér að
neðan:
 Tekjur maka skipta ekki máli við
greiðslu til dæmis slysatrygg-
inga, sjúkratrygginga, atvinnu-
leysistrygginga og fæðingar-
styrks. Verður að telja það
aðalreglu íslensks réttar að rétt-
ur einstaklinga til greiðslna úr
opinberum sjóðum skuli vera án
tillits til tekna maka. Er það í
samræmi við þá stefnumörkun
sem liggur að baki íslenskri lög-
gjöf um jafna stöðu og jafnan
rétt kvenna og karla nr. 28/1991,
sbr. og 2. mgr. 65. gr. stjórn-
arskrárinnar. Í lögum er þó víða
tekið tillit til hjú-
skaparstöðu fólks.
Má hér nefna
skattalög og ákvæði
laga um félagslega
aðstoð. Talið hefur
verið að einstakling-
ur í hjúskap eða
sambúð þurfi minna
sér til framfærslu
en sá sem býr einn.
Getur það því átt
við málefnaleg rök
að styðjast að gera
nokkurn mun á
greiðslum til ein-
staklinga úr opin-
berum sjóðum eftir
því hvort viðkom-
andi er í sambúð eða ekki.
Öryrkjabandalagið hefur ekki
gert athugasemdir við það að upp-
bætur eins og heimilisuppbætur
séu skertar eða falli niður. Þegar
fólk stofnar til hjúskapar falla
þessar bætur niður. Tekjur fatlaðs
einstaklings skerðast því um 30%
og er sú skerðing meiri en tíðkast
annars staðar á Norðurlöndum.
Hins vegar á grunnurinn, það er
grunnlífeyrir og tekjutrygging, að
standa óskertur samkvæmt dómn-
um.
Ákvæði dómsorða um tengingu
tekjutryggingar vegna tekna maka
eru þessi:
 Dómsorð:
Viðurkennt er, að aðaláfrýjanda,
Tryggingastofnun ríkisins, hafi
verið óheimilt frá 1. janúar 1994
á grundvelli 2. mgr. 4. gr. reglu-
gerðar nr. 485/1995 að skerða
tekjutryggingu örorkulífeyris-
þega í hjúskap með því að telja
helming samanlagðra tekna
beggja hjóna til tekna lífeyris-
þegans í því tilviki, er maki hans
er ekki lífeyrisþegi.
Einnig er viðurkennt, að óheimilt
hafi verið að skerða tekjutrygg-
ingu örorkulífeyrisþega í hjúskap
frá 1. janúar 1999 samkvæmt 5.
mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993,
sbr. 1. gr. laga nr. 149/1998.
Þetta er ótvíræð niðurstaða
Hæstaréttar: Skerðing tekjuteng-
ingar vegna tekna maka er óheimil
samkvæmt áður nefndum lögum og
reglugerðum.
Hér verður ekki fjallað um fyrn-
ingarákvæði frumvarpsins vegna
endurgreiðslna þess sem ranglega
hefur verið haft af öryrkjum. Ef
um almennt sakamál væri að ræða
Í þessu felast út-
úrsnúningarnir
Arnþór
Helgason
www.mbl.is