Morgunblaðið - 25.01.2001, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 FIMMTUDAGUR 25. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SÚ atburðarás sem orðið hefur á
undanförnum vikum í kjölfar
dóms Hæstaréttar í svokölluðu
öryrkjamáli hefur afhjúpað ýmsa
bresti í stjórnskipan okkar unga
lýðveldis. Ekki aðeins bresti sem
varða samskipti löggjafarvalds og
framkvæmdavalds heldur einnig
bresti sem varða hin viðkvæmu
tengsl annarra valdþátta við
dómsvaldið.
Það er ekki nýtt fyrir þeim sem
fylgst hefur með stjórnmálum á
Íslandi að verða vitni að hinni
veiku stöðu Alþingis gagnvart
framkvæmdavaldinu. Satt að
segja hefur manni oft fundist að
það gæti verið eðlilegt næsta
skref í sparnaðarráðstöfunum al-
mannavaldsins að leggja þingið
niður ef litið er til þeirrar stöðu
sem sú stofnun er komin í. Aldrei
hefur sú skoðun þó orðið áleitnari
en þegar tilkynning Trygginga-
stofnunar ríkisins um það með
hvaða hætti Alþingi myndi af-
greiða frumvarp ríkisstjórnarinn-
ar um viðbrögð við öryrkjadómn-
um var birt í byrjun mánaðarins.
Hin fullkomna lítilsvirðing stjórn-
valda gagnvart Alþingi hefur
sjaldan verið berari.
Ýmsir hafa talið að sú hætta sé
fyrir hendi að sambærileg staða
geti komið upp í samskiptum
stjórnvalda og dómstóla. Að dóm-
stólar verði verkfæri í höndum
stjórnvaldanna. Að dómstólar
hætti að geta varið almenning fyr-
ir ofríki stjórnvalda. Þetta má
aldrei verða.
Þegar tekist er á um hitamál og
í hlut eiga skapríkir og kappsfullir
menn sem ógjarnan láta sitt eftir
er við því að búast að hörð orð falli
og menn sjáist ekki fyrir í kapp-
ræðunni. Við slíkar aðstæður er
lífsnauðsynlegt fyrir lýðveldið að
geta treyst því að þeir sem gegna
æðstu embættum meðal þjóðar-
innar haldi stillingu sinni og gangi
fram í samræmi við þær reglur og
venjur sem verður að virða til að
sjálf stjórnskipunin riðlist ekki. Í
þeirri deilu sem staðið hefur
vegna dómsins í öryrkjamálinu
hefur þetta því miður brugðist.
Ekki aðeins hafa þeir brugðist
sem þjóðin er vön að horfa uppá
fara offari í málafylgju heldur hef-
ur það nú einnig gerst að sjálfur
Hæstiréttur hefur brugðist.
Hæstiréttur brást ekki þegar
hann sendi frá sér dóm sem gefur
tilefni til margræðinnar túlkunar
og skapar ef til vill fleiri vandamál
en hann leysir. Þetta var óheppi-
legt en veldur ekki óbætanlegu
tjóni. Hæstiréttur brást með því
að láta draga sig inná svið stjórn-
málaumræðunnar þar sem hann
má alls ekki vera. Með því að
svara bréfi forseta Alþingis og
láta frá sér fara túlkun á dómi sín-
um hefur Hæstiréttur brugðist
grundvallarreglu sem verður að
virða, þeirri föstu venju að Hæsti-
réttur Íslands tjáir sig einungis
með dómum sínum og gefur ekki
út leiðbeiningar um túlkun þeirra.
Í því sambandi skiptir engu þó að
sú túlkun sem fram kemur í bréf-
inu sé hárrétt og skynsamleg. Að-
eins í stjórnskipun vanþróaðra
samfélaga ætti það að geta gerst
að samskipti milli handhafa rík-
isvaldsins lendi í slíkum farvegi.
Það vona ég að guð gefi að for-
seti Hæstaréttar hafi ekki ritað
bréfið með samþykki annarra
dómara réttarins.
Ástráður Haraldsson
Höfundur er hæstaréttar-
lögmaður í Reykjavík.
Forsetabréf
www.leir.is
ÞRIÐJUDAGINN
23. janúar fóru fram
bréfaskipti milli for-
sætisnefndar Alþingis
og forseta Hæstaréttar
Íslands, sem mikla og
verðskuldaða athygli
hafa vakið, bæði meðal
löglærðra manna sem
og alls almennings.
Bréfaskipti milli þeirra
aðila, sem hér um ræð-
ir, með því efni sem
raun ber vitni um, eru
vissulega einsdæmi hér
á landi og eiga sér ekk-
ert fordæmi, eftir að
stjórnarhættir færðust
í það horf, sem við bú-
um nú við. Hvernig sem á er litið var
þar a.m.k. gengið fram á ystu nöf
varðandi eðlilega og leyfilega stjórn-
arhætti. Og því má vissulega einnig
halda fram með fullum rökum, að
gengið hafi verið fram af brúninni.
Viðtekin hefð er fyrir því, að
Hæstiréttur – sem og dómstólar í
héraði – tjái sig einvörðungu í dóm-
um sínum. Viðurkennt skal, að orða-
lag í dómum er stundum ekki nægi-
lega ljóst, þannig að valdið getur
túlkunarvandkvæðum, og mætti
benda á mörg og augljós dæmi
þessa. Að sjálfsögðu er vandinn
mestur, þegar sjálf niðurstaðan eða
dómsorðið eins og það er nefnt er
ekki nægilega skýr, en loðinn eða
óskýr rökstuðningur niðurstöðunnar
getur einnig leitt til vandkvæða.
Mikilvægt er, að með dómi sé, á ótví-
ræðan hátt, skorið úr réttarágrein-
ingi, en „endir verður að vera allrar
þrætu“. Réttmætur vafi um túlkun
dóms leiðir hins vegar til þess, að
annar hvor málsaðila eða þeir báðir
hafa í reynd ekki fengið fullnægjandi
lausn á ágreiningi sínum, loft verður
enn „lævi blandið“ og fordæmisgildi
dóms verður a.m.k. umdeilanlegt. Af
þessu leiðir, að afar mikilvægt er, að
vandað sé til samningar dóma, þann-
ig að þeir veiti sem skýrasta úrlausn
á hlutaðeigandi ágreiningsmáli og
skapi jafnframt marktæk fordæmi.
En hvað um það: hvergi tíðkast í
grannlöndum okkar að dómstólar
tjái sig eftirá um það, með formleg-
um hætti en þó ekki í dómi, hvað hafi
raunverulega vakað fyrir dómend-
um með hlutaðeigandi dómi, þ.e.
hvernig beri að skýra hann (Þó er
hefð fyrir því að dómarar geti fjallað
um dómana með faglegum hætti í
fræðilegum ritgerðum). Enn síður
er venja fyrir því, að þeir gefi með
sama hætti vísbendingu um, hvernig
túlka beri önnur lög eða stöðu laga
gagnvart stjórnarskrá með vísan til
þess dóms – hvað þá ef um frumvarp
til laga er að ræða, sem er til með-
ferðar löggjafarvaldsins þá og þá
stundina! Ef hvikað
verður frá þessari
hefðhelguðu og óhjá-
kvæmilegu reglu
myndi það leiða til
þess, að „svarþjónusta“
eða „skýringarþjón-
usta“ af því tagi myndi
tröllríða dómstólunum
og yrði þar að auki
ómarkviss og bágborin.
Mætti ræða um það í
löngu máli þótt hér séu
ekki tök á því.
Bréfaskipti þau, sem
hér eru til umræðu –
milli æðstu fulltrúa lög-
gjafarvaldsins og for-
seta Hæstaréttar – fela
í sér einstætt en um leið gróft frávik
frá þeirri sjálfsögðu meginreglu,
sem hér var lýst. Ef til vill má – ef
nægri sanngirni er beitt – afsaka
skrif forsætisnefndar Alþingis með
því að nefndarmönnum hafi vegna
annríkis láðst að kynna sér rétta
samskiptahætti við dómsvaldið í
landinu, en miklu meiri furðu vekur,
að forseti Hæstaréttar skyldi svara
slíku bréfi efnislega, enda þótt við-
urkennt skuli að hann beitti varkáru
orðalagi í bréfi sínu. Einkum er
þetta merkilegt í ljósi þess, að ganga
má að því gefnu að brátt muni
ágreiningur um stjórnskipulegt gildi
þeirra laga, sem hlutaðeigandi frum-
varp lagði drög að, verða borið undir
dómstóla og örugglega koma fyrir
Hæstarétt. Með því að tjá sig efn-
islega um frumvarpið eins og forseti
Hæstaréttar gerði í bréfi sínu – þótt
ritað væri af varfærni eins og fyrr
segir – hefur hann að sjálfsögðu
„dæmt“ sig vanhæfan til að fjalla um
væntanlegt dómsmál vegna stjórn-
skipulegs gildis umræddra laga,
þegar málið kemur á æðra dómsstig.
Jafnframt hlýtur það að vera rétt-
mætt álitamál, hvort hann hafi einn-
ig, með undirritun bréfsins, „dæmt
úr leik“ alla aðra dómara Hæstarétt-
ar (átta að tölu auk hans sjálfs), sé
það rétt, sem haft er eftir forset-
anum í fjölmiðlum, að þeir hafi gefið
samþykki sitt fyrir því að bréfið væri
samið og sent. Þar með hafa þeir,
svo að staðfest sé, tjáð sig um þetta
mál með líkum hætti og forseti rétt-
arins. Fordæmi fyrir „skýringar-
þjónustu“ Hæstaréttar – og þar með
annarra dómstóla – hefur nú verið
skapað. Í sambandi við það, sem hér
var sagt um hugsanlegt eða jafnvel
óhjákvæmilegt vanhæfi allra hæsta-
réttardómaranna, sem við sögu hins
óvenjulega sendibréfs koma, við
meðferð dómsmáls þar sem reynir á
stjórnskipulegt gildi umræddra
laga, þegar þar að kemur, skal sér-
staklega vísað til niðurstöðu Mann-
réttindadómstóls Evrópu í máli
Procola gegn Lúxemborg, frá 28.
september 1995. Þar komst dóm-
stóllinn að þeirri niðurstöðu, að það
að dómarar, sem höfðu tjáð sig (með
formlegum hætti en í gervi ráðgjafa
stjórnvalda) um stjórnskipulegt gildi
lagafrumvarps, leiddi óhjákvæmi-
lega til þess að þeir yrðu ekki taldir
óvilhallir dómendur í máli, þar sem
reyndi á sama álitaefni eftir að frum-
varpið hafði verið lögtekið. Myndi
önnur niðurstaða, að mati dómsins,
ekki fá staðist skýlaust ákvæði 1.
mgr. 6. gr. Mannréttindasáttmála
Evrópu, þar sem fjallað er um rétt-
láta og óvilhalla málsmeðferð.
Um bréf
Páll
Sigurðsson
Hæstiréttur
Viðtekin hefð er fyrir
því, segir Páll Sigurðs-
son, að Hæstiréttur –
sem og dómstólar í hér-
aði – tjái sig einvörð-
ungu í dómum sínum.
Höfundur er prófessor í lögfræði
við Háskóla Íslands.
RAÐAUGLÝSINGAR
ATVINNUHÚSNÆÐI
Skrifstofuhúsnæði
Til leigu 57 fm skrifstofuhúsnæði á 2. hæð við
Lyngás 18, Garðabæ. Fallegt útsýni.
Aðgangur að kaffistofu fyrir hendi.
Upplýsingar` í síma 893 6447 eða 555 7400.
TILBOÐ / ÚTBOÐ
Borgarbyggð
Útboð
Tæknideild Borgarbyggðar óskar eftir tilboðum
í gatnagerð við athafnasvæði í Hamarslandi
í Borgarnesi. Byrjað verður að afhenda útboðs-
gögn fimmtudaginn 25. janúar nk. á Tæknideild
Borgarbyggðar.
Tilboð skulu hafa borist Tæknideild Borgar-
byggðar, Borgarbraut 11, 310 Borgarnesi, eigi
síðar en þriðjudaginn 6. febrúar kl. 14.00 og
verða þau þá opnuð í viðurvist þeirra bjóðenda
er viðstaddir verða.
Helstu magntölur í ofangreinda gatnagerð
eru eftirfarandi:
Gröftur á lausum jarðvegi 13.000 m³
Malarfylling 13.000 m³
Frárennslislagnir 1.500 m
Vatnslagnir 1.100 m
Hitaveitulagnir 1.100 m
Bæjarverkfræðingur
Borgarbyggðar.
SMÁAUGLÝSINGAR
ÝMISLEGT
Tæknifræði — verkfræði
Kynning á verkfræði og tækni-
fræðinámi í Syddansk Universit-
et, Sønderborg, verður haldin í
Verkfræðingahúsinu við Engja-
teig fimmtud. 25/1 kl. 20.00.
FÉLAGSLÍF
I.O.O.F. 5
181125
9.I.*
Landsst. 6001012519 X
I.O.O.F. 11
1811258½
9.I.*
KR-konur KR-konur
Aðalfundur KR-kvenna verð-
ur í félagsheimili KR í Frosta-
skjóli, miðvikud. 31. janúar
kl. 20.15.
Stjórnin.
Almenn samkoma í Þríbúðum,
Hverfisgötu 42, í kvöld kl. 20.00.
Vitnisburðir. Ræðumaður:
Heiðar Guðnason. Fjölbreyttur
söngur. Kaffi að lokinni sam-
komu. Allir velkomnir.
www.samhjalp.is .
Ferðaáætlun 2001
er komin út!
Opið hús í Naustkjallaranum
Vesturgötu í kvöld kl. 20.
Hverjir eiga fjöllin? Sjá félags-
líf þriðjud. og miðvikud. Einnig
utivist.is og textavarp RUV bls.
616. Ný og glæsileg ferðaáætlun
mun liggja frammi. Sjáumst!
Aðaldeild KFUM,
Holtavegi 28.
Fundur í kvöld kl. 20.00.
Trúin á Krist í margbreytileg-
um heimi.
Efni: Sigurjón Árni Eyjólfsson.
Stjórnun: Sigvaldi Björgvinsson.
Upphafsorð: Guðmundur Örn
Guðjónsson.
Hugleiðing: Einar Th. Magnús-
son.
Allir karlmenn velkomnir.
www.kfum.is