Morgunblaðið - 25.01.2001, Blaðsíða 50

SKOÐUN
50 FIMMTUDAGUR 25. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
UNDIRRITAÐUR
fjallaði nýlega um al-
þjóðlegar horfur í um-
hverfismálum og
nauðsynina á að blása
nýju lífi í Ríóferlið
[Umhverfismál í aldar-
byrjun, Mbl. 10. jan-
úar 2001, s.39]. Liður í
því er að menn greini
stöðuna í hverju landi,
bæði styrkleika og
brotalamir. Hér verð-
ur staldrað við fáeina
þætti er Ísland varða
og möguleika á að
koma af stað sjálf-
bærri þróun.
Staða íslensks um-
hverfis er um margt jákvæð í sam-
anburði við önnur lönd. Lega lands-
ins í reginhafi milli heimsálfa veitir
mikla sérstöðu og sóknarfæri. Eld-
virknin sem fylgir flekaskilum og
heitum reit undir landinu er ein-
stakt mótunarafl og varmagjafi.
Einangrun lífríkis og búfjár getur
verið vörn gegn vágestum kunni
menn fótum sínum forráð. Fámenni
í stóru landi er um margt kostur í
samanburði við þéttbýl lönd þar
sem landþrengsli og mengun eru
erfið viðfangs. Endurnýjanlegar
náttúruauðlindir, hvort sem er í
fiskistofnum eða fallvötnum, eru
mikilvæg undirstaða sé rétt á hald-
ið. Ómengað grunnvatn er fjársjóð-
ur, dýrmætari til framtíðar litið en
þverrandi olíulindir.
Óbyggðar víðáttur á
hálendi og útnesjum
eru aðdráttarafl á nú-
tíðarkvarða í heimi
þar sem hávaði og
fólksmergð setur vax-
andi svip á umhverfi.
Allt þetta er meðgjöf í
harðnandi alþjóðlegri
vistkreppu. Á þessum
grunni, með því að
hagnýta þekkingu og
skipta þjóðarauðnum
réttlátlega, á að vera
unnt að skapa hér til
frambúðar aðstæður
eins og þær gerast
bestar á hótel Jörð.
Sjálfbært samfélag gæti því verið
innan seilingar á Íslandi, ef rétt er
að málum staðið.
Sjávarútvegur
á hættuslóð
Því miður höfum við hingað til
ekki megnað að halda á þessum
heimanmundi sem vert væri. Hægt
er að glutra honum úr höndum okk-
ar ef skammsýni og handahóf ráða
ferðinni. Meginundirstaða íslensks
efnahagslífs til þessa, sjávarauð-
lindirnar, virðist nokkuð traust. Þó
er auðvelt að misbjóða henni með
ofnýtingu eins og gerst hefur víða í
kringum okkur. Það vantar mikið á
að við stundum vistvænar veiðar og
skynsamlega hagnýtingu þess sem
aflast. Nægir þar að nefna stórfellt
brottkast afla og hömlulaust skark
með botnlægum veiðarfærum sem
gjörbreytt hefur landslagi fiskimið-
anna og uppvaxtarskilyrðum ung-
viðis. Tæknivæðingin við veiðarnar
kallar ein og sér á aðgát, bæði
kostnaðarlega og við hagnýtingu
sjávarlífs. Lítið er horft á orku-
kostnaðinn við fiskveiðar, að ekki
sé talað um þá ráðsmennsku að
keyra sjávarafla þvers og kruss á
þjóðvegum landshorna á milli.
Verðsprenging á olíuvörum getur
dunið yfir hvenær sem er og efna-
hagslífið er illa í stakk búið að
mæta slíkum aðstæðum. Þá geta
loftslagsbreytingar haft mikil áhrif
á sjávarlíf og viðkomu og göngur
nytjastofna. Þjóðfélagsumræðan
snýst að vonum mikið um veiðirétt
og stjórnun veiða. Þörf er hins veg-
ar á að líta til fleiri átta og leggja
vistvænan mælikvarða á alla þætti
sjávarútvegsins að fiskeldi með-
töldu.
Gróðurríkið hin
gleymda auðlind
Fyrir öld var ástand jarðvegs og
gróðurs hérlendis með því versta
sem þekktist í Evrópu. Gildar
ástæður lágu þar að baki og við
sem nú lifum ættum ekki að hafa
um það stór orð. Hitt er verra að
þrátt fyrir meiri þekkingu og góðan
efnahag hafa Íslendingar ekki náð
tökum sem skyldi á gróður- og
jarðvegseyðingu. Slökkvistarf við
að hefta uppblástur hefur vissulega
skilað umtalsverðum árangri, beit-
arhættir hafa víða færst til betri
vegar og fleytt hefur fram þekk-
ingu á vaxtarskilyrðum og orsökum
jarðvegseyðingar. En heildarstaðan
á þessu sviði er enn dapurleg og í
molum. Látum gegndarlausa fram-
ræslu votlendis liggja milli hluta.
Alvarlegast er að ofbeit viðgengst
enn á stórum svæðum í byggð og
óbyggð og áframhaldandi jarðvegs-
eyðing. Þar hafa hross að hluta til
tekið við af sauðkindum en fjöldi
hrossa hefur tvöfaldast á aldar-
fjórðungi. Viðleitni til úrbóta er
fálmkennd og úrræðin á stundum
skaðleg eins og dreifing lúpínu er
dæmi um. Engin gróðurverndarlög-
gjöf sem nafn er gefandi er í raun
til í landinu. Engin opinber stofnun
fjallar heildstætt um gróður- og
jarðvegsvernd. Ráðuneyti landbún-
aðarmála fer með málaflokkinn og
mikið hefur þar skort á hlutlæg
vinnubrögð, skýra stefnumótun og
vistfræðileg tök undirstofnana
þess. Í gróður- og jarðvegsvernd og
sjálfbærri landnýtingu bíður gífur-
legt verkefni þar sem margir
þyrftu að leggjast á árar út frá vel
skilgreindum markmiðum.
Það sem hér er sagt um nátt-
úruauðlindir í sjó og á landi á einn-
ig við um aðrar atvinnugreinar, þar
á meðal ferðaþjónustu sem gerir út
á náttúru landsins og menningu
íbúanna.
Orkunýting í
öngstræti
Um stefnuna í orkunýtingu ríkir
nú stríðsástand og stjórnvöld virð-
ast helst kunna þau ráð um þessar
mundir að hella olíu á eld. Af hálfu
ríkisstjórnar er stefnt að því að
binda stóran hluta af virkjanlegri
orku í þungaiðnaði og það sem
fyrst. Tvær risaálverksmiðjur eru í
undirbúningi með aðild og blessun
stjórnvalda. Til samans þurfa þess-
ar verksmiðjur um 10 teravatt-
stundir af raforku á ári en heildar-
framleiðsla raforku í landinu er um
þessar mundir nálægt 7 teravatt-
stundir. Samtímis eru í undirbún-
ingi fleiri orkufrek fyrirtæki eins
og magnesíumverksmiðja, fyrir ut-
an skuldbindingar gagnvart ÍSAL
og Íslenska járnblendifélaginu á
kostakjörum.
Lengi hafa orkuyfirvöld talið
orkuforða í hagkvæmu vatnsafli
hérlendis um 30 teravattstundir. Þá
er ekki horft neitt á umhverfisáhrif
og Gullfoss og Dettisfoss meðtaldir,
svo dæmi sé tekið. Helminga ætti
þessa viðmiðunartölu vegna nátt-
úruverndar þegar spáð er í framtíð-
ina en þess utan er auðvitað hægt
að sækja talsvert af raforku í jarð-
varma, vind og fleiri orkugjafa. Að-
alatriðið er að með núverandi
stefnu er verið að stefna í mjög
harðan hnút.
Hafa ber í huga að í orði kveðnu
þykjast stjórnvöld hliðholl vetnis-
samfélagi í framtíðinni, þ.e. að vetni
eða skyldir orkugjafar framleiddir
hérlendis leysi innflutt jarðefna-
eldsneyti af hólmi. Orkan sem til
þess þarf er að minnsta kosti 10
teravattstundir og þá miðað við
bestu tækni í formi efnarafala. Sá
þungaiðnaður sem nú er á döfinni
þrengir að þessum möguleikum
nema þeim mun harðar verði geng-
ið að náttúru landsins með virkj-
unum.
Rammaáætlunin
blekkingaleikur
Fyrir hálfu öðru ári settu stjórn-
völd af stað vinnu við svonefnda
rammaáætlun um nýtingu vatnsafls
og jarðvarma. Gefið var í skyn að
með henni ætti að leggja faglegan
grunn að ákvörðunum um for-
gangsröðun um nýtingu og þá um
leið hvaða svæði ætti að varðveita
óröskuð til framtíðar. Margt ágætt
fólk gaf kost á sér til starfa að
þessu verkefni undir forystu Svein-
björns Björnssonar eðlisfræðings.
Sá galli var á málinu frá byrjun að
verkefnið var sett undir forræði
iðnaðarráðuneytis en ekki umhverf-
isráðuneytis eins og og gerist í
Noregi þaðan sem forskriftin er að
öðru leyti fengin. – Af hálfu ráð-
herra var látið að því liggja að
rammaáætlunin ætti að verða tæki
til að leggja grunn að sáttum og
málamiðlunum. Forsenda þess að
svo gæti orðið var auðvitað að beðið
væri heildstæðrar niðurstöðu og
stóriðjuáform með tilheyrandi
virkjunum yrðu sett í biðstöðu á
meðan. Eins og alþjóð veit hefur
raunin orðið þveröfug og aldrei ver-
ið teflt fastar á stóriðjufram-
kvæmdir en einmitt nú. Náin tengsl
eru á milli þessarar stefnu og af-
stöðu Íslands í loftslagsmálum, þar
sem krafist er undanþágu vegna
losunar gróðurhúsalofttegunda frá
stóriðjufyrirtækjum.
Umhverfisráðuneyti
í bóndabeygju
Þegar leitað er skýringa á veikri
stöðu umhverfismála í stefnumörk-
un stjórnvalda verður ekki framhjá
því horft að sjálf stjórnstöðin, um-
hverfisráðuneytið, er langt frá því
að rísa undir nafni og væntingum.
Fjársvelti stofana ráðuneytisins er
viðvarandi, eins og m.a. bitnar til-
finnanlega á Náttúruvernd ríksins
og Hollustuvernd. Brýnt er líka að
styrkja sjálft ráðuneytið til mikilla
muna frá því sem nú er. Öll rök
standa til þess að umhverfisráðu-
neytið gegni lykilhlutverki ásamt
ráðuneytum efnahagsmála þegar
um stefnumörkun til framtíðar er
að ræða. Samtvinna þarf umhverf-
isstefnu hagrænum þáttum og
leggja mat á gildi óspilltrar nátt-
úru.
Í núverandi stjórnarsamstarfi
birtist umhverfisráðuneytið mörg-
um sem handlangari iðnaðarráðu-
neytisins, m.a. í úrskurðum í við-
kvæmum kærumálum. Veikleiki
ráðuneytisins birtist einnig í slök-
um undirbúningi lagafrumvarpa og
í vanrækslu við að sinna alþjóða-
samningum á umhverfissviði sem
Ísland hefur gerst aðili að síðustu
tíu ár. Dæmi um það er Ríó-samn-
ingurinn um varðveislu líffræði-
legrar fjölbreytni sem þjóðin hefur
nánast ekkert frétt af síðan hann
var staðfestur af Íslands hálfu
1994. Innflutningur erfðaefnis,
framandi tegunda og erfðabreyttra
matvæla eru jafnframt stór svið þar
sem flest er unnið með hangandi
hendi en fleiri ráðuneyti eiga þar
hlut að máli. Þessi dapurlega staða
endurspeglar fyrst og fremst skiln-
ingsleysi valdhafa á gildi framsæk-
innar stefnu í umhverfismálum.
Horft fram á veg
Sjálfbær þróun íslensks sam-
félags er enn fjarlægur draumur og
flest í molum sem til þarf að hann
rætist. Gjörbreyting þarf að verða
á stjórnarstefnu frá því sem nú er
þar sem umhverfismál og græn
gildi yrðu sett í forgang. Hverfa
verður frá blindri stóriðjustefnu
með þeim miklu fórnum sem henni
fylgir fyrir náttúru og samfélag.
Fræðsla í skólum og fjölmiðlum
er afar mikilvæg með það að mark-
miði að auka skilning á samhenginu
í umhverfi okkar í stóru og smáu,
allt frá heimilshaldi og daglegri
breytni til efnahagsmála og stjórn-
mála í víðu samhengi. Fá þarf sem
flesta til virkrar baráttu fyrir betra
umhverfi og sjálfbærri þróun sam-
félagsins. Frjáls samtök áhugafólks
um umhverfismál gegna þar þýð-
ingarmiklu hlutverki en fá hér
langtum minni stuðning en í ná-
grannalöndum.
Fátt sýnist brýnna fyrir Íslend-
inga en að standa vörð um óspillt
umhverfi og bæta úr því sem aflaga
hefur farið. Framsýni á þessu sviði
mun skila sér í góðum efnahag og
farsæld til lengri tíma litið.
UMHVERFISMÁLIN
OG STAÐA ÍSLANDS
Hjörleifur
Guttormsson
Sjálfbær þróun
íslensks samfélags er
enn fjarlægur draumur,
segir Hjörleifur
Guttormsson, og flest
í molum sem til þarf
að hann rætist.
Höfundur er fyrrverandi
alþingismaður.