Morgunblaðið - 13.02.2001, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 13. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
LEIKSKÓLI FYRIR ALLA
Biðlistar eftir plássi í leikskólumReykjavíkur hafa sjaldan eðaaldrei verið lengri. Morgun-
blaðið greindi frá því í síðustu viku að
samtals hefðu 2.853 börn verið á biðl-
ista í lok síðasta árs. Þeim hefur fjölgað
jafnt og þétt undanfarin ár, úr tæplega
2.000 börnum árið 1996. Ef litið er á
biðlista eftir heilsdagsplássi á leik-
skóla hefur hann meira en tvöfaldazt
frá árinu 1996; úr 919 í 2003.
Þegar litið er á tölur um heildar-
fjölda barna, sem nú eru í leikskólum
Reykjavíkur, verður enn skýrara
hversu alvarlegur vandinn er. Í árslok
voru 5.240 börn í leikskólunum en á
biðlista voru, eins og áður sagði, tæp-
lega 2.900 börn. Þar af eru reyndar 528
yngri en eins árs og 246 eiga lögheimili
utan Reykjavíkur, en sum sveitarfélög
myndu ekki leyfa skráningu þessara
barna á biðlista. Hvað sem því líður er
ljóst að foreldrar meira en 2.000 reyk-
vískra barna vilja koma þeim á leik-
skóla en fá ekki pláss.
Þessi staða er verulegt áfall fyrir
borgarstjórnarmeirihlutann, í ljósi
þeirrar gífurlegu áherzlu sem Reykja-
víkurlistinn lagði á dagvistarmálin fyr-
ir tvennar síðustu borgarstjórnarkosn-
ingar. Í kosningabaráttunni 1994 lofaði
Reykjavíkurlistinn því að öll börn, eins
árs og eldri, fengju þá vistun sem for-
eldrar þeirra kysu, fyrir lok kjörtíma-
bilsins. Sérstaklega var tekið fram að
þetta gæti þýtt heilsdagsrými fyrir
alla. Svipuð loforð voru gefin fyrir síð-
ustu kosningar. Bjóða átti öllum, sem
þess óskuðu, heilsdagsdvöl fyrir börn
sín.
Það má til sanns vegar færa að það
ástand, sem ríkti í leikskólamálunum
árið 1994, þegar mjög erfitt var fyrir
aðra en einstæða foreldra eða náms-
menn að fá heilsdagsvistun fyrir börn
sín, hafi ekki verið í neinu samræmi við
óskir og þarfir foreldra í nútímaþjóð-
félagi. Sjálfstæðisflokkurinn í borgar-
stjórn gaf þá það kosningaloforð að út-
rýma biðlistunum á tveimur árum.
Reykjavíkurlistinn gagnrýndi hins
vegar að í því loforði væru börn yngri
en tveggja ára undanskilin. Nú hittir
sú gagnrýni borgaryfirvöld sjálf fyrir;
1.364 börn fædd árið 1999 eru nú á biðl-
ista eftir leikskólaplássi. Reykjavíkur-
listinn hefur einfaldlega sett dagvist-
armálin á oddinn með þeim hætti, að
kjósendur hljóta að kalla eftir því að
hann standi við loforð sín.
Í þriggja ára áætlun Reykjavíkur-
borgar um rekstur og fjármál borgar-
innar er gert ráð fyrir að fram til 2004
muni heilsdagsplássum fjölga um 580.
Gert er ráð fyrir að sú fjölgun, ásamt
lengingu fæðingarorlofs, muni leiða til
þess að 2004–2005 verði framboð á leik-
skólaplássum fullnægjandi í Reykja-
vík. Við fyrstu sýn virðist óraunhæft að
sú lenging fæðingarorlofsins úr sjö
mánuðum í níu, sem taka mun gildi á
næstu tveimur árum, geti bætt úr þörf
fyrir a.m.k. 1.500 heilsdagspláss og
upp undir 1.000 rými hluta úr degi.
Borgaryfirvöld þurfa því að rökstyðja
þessar áætlanir sínar betur.
Kristín Blöndal, formaður leikskóla-
ráðs, segir í Morgunblaðinu á laugar-
dag að eftirspurn eftir leikskólavist,
einkum og sér í lagi heilsdagsplássum,
hafi breytt forsendunum fyrir stefnu-
mörkun Reykjavíkurlistans. Þó verður
ekki annað séð en að þessi eftirspurn
sé í fullu samræmi við þá sam-
félagsþróun, sem hér hefur átt sér
stað. Í langflestum fjölskyldum vinna
báðir foreldrar fullan vinnudag, bæði
vegna þess að ein laun hrökkva sjaldn-
ast fyrir útgjöldum heimilisins og sök-
um þess að það þykir sjálfsagt og eðli-
legt að bæði kyn taki jafnan þátt á
vinnumarkaðnum. Aðgangur að dag-
vistun er þannig öðrum þræði jafnrétt-
ismál.
Jafnframt hefur orðið sú viðhorfs-
breyting, sem Kristín Blöndal bendir
á, að það þykir orðið mikilvægt og jafn-
vel nauðsynlegt fyrir þroska barna að
þau sæki leikskóla. Sú viðhorfsbreyt-
ing hefur ekki bara orðið meðal for-
eldra. Stjórnvöld hafa markað þá
stefnu að leikskólinn sé hluti af
menntakerfinu, eins og sjá má af gerð
sérstakrar námskrár fyrir leikskóla
fyrir tveimur árum. Í stefnumörkun
menntamálaráðuneytisins segir: „Á
leikskólaaldri eiga börn auðvelt með að
læra, þau eru opin, næm, móttækileg
og fordómalaus og þá er grunnurinn
lagður fyrir allt síðara nám og þroska.
Þess vegna er starfið í leikskólum mik-
ilvægt, bæði inntak þess og fram-
kvæmd.“
Þegar svo er komið að leikskólinn er
orðinn hluti af skólakerfinu og ætla má
að börn, sem fá leikskólavist, komi bet-
ur undirbúin í grunnskóla en mörg
önnur, er ástæða til að spyrja: Er
nokkurt réttlæti í því að foreldrar, sem
vilja koma börnum sínum á leikskóla,
fái þau svör að þau geti þurft að bíða
misserum og jafnvel árum saman á
biðlista? Vissulega veita dagmæður og
-feður mikilvæga þjónustu, en hún er
allajafna veitt í heimahúsum við mis-
jafnar aðstæður og er óravegu frá því
uppeldisstarfi, sem unnið er undir
stjórn sérmenntaðra leikskólakenn-
ara.
Við hljótum að stefna að því að gefa
öllum, sem áhuga hafa, kost á leik-
skólaplássi fyrir börn sín, þótt ekki sé
e.t.v. tímabært að taka upp skóla-
skyldu barna yngri en sex ára. Þetta er
raunar andi leikskólalaganna frá 1994.
Þar er kveðið á um að sveitarfélögum
sé „skylt að hafa forustu um að tryggja
börnum dvöl í góðum leikskóla“. Auk-
inheldur skulu sveitarfélög ekki
sjaldnar en á tveggja ára fresti meta
þörf fyrir leikskólarými og gera á
grundvelli þess mats þriggja ára áætl-
un um uppbyggingu leikskóla í sveit-
arfélaginu.
Kristín Blöndal svarar í Morgun-
blaðinu á laugardag þeirri spurningu,
hvers vegna ekki sé hægt að tryggja
öllum börnum á leikskólaaldri skóla-
vist líkt og grunnskólabörnum, með því
að samkvæmt reglugerð þurfi mun
fleiri starfsmenn í leikskóla en í grunn-
skóla. Þá virðist hins vegar litið
framhjá því að leikskólinn er eina
skólastigið, þar sem há skólagjöld eru
innheimt af foreldrum. Í leikskólum
Reykjavíkur kostar átta og hálfrar
klukkustundar vistun fyrir barn hjóna
eða sambýlisfólks 24.000 krónur á
mánuði, eða 264.000 krónur fyrir ellefu
mánaða vist. Mannekla hefur vissulega
háð leikskólunum en með nýjum kjara-
samningum er von til að úr þeim vanda
rætist.
Reykjavíkurborg á að hafa forystu
um að tryggja öllum börnum leikskóla-
vist ef foreldrar þeirra kjósa. Sjálfsagt
er að leita nýrra leiða til að svara eft-
irspurn, t.d. með auknum stuðningi við
einkarekna leikskóla, sem báðir flokk-
ar í borgarstjórn virðast hlynntir.
FYRSTU niðurstöður rann-sókna á genamengimannsins benda til þessað fjöldi gena í manns-
frumunni sé mun minni en áður var
talið, líklega er hann um 30.000. At-
hygli vekur að genin eru ekki mikið
fleiri en í dýrum á borð við ávaxta-
flugu og ormategundina c. elegans.
Aðeins nokkur hundruð gen í
manninum virðast ekki eiga sér
samsvörun í genamengi músarinn-
ar. „Þetta virðist vera hálfgerð
móðgun við virðingu mannsins,“
segir vísindamaðurinn Eric Land-
er, sem unnið hefur að kortlagningu
genamengisins ásamt fjölmörgum
öðrum. Enn er eftir að kanna nær
helming genanna og finna hlutverk
þeirra, en sumir vísindamenn segja
að áhersla þeirra sem fást við lyfja-
rannsóknir og læknisfræði verði
framvegis meiri á rannsóknir á
prótínum en genunum sjálfum; í
prótínunum sé að finna svarið við
mörgum spurningum um eðli og or-
sök sjúkdóma. Ekki er ljóst hve
mörg prótínin eru, ef til vill skipta
þau hundruðum þúsunda.
Fjöldi gena er afar mismunandi
eftir lífverum og ekki hægt að sjá
neina reglu sem fjöldinn lýtur, til
dæmis er ekki einhlítt að því flókn-
ari sem lífveran er þeim mun fleiri
séu genin. Í frumu bökunargers eru
þau um 6.200, í ávaxtaflugunni
drosophila um 13.600, í orminum c.
elegans um 19.000 og eins og fyrr
segir sennilega um 30.000 í mann-
inum. Á hinn bóginn eru þau um
50.000 í hrísgrjónafrumu.
„Mikilvægasti munurinn á mönn-
um annars vegar og ormum eða
flugum hins vegar er hve prótínin í
okkur eru margvísleg og flókin að
gerð,“ sagði vísindamaðurinn David
Baltimore, sem starfar við Tækni-
stofnun Kaliforníu í Pasadena.
Líkur eru á því að um 200 gen í
erfðaefni mannsins eigi rætur að
rekja til gena sem hafi með ein-
hverjum hætti borist í forfeður
manna úr röðum hryggdýra með
bakteríum.
Bent er á að síðastnefnda upp-
götvunin, sem kom mjög á óvart,
hafi þýðingu fyrir deilurnar um
erfðabreytt matvæli, matvæli á
borð við tómata og ýmsar kornteg-
undir og hefur ein af röksemdunum
gegn þeim aðferðum verið að for-
dæmi fyrir slíku inngripi finnist
ekki í náttúrunni.
Austin 7 og Mercedes
Niðurstöður rannsóknanna eru
sagðar sýna að allar lífverur eigi
sömu rætur í lífi sem kviknað hafi
fyrir um fjórum milljörðum ára en
síðan þróast í ólíkar áttir. Kenning-
ar Darwins um þróun tegundanna
séu því sannaðar. Grunnurinn sé
hinn sami. „Það er hægt að breyta
Austin 7 bíl í Mercedes en þeir eru í
grundvallaratriðum eins,“ segir dr.
John Sulston, sem stjórnaði þar til
nýlega framlagi Breta í kortlagn-
ingu genamengisins.
Ljóst þykir að rannsóknir á
genamenginu muni með tímanum
umbylta þekkingu manna starfsemi
líkamans og valda straumhvörfum í
læknisfræði, en samtímis því sem
svör fást við nokkrum mikilvægum
spurningum um heilsufar og þróun
mannkynsins vex dulúðin. Genin
virðast hafa tilhneigingu til að safn-
ast saman í hópa á litningum en á
milli eru stór svæði af DNA sem eru
genalaus og óljóst hvort þau hafa
nokkurt hlutverk. Starfið í frumun-
um er einfaldlega flóknara en svo að
menn geti fullyrt mikið enn sem
komið er, rannsóknir eru á frum-
stigi. En kortlagning genamengis-
ins er mikilvægt skref og getur orð-
ið grundvöllur gerbreyttra aðferða
við lækningar og heilsugæslu.
Genamenginu hefur verið líkt við
leiðarvísi að lífinu, handbók, en
margir vísindamenn lögðu áherslu
á það í gær að niðurstöðurnar
sýndu fyrst og fremst hve flókið
samspil erfða og umhverfis væri.
Genin svöruðu ekki öllum spurn-
ingum um eðli mannsins.
Talið er að stökkbreytingar í
erfðaefninu valdi eða eigi þátt í
a.m.k. 1.500 sjúkdómum. Nefna má
sykursýki og astma, ýmis krabba-
mein og hjartasjúkdóma auk geð-
sjúkdóma. Menn vita að stökk-
breytingar í genum eiga þátt í
þessum sjúkdómum en hvernig það
gerist er ekki vitað nema í fáum til-
vikum og þekkingin er oft brota-
kennd. Tengslin munu nú verða
mun auðveldari viðfangs en jafn-
framt er sagt að liðið geti áratugur
eða nokkrir áratug-
ir áður en búið
verði að rannsaka
genamengið nógu
vel til að hægt verði
að nýta það til
lækninga í umtals-
verðum mæli. En
þá muni hins vegar
læknavísindin gerbreytast. Hægt
verði að nota þekkinguna til að
hanna lyf sem henti hverjum ein-
staklingi, verði klæðskerasaumuð
fyrir þarfir hans og jafnframt hægt
að grípa inn í genamengi þeirra
sem fæðast með fæðingargalla og
laga hann. Bent er á að lyf sem nú
eru á markaði byggjast á aðeins 483
„skotmörkum“ í erfðaefninu sem
þeim sé beint að. Nú séu vísinda-
menn búnir að bæta við nokkur
hundruð þúsundum í viðbót.
Mikilvægast af öllu segja þó
sumir að verði nýting þekkingar-
innar til forvarna. Læknar
geta látið kanna hvernig gen
stæðingsins séu og hvað han
að varast ef hann ætlar sér að
ast hjá heilsubresti; hjar
krabbameini eða öðru. Er þá
að þeir muni ráðleggja um
aræði og hreyfingu og ýmisle
erni hans út frá því sem k
fram er genin eru rannsöku
tilliti til áhættuþátta í erfðu
umhverfi.
„Krabbamein er í reynd
dómur í genamenginu,“ segir
ara J. Trask hjá Hutch
krabbameinsstöðinni í Band
unum. Nú sé í reynd beitt lyfj
aðferðum sem virki eins og sl
Notuð séu kemískar lækning
geislun sem hafi áhrif á allar
ur líkamans og
því alls kyns
verkunum, hár
ógleði og þrey
framvegis
hægt að einbe
að þeim fr
sem séu sjúka
nýjum lyfjum
bendir einnig á að hægt ve
nota genamengið til að kanna
vegna sumir sem smitist af
veirunni veikist fljótt en aðrir
Að auki er talið að hægt ve
nota þekkingu á erfðavísind
að bæta meðferð og lyf geg
sjúkdómum. „Raðgreining á
menginu mun gera okkur kl
bæta aðferðir við að finna
fræðilega áhættuþætti marg
ar sjúkdóma og áráttu, frá
lyfjafíkn og ofbeldisglæpu
andfélagslegrar hegðunar,“
Eric J. Nestler, yfirmaður
Fyrstu niðurstöður rannsókna á gename
Fáein svör en
nýrra spurni
Washington, London, Berlín. The Daily Telegraph, AP, AFP.
Niðurstöður fyrstu rannsókna á gen
mengi mannsins sýna að þau eru mu
færri en talið var. Athyglin beinist n
mjög að rannsóknum á prótínum og h
verki þeirra í sjúkdómum.
$%&
'%&

5   > 
 5 >   "! 
"5 =:*  %%%
%%%
B! 4
    85 B   




#" 4 
"
# " 5 5  )

:  =:*4 ! 
 5  
   85 %

: CD 
3 4 !  =:
#" 
85  
  " '"())
*)
"
 + & ")+

,
-. *)
"  

 
>  /
   
4 85  5
  "
 3

>    &   85  > #

 B"5  ! 5 5  %
E ..1 
    5   % E +)(    
 4
    =: 5  )   
" 8   =: 
 
B      
  B8  5
 
 ) #F) 4
*
   5 B"5  4
  5   
   8 8    )
:)  5    ) B   4 !  =: 


5       85 )
 5  ) "!  "5  =:%
5     #  "  % 


  " " +,%,,,   !
     # " !% G4
) " 
:H  C 8D)  "     
        B
 "
 3
 %    

 5
   " % @ 5  4

  4
   B "
 # 
 !

 

 B  5 3



+
 
Mikilvægast af
öllu segja þó sumir
að verði nýting
þekkingarinnar
til forvarna.