Morgunblaðið - 24.02.2001, Blaðsíða 31

LEIKRÝNI
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2001 31
HÁVAR Sigurjónsson
lætur þess getið í grein í
Morgunblaðinu ellefta
þessa mánaðar að um-
ræðufundur um gagn-
rýni sem haldinn var í
Borgarleikhúsinu (hinn
31. janúar) hafi ekki
,,beinlínis [orðið] til þess
að efla trú manns á hlut-
verk fjölmiðlagagnrýni í
því flókna samspili fjöl-
miðlunar og listrænnar
sköpunar sem nútíma-
samfélag býr við“.
Nokkrir fundargesta
á umræddum fundi létu
þá skoðun í ljós að þeim
fyndist sem þeir hafi
verið á þessum fundi áður; umræðan
væri gamalkunnug og þreytt og virt-
ist ekki geta hafið sig upp úr ákveðnu
hjólfari. Sjálf hef ég ekki setið marga
slíka fundi en sannleiksgildi þessarar
skoðunar fékk ég staðfest þegar ég
las nýverið síðasta bindið í sjálfsævi-
sögu Sigurðar A. Magnússonar,
Undir dagsstjörnu, en Sigurður var
leiklistargagnrýnandi Morgunblaðs-
ins á árunum 1961-1968. Í bókinni
segir Sigurður frá umræðufundi sem
LR stóð fyrir í janúar 1964 ,,þarsem
rædd skyldi leikgagnrýni og nyt-
semd hennar“. Að sögn Sigurður fór
fundurinn fram á sunnudegi við mik-
ið fjölmenni og stóð frá klukkan þrjú
til hálf-sjö. Svipaða sögu má segja
um nýliðinn fund, þar var þó nokkuð
fjölmenni og stóðu umræðurnar í
tæpa fjóra tíma. Sigurður segir um-
ræðurnar hafa fljótt þróast út í per-
sónuleg deilumál og þar hafi verið
gerð hörð hríð að gagnrýnendum og
þeir (Sigurður og Ólafur Jónsson)
hafi reynt að verja hendur sínar. Mér
finnst það athyglisvert og að sjálf-
sögðu nöturlegt að sjá að umræðan
hefur ekki þroskast neitt á þeim tæp-
lega fjörutíu árum sem liðin eru frá
fundinum sem Sigurður segir frá. Á
nýliðnum fundi var einnig gerð hörð
hríð að okkur gagnrýnendum, við
sökuð um léleg vinnubrögð og viðr-
aðar kröfur sem engan veginn rúm-
ast innan þess ramma sem blaða-
gagnrýni er ætlað að falla í.
Hvað á að fjalla um?
Sem dæmi um þær kröfur sem
fundarmenn gerðu til blaðagagnrýni
má nefna að þeir vildu sjá leikrýninn
setja fram vandaða greiningu og
túlkun á verkinu án þess að ljóstra
uppi efni þess; setja verkið í leiklist-
arsögulegt samhengi; ræða þróun
einstakra leikara og taka afstöðu til
þess hvernig þeir blómstra hjá
ákveðnum leikstjórum en síður undir
stjórn annarra; ræða jafnframt per-
sónulega þróun hjá leikmynda- og
búningahönnuðum, svo og öðrum
sem að viðkomandi uppfærslu koma;
ræða erindi og boðskap viðkomandi
leikverks; ræða stöðu og þróun við-
komandi leikskálds, bera viðkomandi
verk hans saman við fyrri verk hans
svo og verk annarra; bera saman bók
og leikgerð (ef um slíkt er að ræða);
ræða kost og löst á verkefnavali leik-
húsanna og velta fyrir sér ástæðum
þess að tiltekin verk eru valin til sýn-
inga en önnur ekki – og þannig mætti
lengi telja.
Hávar Sigurjónsson útfærir ýms-
ar þessar kröfur og bætir nokkrum
við í ofannefndri grein
sinni: gagnrýnin á að
,,setja hlutina í sam-
hengi. Skilgreina það
sem á borð er borið í
samhengi við það sem
áður hefur verið gert
og benda á frávik og
samræmi“. Gagnrýn-
andinn á að hafa
,,ákveðna sýn á list-
greinina [og] skoðun á
því hvernig listgreinin
tengist umhverfi sínu,
sögulega, félagslega
og pólitískt og
[byggja] umfjöllun
sína á þeirri skoðun“.
Gagnrýnandinn á
einnig að hafa ,,yfirsýn“ og ,,hug-
myndalegt“ ríkidæmi og þekkja
,,kennileitin í landslaginu“.
Allt er þetta nú gott og blessað og
reyndar fullyrði ég að gagnrýnendur
reyni að bregðast við flestum þeirra
atriða sem hér hafa verið nefnd á
einn eða annan hátt, innan þess
þrönga stakks sem þeim er skorinn á
fjölmiðlunum. Hitt hlýtur hver mað-
ur að sjá að það væri að æra óstöð-
ugan ef hver leikdómur ætti að upp-
fylla allar þær kröfur sem hér hafa
verið nefndar. Og hér má koma inn á
hina margtuggðu staðreynd að sár-
lega skortir vettvang fyrir dýpri og
faglegri umræðu um leiklist á Ís-
landi, til að mynda fagtímarit á borð
við þau sem nokkur eru til fyrir bók-
menntaumræðu á Íslandi. (Árni Ib-
sen kom með þá skýringu á fyrr-
nefndum fundi að vonlaust væri að
halda úti slíku tímariti á Íslandi
vegna þess að leikhúsfólk tímdi ekki
að kaupa það.)
Getuleysi gagnrýnenda?
En hver skyldi vera helsta ástæð-
an fyrir því að samræða leikhúsfólks
og gagnrýnenda kemst ekki upp úr
hjólfari innantómrar þrætubókar-
listar? Ég vísa því á bug að ástæðan
sé getuleysi þeirra gagnrýnenda sem
um leiklist fjalla á síðum dagblað-
anna í dag. Sú ásökun er gamalkunn-
ug og fastur fylgifiskur umræðunnar
eins og best má sjá af þeim orðum
Sigurðar A. Magnússonar sem vitn-
að var í hér að ofan, að ,,hörð hríð“
hafi verið gerð að honum og Ólafi
Jónssyni á fundinum 1964, en ekki
ósjaldan heyrir maður þeim síðar-
nefnda hampað í dag sem úrvals-
gagnrýnanda.
Gagnrýnendum hefur verið líkt við
hunda sem míga utan í ljósastaura
(John Osborne), svín (Edward Al-
bee: það þarf svín til að þefa uppi
gómsætustu jarðsveppina), nöðrur
sem sæta færis að höggva eiturtungu
sinni í listamenn og spýta í þá ban-
vænu eitri sínu, afætur, misheppn-
aða listamenn o.s.frv. Hér er einfald-
lega um ákveðna mælskulist
(retorík) að ræða sem lítil ástæða er
til að kippa sér upp við enda hefur
hún fylgt umræðunni frá öndverðu
og mun vafalaust fylgja henni áfram.
Sveinn Einarsson mætti á fundinn
og þó hann væri ekki meðal frum-
mælanda stóð hann upp og setti á
langa tölu sem hann fylgdi síðan eftir
með því að birta hana í Morgun-
blaðinu (síðastliðinn laugardag) svo
til óbreytta. Inntak máls Sveins lýtur
að þessu meinta getuleysi okkar sem
við leikrýni fást á blöðunum í dag.
Hann reynir að grafa undan trúverð-
ugleika okkar leikrýna sem uppi á
pallborði sátum með alkunnu bragði;
með því að gefa kurteislega í skyn að
við séum boðflennur í leikhúsheim-
inum þar sem við höfum ekki til-
skilda menntun. Þetta gerir hann
með því að titla undirritaða ,,einn
efnilegasta bókmenntafræðing okk-
ar“ og leiklistargagnrýnanda DV,
Halldóru Friðjónsdóttur, titlar hann
,,einn okkar besta menningarblaða-
mann“. ,,En það dugar sem sagt ekki
til“, segir Sveinn, enda hefur hann
fyrr í máli sínu lagt áherslu á að
,,fæstir leikrýna [hafi] neina sér-
menntun á því sviði, sem þó hver ein-
asti leihúsmaður hefur“. Þessi krafa
um ,,sérmenntun“ leiklistargagnrýn-
enda heyrist oft en er þó undarlega
brokkgeng því fáir leikrýnar hafa
reitt leikhúsfólk meira til reiði en
einmitt sá eini í hópi leiklistargagn-
rýnanda síðastliðin ár sem hefur af
doktorsprófi í leikhúsfræðum að
státa, Jón Viðar Jónsson. Ég get
heldur ekki annað en bent á þá stað-
reynd að Sveinn Einarsson virðist
vísvitandi halda því leyndu í máli
sínu að Halldóra, sem hann kallar
menningarblaðamann, er einnig
menntuð í leikhúsfræðum.
Sérfræðingar og kverúlantar
En hugum nánar að þessu, þarf
sérfræðing í leikhúsfræðum til að
skrifa gagnrýni um leiksýningar? Ég
tel ekki svo vera, þá mætti allt eins
segja að enginn ætti erindi á leiksýn-
ingar nema að undangenginni slíkri
menntun. Það má þó ekki misskilja
orð mín þannig að ég sé á móti ,,rétt
menntuðum“ gagnrýnendum, að
sjálfsögðu getur menntun í leikhús-
fræðum komið að góðu gagni við
greiningu á hinum aðskiljanlegustu
hliðum leikhúsvinnunnar. En hætt er
við að illa gengi að halda úti leiklist-
argagnrýni á fjölmiðlunum ef krafan
um menntun í leikhúsfræðum væri
ófrávíkjanleg. Það er nefnilega stað-
reynd að þær fáu manneskjur sem
hafa menntað sig á þessu sviði á Ís-
landi æskja þess fremur að starfa
innan leikhúsanna, í sátt og samlyndi
við annað leikhúsfólk, heldur en að
standa utan þeirra og beina gagn-
rýnum augum sínum að innviðum
þeirra og starfi. Þessi spurning er
einnig nátengd spurningunni: Fyrir
hvern er leiklistargagnrýni?
Í þeirri umræðu sem fram hefur
farið undanfarnar vikur í kjölfar
fundarins í Borgarleikhúsinu, svo og
á fundinum sjálfum, hefur komið
glöggt í ljós að flestir gagnrýnendur
telja hlutverk sitt vera að skrifa fyrir
almenning, fyrir lesendur blaðanna,
fyrir hinn almenna áhorfanda. Sjálf
lýsti ég þessu á fundinum með eft-
irfarandi orðum: ,,Ég er leiklistar-
gagnrýnandi Morgunblaðsins og ég
skrifa mína gagnrýni með ákveðinn
markhóp í huga og það eru ekki leik-
arar, leikstjórar, höfundar eða aðrir
aðstandendur sýningarinnar, heldur
skrifa ég fyrir lesendur Morgun-
blaðsins. Skylda mín er fyrst og
fremst gagnvart þeim. Skylda mín er
að fjalla á eins aðgengilegan og heið-
arlegan hátt og mér er framast
mögulegt um tilteknar leiksýningar í
þeim tilgangi að lesandur blaðsins
geti gert sér glögga grein fyrir hvers
konar verk er um að ræða og hvernig
uppfærsla þess á sviði hefur tekist til
að mínu mati.“
Þótt yfirmenn mínir á Morgun-
blaðinu hafi aldrei lagt mér línurnar
um það hvernig mér bæri að haga
mínum vinnubrögðum var það vissu-
lega ánægjulegt að sjá í leiðara
blaðsins síðastliðinn sunnudag að
þeirra skilningur á starfinu er hlið-
stæður mínum. Þar stendur meðal
annar: ,,listgagnrýni [er] fyrst og
fremst þjónusta við lesendur blaðs-
ins“.
Gunnar Stefánsson leiklistargagn-
rýnandi Dags skrifar í grein 13.
febrúar: ,,leikgagnrýni í fjölmiðlum
er þjónusta við almenning en ekki
leiðbeining handa leikhúsfólki“.
Þessi ofureinföldu sannindi ættu að
varpa nokkru ljósi á eðli starfs leik-
rýnisins og jafnframt ætti að vera
ljóst að langskólamenntun í leikhús-
fræðum er ekki forsenda þess að
geta rækt þetta starf sómasamlega
af hendi. Leikrýnir þarf að kunna að
tala við almenning, miklu fremur en
að kunna að ræða af sérþekkingu á
fagmáli við leikhúsfólk. Hann þarf að
geta skrifað auðskiljanlegan texta (í
tilviki blaðagagnrýninnar) undir þó-
nokkru álagi (dóminn skal skrifa
strax að aflokinni frumsýningu til
birtingar næsta dag (í flestum tilvik-
um), hann þarf að þora að hafa skoð-
un og kunna að koma henni á fram-
færi og að sjálfsögðu þarf hann að
hafa þó nokkra þekkingu á listgrein-
inni og síðast en ekki síst að hafa ást
á listforminu og bera hag þess fyrir
brjósti. Ég hygg að enginn sem tek-
ur að sér að skrifa leiklistargagnrýni
geri það nema hann telji sig uppfylla
ofantalin skilyrði.
Á títtnefndum fundi í Borgarleik-
húsinu sagðist Sveinn Einarsson
fagna því viðhorfi gagnrýnenda að
þeir væru að skrifa fyrir almenning.
Ef ég man rétt sagði hann að sér
,,þætti vænt um“ að þeir gerðu sér
grein fyrir þessu hlutverki sínu. En
við annan tón kveður hins vegar í
umfjöllun hans um leikdóm minn um
sýningu LR á verki Sigurðar Páls-
sonar, Einhver í dyrunum. Þar vitn-
ar hann, þó nokkuð úr samhengi, í
leikdóminn og hengir spurningu aft-
an við aðra hverja setningu sem hann
vitnar í. Í stuttu máli er hann að biðja
um mun nánari útfærslu á því sem
þar er sagt; að farið sé vandlegar og
dýpra í þá þætti sem drepið er á í
dómnum. Hann segist að lokum ekki
vera ,,miklu nær og hef ég þó lesið
leikinn og séð tvisvar“. Ekki undrar
mig það að Sveinn Einarsson sé ekki
miklu nær eftir lestur á stuttum leik-
dómi um sýningu og verk sem hann
hefur lesið og séð tvisvar. Dómurinn
er nefnilega skrifaður fyrir þann sem
hvorki hefur lesið né séð verkið, í
þeirri von að viðkomandi geti gert
sér í hugarlund um hvers konar sýn-
ingu sé að ræða og gert upp við sig
hvort hann hafi áhuga á að kynnast
verkinu frekar af eigin raun.
Mig grunar reyndar að Sveinn viti
vel að hann er að gera ósanngjarnar
kröfur til leikrýnandans í þessu til-
viki vegna þess að eftir að hafa viðrað
sjálfur ýmsar hliðar verksins, túlk-
unarmöguleika þess og leiklausnir
segir hann: ,,Ég geri mér grein fyrir
að vangaveltur sem þessar gagnast
ekki nema þeim sem séð hefur leik-
inn (eða lesið, hann er til á bók), en
gaman væri nú ef gagnrýnendur
gætu einstaka sinnum velt slíkum
leiklausnum fyrir sér.“
Já, það væri vissulega gaman, en
rúmast ekki innan þess ramma sem
blaðagagnrýni er settur (þótt þær
séu vissulega innan ramma verksins,
eins og Sveinn bendir á), né samrým-
ist markmiði leikrýnisins; að skrifa
fyrir almennan lesanda.
Það er á hinn bóginn ánægjuefni
fyrir mig að Sveinn Einarsson skuli
óska eftir að kynnast nánar viðhorf-
um og túlkunum mínum á þessu
merka leikriti því það býður svo
sannarlega upp á endalausa túlkun-
armöguleika – um það erum við sam-
mála. Ekki síst finnast mér athygl-
isverðir þeir sameiginlegu fletir sem
finna má á því og öðru nýlegu ís-
lensku leikverki, Hægan Elektra eft-
ir Hrafnhildi Hagalín. Um þessi tvö
verk er ég að skrifa grein fyrir Skírni
sem vonandi birtist með haustinu. Þá
getum við Sveinn ef til vill haldið
áfram samræðunum á vettvangi sem
býður upp á nánari og dýpri skoðun
og greiningu en unnt er að leyfa sér á
vettvangi blaðagagnrýninnar. (Það
er að segja ef leikhúsfræðingurinn
getur talað við bókmenntafræðing-
inn.)
Upp úr hjólfarinu
En víkjum aftur að spurningunni
um það hvers vegna umræðan hjakki
sífellt í sama farinu. Hávar Sigur-
jónsson er harðorður í garð gagnrýn-
enda í sinni ágætu grein og er meira
mark takandi á flestu því sem hann
tekur þar til umræðu en nokkru því
sem fram kom á fundi Borgarleik-
hússins. Ástæða þess er einföld,
gagnrýni Hávars er þrátt fyrir allt
málefnaleg og sett fram á skýran
hátt þótt ýmislegt í gagnrýni hans sé
ósanngjart í garð þeirra sem skrifa
fjölmiðlagagnrýni og virðist ekki
taka mið af eðli og markmiði slíkra
skrifa. Þær kröfur sem Hávar setur
fram í greininni eiga betur við um-
ræðu sem heima á í fagtímaritum.
Fundurinn í Borgarleikhúsinu ein-
kenndist hins vegar af ómálefnalegu
nöldri og persónulegri óvild fundar-
manna. Þeir fáu einstaklingar sem
virtust hafa áhuga á málefnalegri og
alvarlegri umræðu um fjölmiðla-
gagnrýni voru sífellt kveðnir í kútinn
með útúrsnúningum og illa ígrund-
aðri hótfyndni. Meðan umræðan er á
slíku stigi lákúru og fíflaláta er ekki
nema von að spólað sé í sama farinu –
áratug eftir áratug.
Spólað í
sama fari
Soffía Auður
Birgisdóttir
Morgunblaðið/Þorkell
„Það er ánægjuefni fyrir mig að Sveinn Einarsson skuli óska eftir að
kynnast nánar viðhorfum og túlkunum mínum á þessu merka leikriti
[Einhver í dyrunum] því það býður svo sannarlega upp á endalausa túlk-
unarmöguleika,“ segir Soffía Auður Birgisdóttir meðal annars.
Leikrýnir þarf að kunna að tala við al-
menning, miklu fremur en að kunna að
ræða af sérþekkingu á fagmáli við leik-
húsfólk, segir Soffía Auður Birgisdóttir í
tilefni af umræðufundi um leiklistargagn-
rýni í Borgarleikhúsinu og þeirrar blaða-
umræðu sem fylgt hefur í kjölfarið.
Höfundur er leiklistargagnrýnandi á
Morgunblaðinu.