Morgunblaðið - 24.02.2001, Blaðsíða 67

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2001 65
TILEFNI þessara skrifa er
grein sem birtist í Morgunblaðinu
1. febrúar undir fyrirsögninni ,,Mis-
notkun lyfja fyrir börn“. Þar var
farið hörðum orðum um lyfjanotkun
barna, einkum örvandi lyfja. Málinu
var síðan snúið að foreldrum eða
umhverfi og megintilgangur lyfja-
gjafar sagður þessum
hópum til þægðar en
alls ekki barninu
sjálfu.
Auðvitað er eðlilegt
að vera spyrjandi
gagnvart allri lyfja-
notkun. Það gildir ekki
einungis um geðlyf
heldur öll lyf. Við eig-
um að spyrja um
markmið meðferðar og
mögulegar aukaverk-
anir. En hvað er það
sem gerir geðlyfja-
notkun hjá börnum
svona sérstaka? Með
reglulegu millibili
koma viðvaranir frá
hinum og þessum að-
ilum. Þessir aðilar tengjast gjarnan
börnunum, beint eða óbeint, og eiga
það sameiginlegt að geta miðlað
reynslu sinni til annarra. Og það er
heldur ekkert óeðlilegt við það, ekki
fyrr en farið að fordæma aðrar að-
ferðir en sínar eigin. Lyfjameðferð-
in er gjarnan gagnrýnd, sérstak-
lega notkun örvandi lyfja. Eru
þetta ekki bara ,,óþekk börn“ sem
þurfa betri uppeldisaðferðir? Sjúk-
dómsgreining á ofvirkniröskun
byggist á nákvæmri sjúkrasögu, en
hegðunarmatskvarðar og taugasál-
fræðileg próf gegna einnig mikil-
vægu hlutverki. Megineinkennin
eru á sviði athyglibrests, hvatvísi
og hreyfiofvirkni. Einkennin koma
fram við mismunandi aðstæður, svo
sem heima og í skóla. Bandarískar
rannsóknir hafa sýnt algengitölur á
bilinu 3–5% meðal barna á grunn-
skólaaldri. Rannsóknir sem miða
við skilmerki Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar (WHO) sýna hins
vegar algengi á bilinu 1–2%.
Örvandi lyf eru í dag algengasta
lyfjagerðin í meðferð ofvirkni. Á Ís-
landi eru í dag tvö slík skráð. Rítal-
ín eða metýlfenýdat er langmest
notað. Áhrif þess koma fram innan
30 mínútna með hámarki eftir 1–3
klst. og eru yfirleitt ekki merkj-
anleg eftir 5 klst. Lyfið hefur áhrif
á ofvirknieinkennin, bæði á sviði at-
hyglibrests og hreyfi-
ofvirkni-hvatvísi.
Aukaverkanir koma
fram hjá 4–6%
barnanna. Algengast
er svefnleysi, lystar-
leysi, kviðverkir, höf-
uðverkur og pirringur.
Umdeildari eru vaxt-
arseinkunaráhrif en
niðurstöður nýrri
rannsókna hafa þó
sýnt að lyfin hafa ekki
áhrif á endanlegan
beinvöxt. Um er að
ræða amfetamínskyld
lyf og misnotkunar-
hætta er fyrir hendi.
Rannsóknir hafa hins
vegar endurtekið sýnt
að séu þessi lyf notuð í læknisfræði-
legum skömmtum leiða þau ekki til
aukinnar ávanahættu eða misnotk-
unar heldur þvert á móti geta þau
dregið úr vímuefnamisnotkun á
unglingsárum. Greinarhöfundurinn,
Karen Kinchin, vitnar reyndar í ný-
lega rannsókn Cherland og Fitzpat-
rick frá Kanada þar sem segir að
geðrofseinkenni hafi komið fram
hjá 9% barna sem fengu rítalín.
Þessi niðurstaða ætti ekki að koma
neitt á óvart þar sem geðrænar
fylgiraskanir eru mjög algengar
meðal barna með ofvirkniröskun.
Þeim börnum sem ekki fengu rítal-
ín var hins vegar ekki fylgt eftir í
þessari rannsókn. Önnur fullyrðing
hennar um að notkun örvandi lyfja
,,ógni öllum líffærum líkamans að
meðtöldum heilanum eins og
hundruð rannsókna sýna“ er ein-
faldlega röng. Á hinn bóginn hafa fá
lyf verið rannsökuð jafnítarlega og
rítalín. Vegna öryggis lyfsins, ekki
síst með tilliti til aukaverkana, er
það oftast valið sem fyrsta lyf í
meðhöndlun ofvirkni. Það er einnig
rangt að lyfið drepi sjálfkvæmi og
auki þráhyggjusýki. Þvert á móti
öðlast barnið getu til að nýta hæfi-
leika sína og vitsmunaþroska og
þroskast eðlilega. Ljóst er að notk-
un örvandi lyfja hefur aukist mjög á
undanförnum árum. Orsökin er lík-
lega margþætt, bæði er þjóðfélagið
orðið sér betur meðvitandi um
vanda þessara barna og greining-
arvinna hefur aukist miðað við það
sem áður var. En til hvers? Erum
við að sjúkdómsgreina hegðun til að
okkur foreldrunum líði betur eins
og segir í áðurnefndri grein? Svarið
er nei. Við erum ekki að sjúkdóms-
greina ,,óþekkt“. Ofvirkni er í raun
allt annað en það. Sjúkdómsgrein-
ingin byggist á einbeitingarerfið-
leikum, hreyfiofvirkni og hvatvísi.
En eigum við ekki öll endrum og
eins í slíkum erfiðleikum og alveg
sérstaklega börn? Alveg örugglega
en munurinn er sá að einkennin há
ofvirka barninu við allar aðstæður,
jafnt heima, í skóla og leik og í það
miklum mæli að það getur hamlað
eðlilegum þroska. En hvað þýðir að
þessi börn þroskist ekki eðlilega?
Einfaldlega að þau ná ekki að nýta
hæfileika sína til fullnustu, hvorki
námslega, félagslega né á öðrum
sviðum.
Undirritaður veit ekki hvað
greinarhöfundi gengur til þegar
hún fullyrðir að National Institute
of Health og American Academy of
Pediatrics hafi staðfest að engin líf-
ræn skýring væri á ofvirkni og
hefði aldrei verið. Í raun er þetta
alveg ótrúleg fullyrðing. Það er eitt
að hafa einhverja skoðun en annað
að heimfæra uppá virtar stofnanir.
Hið rétta er að það er eins með of-
virkni og flestar aðrar geðraskanir
að ekki hefur verið hægt að sýna
fram á neina eina líffræðilega or-
sök.
Arfgengi er mjög mikilvægur
þáttur í meingerð ofvirkni en það
hefur endurtekið komið fram í tví-
bura-, ættleiðingar- og fjölskyldu-
rannsóknum. Tíðni ofvirkniröskun-
ar meðal nærskyldra ættingja
hefur sýnt sig vera 5–6-föld á við
tíðnina almennt og mun hærri með-
al eineggja en tvíeggja tvíbura. Á
síðari árum hafa sameindarann-
sóknir einkum beinst að breytileika
í genum fyrir vissa boðefnaviðtaka í
heilanum. Einnig hefur verið sýnt
fram á afbrigðilega virkni á svæð-
um framantil í heilanum, bæði með
taugagreiningu og taugasálfræði-
legum aðferðum. Með myndgrein-
ingu sem bæði tekur til byggingar
og starfsemi kemur fram mismunur
milli einstaklinga með ofvirknirösk-
un og viðmiðunarhóps. Truflun í
starfsemi boðefna er talin meginor-
sök í meingerð ofvirkni. Hefur meg-
inathyglin beinst að boðefninu dóp-
amíni en ljóst er að noradrenalín
sem myndast frá dópamíni kemur
einnig inn í þetta ferli. Lyfjameð-
ferð hefur fyrst og fremst beinst að
þessum boðefnum.
Karen segir ,,að sjúkdómsgrein-
ing ofvirkni er einfaldlega listi yfir
hegðun sem veldur vandamálum og/
eða ónæði í skólum og á heimilum“.
Þetta er einnig rangt, sjúkdóms-
greining ofvirkni byggist á einkenn-
um sem hamla eða koma í veg fyrir
eðlilegan þroska barnsins. Hins
vegar fylgja hegðunarerfiðleikar oft
ofvirkni en ekki alltaf. Hún segir
einnig að við eigum fremur að líta á
samhengi umhverfisins en að gera
barnið að vandamáli. Þetta orðalag
er að mati undirritaðs einnig mjög
mikil einföldun. Auðvitað skipta
umhverfisþættir miklu máli. Það er
hins vegar sjónarmið flestra að
meðferð ofvirkni byggist á sam-
settri meðferð, þar sem bæði koma
til atferlismótandi þættir og ef
nauðsyn krefur lyfjameðferð. Varð-
andi atferlismeðferð breytir stutt
meðferð yfirleitt ekki atferli of-
virkra barna til langframa, heldur
þarf að breyta uppeldisumhverfi
barnsins þannig að uppeldisaðferðir
byggist til lengri tíma á aðferðum
atferlismótunar. Þetta er gert með-
al annars með því að halda svoköll-
uð þjálfunarnámskeið fyrir foreldra
þar sem foreldrum er kennt að
beita viðeigandi uppeldisaðferðum,
m.a. umbunarkerfum. Kennarar
þurfa á sama hátt að fá ráðgjöf og
kennslu um atferlismótunaraðferðir
sem beita má í skólastofum. Jafn-
framt er talið mikilvægt að foreldr-
ar, kennarar og eftir atvikum barn-
ið sjálft fái fræðslu um
athyglisbrest með ofvirkni, ein-
kenni, orsakir, horfur og meðferð-
araðferðir. Ýmis önnur meðferðar-
úrræði hafa verið reynd, svo sem
hugræn meðferð og félagshæfni-
þjálfun, en rannsóknir hafa ekki
sýnt fram á árangur þessara að-
ferða þótt þær virðist geta gert
nokkurt gagn ef þær eru notaðar
samhliða öflugri atferlismótun.
Rannsóknir benda ekki til þess að
hefðbundin samtalsmeðferð eða
leikmeðferð hafi áhrif á einkenni of-
virkniröskunar. Niðurstöður nýrrar
umfangsmikillar rannsóknar frá
Norður-Ameríku þar sem meðferð-
arárangur 579 barna var borinn
saman sýna fram á ótvíræð áhrif
lyfjameðferðar. Sé atferlismeðferð
beitt samhliða má hins vegar lækka
lyfjaskammtinn og auk þess vara
áhrif lengur eftir að lyfjameðferð
hefur verið hætt.
Að lokum vil ég aðeins ítreka að
lyfjameðferð á ekki að beita, frekar
en öðrum meðferðarformum, nema
að vel athuguðu máli. Hins vegar
getur lyfjameðferð í vissum tilfell-
um haft mikil og jákvæð áhrif á líf
þessara barna. Umræða og rök-
studd gagnrýni er eðlileg þegar vel-
ferð barna er annars vegar en rang-
færslur og jafnvel samsæris-
kenningar eins og fram koma í
umræddri grein Karenar Kinchin
eru ekki til þess fallnar að bæta
stöðu ofvirkra barna og fjölskyldna
þeirra.
ÖRVANDI LYF OG HINN ÞRÖNGI
VEGUR DYGGÐARINNAR
Gísli
Baldursson
Það er sjónarmið
flestra, segir Gísli
Baldursson, að meðferð
ofvirkni byggist á
samsettri meðferð, þar
sem bæði koma til
atferlismótandi þættir
og ef nauðsyn krefur
lyfjameðferð.
Höfundur er sérfræðingur í barna-
og unglingageðlækningum við
Landspítala – háskólasjúkrahús.
TIL SÖLU
FUNDIR/ MANNFAGNAÐUR
Uppboð
Uppboð munu byrja á skrifstofu embættisins á Ólafsvegi
1, Ólafsfirði, sem hér segir á eftirfarandi eignum:
Hlíðarvegur 48, Ólafsfirði, þingl. eig. Sigríður Guðmundsdóttir og
Konráð Þór Sigurðsson, gerðarbeiðandi Íbúðalánasjóður, miðviku-
daginn 28. febrúar 2001 kl. 10.00.
Hrannarbyggð 13, Ólafsfirði, þingl. eig. Gunnólfur Árnson, gerðar-
beiðandi Lífeyrissjóðir Bankastræti 7, miðvikudaginn 28. febrúar
kl. 10.00.
Sýslumaðurinn á Ólafsfirði,
21. febrúar 2001.
Aðalfundur
verður haldinn laugardaginn 10. mars kl. 14.00
á Hverfisgötu 105, 3. hæð.
Dagskrá: Venjuleg aðalfundarstörf.
Stjórnin.
SMÁAUGLÝSINGAR
FÉLAGSLÍF
HELGAFELL/HLÍN 60010304 VI
Fræðslufundur kl. 13.30

HELGAFELL/HLÍN 60010224 VI
Fræðslufundur kl. 13.30.
Gönguskíðaferð sunnudag-
inn 25. febrúar á Mosfells-
heiði.
Brottför frá BSÍ og Mörkinni 6 kl.
10.30. Fararstjóri Gestur Krist-
jánsson. Verð kr. 1.200.
Uppselt er orðið í nokkrar sum-
arleyfisferðir, greiðið staðfest-
ingargjaldið strax til að tryggja
pöntun ykkar.
www.fi.is, textavarp RUV
bls. 619.
R A Ð A U G L Ý S I N G A R