Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
UM það bil fimmtungur íbúa heims-
ins reynir nú að draga fram lífið á
minna en dollar á dag (andvirði 86
króna). Þessi mælikvarði segir ekki
alla söguna en á bak
við þetta liggur dagleg
barátta við hungur,
eymd og sjúkdóma
sem enginn maður
ætti að þurfa að þola.
Á árþúsundafundi
Sameinuðu þjóðanna í
september einsettu
leiðtogar heimsins sér
að „láta einskis
ófreistað“ til að leysa
samborgara sína und-
an „ömurlegum og
ómannúðlegum að-
stæðum örbirgðar“.
Þeir lofuðu því að hlut-
fall þeirra íbúa heims-
ins, sem búa við þess-
ar aðstæður, lækkaði
um helming fyrir árið
2015.
Líklega er ekkert sem myndi
stuðla meira að því að þetta loforð
verði efnt en að opna markaði auð-
ugu ríkjanna fyrir varningi sem
framleiddur er í fátæku ríkjunum.
Bændur í fátæku ríkjunum þurfa
nú að keppa við niðurgreidd mat-
væli frá auðugu ríkjunum. Þeir
standa einnig frammi fyrir miklum
innflutningshindrunum. Innflutn-
ingsgjöldin sem iðnvæddu ríkin
setja á matvæli eins og kjöt, sykur
og mjólkurafurðir eru næstum
fimm sinnum hærri en á aðrar
framleiðsluvörur. Hæstu innflutn-
ingsgjöld Evrópusambandsins á
kjötafurðir nema 826%.
Því meira sem þróunarlöndin
vinna úr hráefnum sínum til að
auka virði þeirra, þeim mun hærri
verða innflutningsgjöldin. Í Japan
og Evrópusambandinu eru til að
mynda innflutningsgjöldin á full-
unnar kjötafurðir helmingi hærri en
á afurðir á fyrsta stigi vinnslunnar.
Iðnvæddu ríkin framfylgja því
verndarstefnu, sem
aftrar því að fátæku
þjóðirnar þrói eigin at-
vinnugreinar, þótt
sömu ríkjum verði tíð-
rætt um ágæti frjálsra
og sanngjarnra við-
skipta.
Þessi verndarstefna
er þróunarlöndunum
til mikilla trafala.
Þrátt fyrir þessar að-
stæður nema útflutn-
ingstekjur þeirra
meira en 1.500 millj-
örðum Bandaríkjadala,
andvirði 129.000 millj-
arða króna.
Útflutningstekjur
þeirra ykjust auðvitað
til muna ef hindranirn-
ar yrðu fjarlægðar. Hreinn hagn-
aður þeirra myndi nema að minnsta
kosti rúmum 100 milljörðum dala,
8.600 milljörðum króna – og yrði
helmingi meiri en sú aðstoð sem
þau fá frá auðugu ríkjunum á ári
hverju. Þegar fram líða stundir, er
framleiðendurnir laga sig að nýjum
útflutningstækifærum, gæti ábatinn
orðið miklu meiri. Auk þess sem út-
flutningstekjurnar myndu aukast
gætu þessi tækifæri orðið til þess
að beinar erlendar fjárfestingar
ykjust í þróunarlöndunum. Þessar
fjárfestingar nema nú tæpum 200
milljörðum dala, 17.200 milljörðum
króna, á ári og féð streymir einkum
til fárra ríkja sem hafa náð mestum
árangri í þriðja heiminum.
Fátækustu þróunarlöndin, þar
sem rúmlega 10% íbúa heimsins
búa, hafa næstum algjörlega farið á
mis við heimsviðskiptin og fjárfest-
ingar. Þau hafa aðeins fengið alls 12
milljarða dala (rúma 1.000 milljarða
króna) af árlegu fjárhagsaðstoðinni,
útflutningstekjur þeirra nema 25
milljörðum dala (2.100 milljörðum
króna) og erlendu fjárfestingarnar
nema aðeins 5 milljörðum dala (430
milljörðum króna).
Sameinuðu þjóðirnar ætla að efna
til ráðstefnu í Brussel eftir tvo
mánuði og hún verður helguð
vandamálum þessara 49 ríkja. Að-
gangur að mörkuðum verður efst á
baugi.
Leiðtogarnir á fundi Sameinuðu
þjóðanna í fyrra viðurkenndu mik-
ilvægi markaðsaðgangsins í barátt-
unni gegn fátækt. Þeir skoruðu á
iðnvæddu ríkin að afnema tolla og
kvóta á nánast allar útflutningsvör-
ur fátækustu ríkjanna, helst fyrir
ráðstefnuna í Brussel.
Mér til mikillar ánægju hefur
Evrópusambandið, gestgjafi ráð-
stefnunnar, gengið fram fyrir
skjöldu í að verða við þessari áskor-
un. Evrópusambandið samþykkti
nýlega að afnema alla tolla og kvóta
á allar útflutningsvörur fátækustu
ríkjanna, aðrar en vopn.
Til að taka þessa ákvörðun þurftu
leiðtogar Evrópusambandsins að
sigrast á andstöðu öflugra hags-
munasamtaka framleiðenda í aðild-
arríkjunum. Þeir þurftu einnig að
fullvissa Afríku-, Karíbahafs- og
Kyrrahafsríki, sem njóta nú við-
skiptaívilnana á markaði ESB, um
að þau verði ekki fyrir miklum
skaða vegna þeirra ívilnana sem
öðrum fátækum ríkjum verður boð-
ið.
Leiðtogarnir tóku hins vegar
rétta ákvörðun og sendu þar með
umheiminum mikilvæg pólitísk
skilaboð. Ákvörðun þeirra sýnir að
Evrópusambandið vill í raun og
veru sanngjarnt fyrirkomulag í
heimsviðskiptum þar sem fátæku
ríkin fái raunverulegt tækifæri til
að brjótast út úr fátæktinni með því
að auka útflutninginn.
Þetta ætti að styrkja traust okk-
ar á því að fjölþjóðlega viðskipta-
kerfið og Heimsviðskiptastofnunin
geti fullnægt þörfum allra ríkja,
ekki aðeins hinna auðugustu og
voldugustu. Þetta er góðs viti fyrir
nýja lotu samningaviðræðna um
heimsviðskipti, sem verða að þessu
sinni að vera „þróunarlota“.
Auðvitað dugir ákvörðun Evrópu-
sambandsins ein og sér ekki til að
útrýma fátækt í heiminum. Bein
efnahagsleg áhrif hennar verða
fremur lítil þar sem flest fátækustu
þróunarlöndin hafa þegar fengið
fremur hagstæðan aðgang að mark-
aði Evrópusambandsins.
Fátækustu ríkin hafa auk þess
ekki burði til að notfæra sér nýju
viðskiptatækifærin strax vegna tak-
markaðrar framleiðslugetu. Þau
þurfa á verulegri fjárfestingu og
tæknilegri aðstoð að halda til að
auka framleiðsluna.
Það er þó mjög mikilvægt byrj-
unarskref að veita þeim aðgang að
mörkuðunum. Ég skora á önnur
iðnvædd ríki – einkum Bandaríkin,
Japan og Kanada – að fara að dæmi
Evrópusambandsins, án nokkurra
fyrirvara og takmarkana. Ráðstefn-
an í Brussel verður að marka tíma-
mót í baráttunni gegn fátækt og
eymd stórs hluta mannkyns.
Tækifæri fyrir fá-
tækustu þjóðir heims
Reuters
Áttræð eþíópísk kona heldur á fimm ára gömlu barnabarni sínu nálægt
dauðum nautgripum sínum í grennd við bæinn Afder. Um fimmtungur
mannkynsins lifir í sárri fátækt og þarf að lifa á minna en dollar á dag.
Iðnvæddu ríkin fram-
fylgja verndarstefnu,
sem aftrar því að
fátæku þjóðirnar þrói
eigin atvinnugreinar,
þótt sömu ríkjum
verði tíðrætt um
ágæti frjálsra
og sanngjarnra
viðskipta.
Kofi Annan, fram-
kvæmdastjóri Sam-
einuðu þjóðanna.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Sameinuðu þjóðanna.
eftir Kofi A. Annan
Í FYRSTU utanlandsferð sinni
flaskaði nýr fjármálaráðherra
Bandaríkjanna, Paul O’Neill, á erf-
iðri spurningu – með því að segja
sannleikann. Í forsetatíð Bills Clint-
ons sögðu forverar O’Neills, Robert
Rubin og Lawrence Summers, að
Bandaríkjastjórn hefði þá stefnu að
tryggja „sterkan dollara“. Hermt er
hins vegar að O’Neill hafi sagt: „Við
framfylgjum ekki ... stefnu sem mið-
ar að því að tryggja sterkan doll-
ara.“ Hann var strax gagnrýndur
fyrir að falla frá langvarandi stefnu
og hann var fljótur að hopa. Það er
slæmt vegna þess að ummæli hans
eru miklu skynsamlegri en yfirlýs-
ingar forvera hans.
Sannleikurinn er að bandarísk
stjórnvöld framfylgja ekki neinni
stefnu í gengismálum. Þegar Alan
Greenspan seðlabankastjóri íhugar
næsta skref í vaxtamálum er lítið til-
lit tekið til gengis dollarans gagn-
vart evrunni, jeninu eða öðrum
gjaldmiðlum. Ákvarðanir banda-
rískra stjórnvalda í peningamálum
ráðast af styrk eða veikleika efna-
hagsins og verðbólgunni í Banda-
ríkjunum. Ef efnahagurinn hægir á
sér, framleiðslugetan er ekki nýtt til
fulls og verðbólgan er lág eru vext-
irnir lækkaðir. Ef efnahagurinn er
öflugur, framleiðslugetan nýtt og
verðbólguþrýstingurinn eykst eru
vextirnir hækkaðir. Bandaríski
seðlabankinn hefur ekki bein af-
skipti af erlendum gjaldeyrismörk-
uðum nema við mjög óvenjulegar
aðstæður.
Bandarísk stjórnvöld beita sér
raunar aðeins fyrir „sterkum doll-
ara“ í einum skilningi: stefna banda-
ríska seðlabankans miðar að því að
halda verðbólgunni niðri. Dollaran-
um er haldið „sterkum“ með tilliti til
kaupmáttar hans í Bandaríkjunum.
Þetta er hins vegar ekki það sem
markaðirnir töldu að sú stefna að
halda dollaranum sterkum gengi út
á. Þeir töldu að slík stefna snerist
um gengið. Í þeim skilningi myndi
hún þýða að bandaríska stjórnin
stefndi að „veikri evru“ eða „veiku
jeni“. Svo er alls ekki.
Hvers vegna sagði þá hver fjár-
málaráðherrann á fætur öðrum að
stefnt væri að sterkum dollara?
Skýringin er meðal annars sú að
stuðningur við sterkan dollara er
þægilegt slagorð; hann virðist vera
til marks um þjóðrækni. Auk þess
hefði það verið álitið fjandsamlegt
gagnvart Evrópusambandinu ef
Rubin og Summers hefðu sagt ber-
um orðum að þeir vildu „veika
evru“, þótt þeir segðu það óbeint.
Það hefði verið nær sannleikanum ef
þeir hefðu sagt að bandarísk stjórn-
völd hefðu enga stefnu í gengismál-
um, sem er það svar sem O’Neill
reyndi að gefa.
Önnur ástæða er fyrir yfirlýsing-
um þeirra. Nokkrir bandarískir
embættismenn telja að yfirlýsingar
um „sterkan dollara“ hafi stuðlað að
stöðugleika á erlendu gjaldeyris-
mörkuðunum, jafnvel þótt stefna
Bandaríkjamanna í peningamálum
snerist ekki um styrk dollarans
gagnvart evrunni og japanska jen-
inu. Sumir telja að án slíkra yfirlýs-
inga myndi gengi dollarans snar-
lækka gagnvart evrunni og jeninu.
Eða hvað myndi halda gengi hans
stöðugu ef fjármálaráðherra Banda-
ríkjanna styddi hann ekki?
Samkvæmt þessu myndu þátttak-
endurnir á mörkuðunum byrja að
spá hnignun dollarans. Þeir myndu
selja dollara í þeirri trú að hann
myndi veikjast. Þessar gjaldeyris-
sölur myndu síðan leiða til geng-
ishruns gjaldmiðilsins. Þannig
myndu þátttakendurnir á gjaldeyr-
ismörkuðunum láta eigin spádóma
rætast.
Slíkar sveiflur á gengi gjaldmiðla
vegna spádóma markaðarins virðast
hafa átt sér stað. Yfirlýsingar um að
stefnt sé að „sterkum dollara“ geta
styrkt gengi hans í stuttan tíma,
jafnvel nokkur ár. En á endanum
hefur styrkur eða veikleiki efna-
hagsins meiri áhrif á gengi gjald-
miðilsins en spár sem spámennirnir
láta sjálfir rætast.
Ef efnahagur Bandaríkjanna
veikist, eins og nú virðist vera að
gerast, á sama tíma og efnahagur
Evrópuríkjanna helst öflugur, þá
veikist dollarinn gagnvart evrunni,
óháð því hvort bandaríski fjármála-
ráðherrann beitir sér fyrir sterkum
dollara. Veikari dollari gagnvart
evrunni myndi stuðla að samfelldri
eftirspurn í Bandaríkjunum þegar
efnahagurinn hægir á sér. Með svip-
uðum hætti myndi jenið hneigjast til
að veikjast gagnvart dollaranum og
evrunni vegna efnahagslegra veik-
leika Japans.
Hafi yfirlýsingar um að stefnt sé
að sterkum dollara haft einhver
áhrif er líklegt að þær hafi stuðlað
að fjármálabólunni í Bandaríkjunum
á árunum 1998–2000. Fjárfestar í
Bandaríkjunum og öðrum löndum
töldu á þessu stutta tímabili að fjár-
festingar í Bandaríkjunum væru
trygging fyrir ríkidæmi; þetta stuðl-
aði að miklum uppgangi og síðan
hruni hlutabréfa í bandarískum
tæknifyrirtækjum.
Það barnalega viðhorf að dollar-
inn verði alltaf sterkur (og eigi eftir
að styrkjast enn meira) gagnvart
evrunni kynti undir fjármagns-
streymi til Bandaríkjanna. Nú er sú
bóla að springa, bandarísku hluta-
bréfamarkaðirnir hafa veikst og
dollarinn veikist gagnvart evrunni.
Hætta er á efnahagssamdrætti í
Bandaríkjunum á árinu.
Hvernig ætti þá gengisstefna
bandarískra stjórnvalda að vera?
Rétt er að miða stefnuna í peninga-
málum við viðskiptaaðstæðurnar
heima fyrir fremur en gengi gjald-
miðla. Lítil hagkerfi sem hafa sam-
lagast viðskiptalöndum sínum geta
sett sér markmið í gengismálum,
eða bundið gengi gjaldmiðla sinna
við gjaldmiðla viðskiptalandanna, en
betra er fyrir stór og tiltölulega lok-
uð hagkerfi eins og Bandaríkin,
Evrópusambandið og Japan að ein-
beita sér að eigin viðskiptaaðstæð-
um og láta markaðina um að
ákvarða gengið.
Leyfa ætti dollaranum að styrkj-
ast eða veikjast gagnvart evrunni og
jeninu í samræmi við styrk eða veik-
leika þessara þriggja efnahags-
svæða. Núna er líklegt að markaðs-
öflin verði til þess að dollarinn
veikist frekar gagnvart evrunni og
að gengi jensins lækki gagnvart
dollaranum og evrunni.
O’Neill fjármálaráðherra hafði því
á réttu að standa þótt orðalagið hafi
verið kauðalegt. Bandarísk stjórn-
völd ættu ekki að framfylgja stefnu
sem miðar að sterkum eða veikum
dollara, heldur aðeins skynsamlegri
stefnu í eigin peningamálum með
það að leiðarljósi að erlendu gjald-
eyrismarkaðirnir eigi að ráða geng-
inu.
Hvert stefnir sterki dollarinn?
Reuters
Starfsmenn gjaldeyrismarkaðar í Tókýó fylgjast með gengi evrunnar
gagnvart dollaranum og jeninu.
© Project Syndicate.
Bandarísk stjórnvöld
ættu ekki að fram-
fylgja stefnu sem
miðar að sterkum eða
veikum dollara,
heldur aðeins skyn-
samlegri stefnu í
eigin peningamálum
með það að leiðarljósi
að erlendu gjaldeyris-
markaðirnir eigi að
ráða genginu.
Jeffrey Sachs er Galen L.
Stone-prófessor í hagfræði og
framkvæmdastjóri Alþjóða-
þróunarmiðstöðvarinnar við
Harvardháskóla.
eftir Jeffrey Sachs