Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 25
T
VEIR nýlegir dómar
Hæstaréttar Íslands
sýna að ríkisvaldið má
ekki hnýsast í einkamál-
efni manna án þess að
hafa til þess ríka ástæðu.
Fyrri dómurinn var í máli Harðar
Einarssonar gegn tollstjóranum í
Reykjavík (kveðinn upp 15. mars
2001) þar sem tollstjóranum var talið
óheimilt að stunda reglubundna
skoðun og opnun bókasendinga jafn-
vel þótt það væri einungis í því skyni
að auðvelda álagningu virðisauka-
skatts. Síðari dómurinn var í máli
sýslumannsins í Hafnarfirði gegn
Tali hf. (kveðinn upp 16. mars 2001)
þar sem hafnað var kröfu sýslu-
manns um upplýsingar um öll símtöl
sem fóru um tilteknar endurvarps-
stöðvar á tilteknu tímabili. Taldi
sýslumaður sig geta haft not af þess-
um upplýsingum til að rannsaka inn-
brot í flutningagám við Hafnarfjarð-
arhöfn.
Báðir eru þessir dómar með þeim
athyglisverðari sem kveðnir hafa
verið upp í vetur og varpa ljósi á þær
kröfur sem gerðar eru til stjórnvalda
þegar friðhelgi einkalífs borgaranna
og vernd persónuupplýsinga er í húfi.
Ákvæði stjórnarskrár
Í báðum málum er í aðalhlutverki
71. grein stjórnarskrárinnar um frið-
helgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu:
„1. Allir skulu njóta friðhelgi
einkalífs, heimilis og fjölskyldu.
2. Ekki má gera líkamsrannsókn
eða leit á manni, leit í húsakynnum
hans eða munum, nema samkvæmt
dómsúrskurði eða sérstakri laga-
heimild. Það sama á við um rannsókn
á skjölum og póstsendingum, símtöl-
um og öðrum fjarskiptum, svo og
hvers konar sambærilega skerðingu
á einkalífi manns …
Friðhelgi einkalífs og bréfa- og
fjarskiptaleynd eru meðal mikilvæg-
ustu grundvallarréttinda borgar-
anna. Það gildir hins vegar um þau
eins og flest önnur réttindi að rík-
isvaldinu er heimilt að skerða þau að
vissu marki. Þannig má skerða ferða-
frelsi manns sem hefur brotið refsi-
lög, eignarrétt manna vegna inn-
heimtu skatta o.s.frv.
Til þess að skilja þessa tvo dóma er
vert að hafa í huga að samkvæmt
stjórnarskránni og Mannréttinda-
sáttmála Evrópu verður skerðing
grundvallarréttinda almennt talað að
uppfylla nokkur skilyrði til þess að
teljast heimil. Í fyrsta lagi verður
skerðingin að byggjast á lögum, í
öðru lagi verður hún að þjóna til-
teknu lögmætu markmiði og í þriðja
lagi verður að gæta meðalhófs og
jafnræðis við skerðinguna. Í þessum
málum lék enginn vafi á því að um
lögmæt markmið var að ræða en
önnur skilyrði komu hins vegar sér-
staklega til skoðunar.
Hugtakið friðhelgi einkalífs?
Fyrsta úrlausnarefnið fyrir dóm-
stóla var í raun að meta hvort 71. gr.
stjórnarskrárinnar ætti yfirleitt við.
Meðal þess sem ótvírætt fellur undir
friðhelgi einkalífs er efni sendibréfa
og símtala. Þarna reyndi hins vegar á
hversu langt megi teygja slíka vernd.
Það var ekki sjálfgefið að upplýsing-
ar um hvaða bækur menn keyptu
teldust falla undir verndarvæng
stjórnarskrárákvæðisins. Þannig
sagði héraðsdómari í bókasendinga-
málinu að í „slíkri opnun póstsend-
inga sem að framan hefur verið lýst,
sem framkvæmd er af tollstarfs-
mönnum, sem bundnir eru þagnar-
skyldu, þykir felast svo léttvægt inn-
grip í einkalíf móttakenda bóka-
sendinga samanborið við þá hags-
muni sem ríkisvaldið hefur af
tolleftirliti og traustri og skilvirkri
innheimtu virðisaukaskatts að ekki
þykir koma til greina að um brot
gegn friðhelgi einkalífs teljist að
ræða.“ Hæstiréttur er á öðru máli:
„Póstsendingar til manna hér á landi
frá öðrum löndum falla undir ákvæði
71. gr. stjórnarskrárinnar um frið-
helgi einkalífs og eiga viðtakendur
þeirra að öðru jöfnu rétt á því, að aðr-
ir menn fái ekki án þeirra samþykkis
vitneskju um innihaldið.“
Hæstiréttur leggur semsagt ekk-
ert sérstaklega upp úr því að um
bækur var að ræða sem auðvitað
bera frekar vitni um áhugamál
manna og jafnvel lífsskoðanir heldur
en annar varningur. Hvers kyns
póstsendingar, bögglar jafnt sem
bréf, njóta verndar stjórnarskrár-
ákvæðisins. Viðhorfið er, að það eitt
að rjúfa umbúðirnar án vitneskju við-
takanda sé íhlutun í friðhelgi einka-
lífs hans sem þarfnist réttlætingar.
Þótt ekki sé það tekið fram skiptir
væntanlega máli hvort viðtakandi er
einstaklingur eða fyrirtæki og hvort
innflutningur er til einkanota eða í
atvinnuskyni. Fyrirtæki sem flytur
inn vörur í atvinnuskyni getur vart
fett fingur út í það á grundvelli 71. gr.
stjórnarskrárinnar hvernig tollskoð-
un fer fram.
Að sama skapi er ekki einungis
innihald símtala sem nýtur verndar
heldur einnig upplýsingar um hvaða
símanúmer hafi tengst á tilteknum
tíma og hverjir hafi verið á ferli á til-
teknu svæði. Þessar upplýsingar eru
vissulega ekki jafnviðkvæmar og
upplýsingar um efni einkasímtala en
gefa samt vísbendingu um kunn-
ingjahóp viðkomandi. Það ber því að
fagna þessari túlkun Hæstaréttar.
Lagaheimild
Í farsímamálinu stóð málið og féll
með því hvort nægileg lagaheimild
væri fyrir hendi eða ekki. Ákvæðin
sem hér reyndi á eru í 86. og 87. grein
laga númer 19/1991 um meðferð op-
inberra mála. Þar segir efnislega að
fá megi upplýsingar hjá yfirvöldum
(eða einkafyrirtækjum eftir að rík-
iseinokun fjarskipta var aflétt) um
símtöl við tiltekinn síma eða fjar-
skipti við tiltekið fjarskiptatæki án
vitneskju eigenda þess samkvæmt
dómsúrskurði enda megi ætla að
þannig fáist upplýsingar sem miklu
máli skipta um rannsókn máls.
Hæstiréttur skýrir þetta ákvæði
þrengjandi og segir: „Skilyrði þess
að greindum lagaákvæðum verði
beitt er að rökstuddur grunur sé fyr-
ir hendi um að tiltekinn sími eða fjar-
skiptatæki hafi verið notað í
tengslum við refsivert brot. Sú að-
staða er hér ekki fyrir hendi og ekki
er borið við að sérstakt tilefni sé til að
ætla að notendur tiltekinna símtækja
hjá varnaraðila tengist áðurnefndum
þjófnaði. Beinist krafa sóknaraðila
þvert á móti að því að veittar verði
upplýsingar um notkun ótiltekinna
símtækja, sem ekkert liggur heldur
fyrir um hversu mörg séu.“
Það reyndist því ekki vera nægileg
lagaheimild fyrir hendi til að fallast
mætti á beiðni sýslumanns.
Í bókasendingamálinu var laga-
heimildin hins vegar ótvírætt fyrir
hendi. 1. málsgrein 45. gr. tollalaga
númer 55/1987 hljóðar svo: „Toll-
gæslumönnum er heimilt að skoða og
rannsaka allar vörur er flytjast til
landsins, hvort sem um er að ræða
vörur á farmskrá, póstflutning, far-
þegaflutning eða annað. Heimilt er
að krefjast þess að vörurnar séu
fluttar í húsakynni tollgæslunnar eða
á annan tiltekinn stað þar sem tolleft-
irlit er framkvæmt og þeim framvís-
að þar til skoðunar.“
Einnig studdist framkvæmd toll-
stjóra við reglugerð um tollmeðferð
póstsendinga.
Spurningin var hins vegar hvort
þrátt fyrir þetta skýra ákvæði væri
of langt gengið að opna reglulega all-
ar bókasendingar til landsins að við-
takanda forspurðum. Með öðrum
orðum, hvort svokölluð meðalhófs-
regla væri virt.
Meðalhófsreglan
Sú meginregla að stjórnvöld eigi
að fara hóflega með vald sitt og velja
ætíð þær leiðir að settu marki sem
eru minnst íþyngjandi fyrir borgar-
ana er heitt helsta aðalsmerki nútíma
réttarríkja. Hún gegnir vaxandi hlut-
verki í íslenskum rétti og er lögfest í
stjórnsýslulögum en hefur í raun
mun víðari skírskotun. Þannig má
halda því fram að hafa verði hana að
leiðarljósi við túlkun allra helstu
mannréttindaákvæða stjórnarskrár-
innar.
Í bókasendingamálinu minnti toll-
stjóri á að bókasendingar frá útlönd-
um hefðu færst í vöxt með tilkomu
veraldarvefsins og bæru þær með
sér að í þeim væri gjaldskyldur varn-
ingur. Bókasendingar væru ekki
opnaðar til að framkvæma skoðun á
innihaldinu heldur ganga úr skugga
um að gjaldskyld vara væri í send-
ingunni og hvort vörureikningur
væri til staðar. Tollmeðferð allra
póstsendinga frá útlöndum færi fram
á Póstmiðstöðinni í Reykjavík. Ekki
væri talið hagkvæmt að kalla fleiri
þúsund manns sem fá gjaldskyldar
sendingar á ári hverju í póstmiðstöð
til að framvísa vörureikningum eða
til að opna sendingar. Aðflutnings-
gjöld, í þessu tilviki virðisaukaskatt-
ur, væru reiknuð af kaupverði bók-
arinnar og flutningskostnaði en
upplýsingar um slíkt kæmu að jafn-
aði fram á vörureikningi. Engin önn-
ur ástæða hefði legið að baki opnunar
bókasendinganna en að nálgast slík-
an vörureikning. Þessi meðferð væri
í fullu samræmi við meðalhófsreglu
og reyndar mjög í anda hennar.
Héraðsdómari féllst í megindrátt-
um á þessi sjónarmið. Hæstiréttur
var á öðru máli: „Aðferðin sem slík er
til þess fallin að þrengja að friðhelgi
einkalífs og nægir það ekki eitt út af
fyrir sig, að starfsmenn við tollgæslu
séu bundnir þagnarskyldu. Þótt (toll-
stjóri) hafi rúmar heimildir í lögum
til skoðunar á innfluttum varningi
hefur hann ekki sýnt fram á það við
þessar aðstæður, að nauðsynlegt hafi
verið að opna reglubundið og fyrir-
varalaust póstsendingar að utan að
viðtakendum forspurðum til að ná
því lögmæta markmiði að innheimta
aðflutningsgjöld og ekki hafi verið
kostur á öðrum aðferðum í því
skyni.“
Ólíkt héraðsdómaranum telur
Hæstiréttur semsagt að það hvíli á
ríkinu að sanna að aðrar vægari leiðir
hafi ekki verið færar og þar sem sú
sönnun tókst ekki var dæmt máls-
höfðanda í vil.
Jafnræðissjónarmið skiptu einnig
máli því fram kom að blöð og tímarit
sættu ekki skoðun af þessu tagi.
Til umhugsunar
Bókakaupamálið leiðir til þess að
menn verða að leggja höfuðið í bleyti
til að finna nýtt fyrirkomulag á inn-
flutningi smávöru til einstaklinga
þannig að ekki sé gengið á það sem
Hæstiréttur segir vera stjórnar-
skrárvarinn rétt þeirra. Maður spyr
sig til dæmis hvers vegna sé ekki ein-
faldlega skráð á umbúðirnar hvað
varan kosti eins og amazon.com til-
kynnir til dæmis á heimasíðu sinni að
gert sé og tiltekur geisladiska og
bækur í því sambandi. Lausn í þessa
átt er þó auðvitað ekki á valdi ís-
lenskra yfirvalda. Einnig mætti
hugsa sér að leggja virðisaukaskatt á
bækur eftir einhverjum meðaltals-
mælikvarða (vigt til dæmis) og fólk
gæti þá framvísað vörureikningum ef
það yndi ekki álagningunni. Svo má
auðvitað hverfa aftur í tímann og láta
hvern og einn vitja sendingar á póst-
húsi og gera þar upp virðisaukaskatt
áður en vara er afhent, með eða án
skoðunar.
Farsímamálið vekur spurningar
um það hversu algengt það sé orðið
að lögregla fái upplýsingar um far-
símanotkun. Málavextir benda til
þess að lögreglan hafi ætlað sér að
fara yfir kennitölulista með öllum
farsímasamtölum sem fram fóru um
tilteknar endurvarpsstöðvar í hálfan
sólarhring til þess að reyna að upp-
lýsa innbrot. Enginn tiltekinn ein-
staklingur lá undir grun. Fram kem-
ur að á þessum tíma og um þessa stóð
fóru rúmlega 22 þúsund símtöl af
hálfu áskrifenda hjá Tali hf. Ekki
kemur fram í málinu hvort upplýs-
inga var aflað hjá öðrum farsímafyr-
irtækjum undir sömu formerkjum en
í raun hlýtur það að hafa verið gert. Í
öllu falli spyr maður sig hvernig list-
inn átti að koma að notum? Er lög-
reglan með kennitölulista yfir þá sem
eru líklegir til að fremja innbrot sem
keyra má saman við farsímanotkun-
arlista af þessu tagi?
Það var ekki við öðru að búast en
að Hæstiréttur tæki þarna í taum-
ana. Annars væri jafngott að lögregl-
an fengi beinlínutengingu við far-
símafyrirtækin því auðvitað eru
framin innbrot einhvers staðar á
landinu á hverjum sólarhring svo að
segja og því ekkert sérstakt tilefni í
þessu tilfelli. En þá spyr maður sig
hvort margir úrskurðir hafi verið
felldir að undanförnu um upplýsinga-
gjöf af ýmsu tagi sem símafyrirtækin
hafa ekki hirt um að skjóta til Hæsta-
réttar? Einnig væri fróðlegt að vita
hvernig staðið er að því að senda far-
símaeigendum, sem í hlut eiga og
skipta væntanlega þúsundum, til-
kynningu um að símtöl þeirra hafi
sætt rannsókn eins og 2. mgr. 88.
greinar laga um meðferð opinberra
mála mælir fyrir um, sbr. einnig ný
lög um persónuvernd og meðferð
persónuupplýsinga.
Skorður við kerfisbundinni
hnýsni í einkalíf manna
Morgunblaðið/Þorkell
Unnið við flokkun pósts á póst-
flokkunarstöð Íslandspósts á
Stórhöfða.
Höfundur er lögfræðingur hjá
Evrópuráðinu. Skoðanir sem kunna
að koma fram í þessari grein eru al-
farið á ábyrgð höfundar. Vinsam-
legast sendið ábendingar um efni til
pall@evc.net.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson