Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
E
r pólitísk sannfær-
ing að verða úrelt
fyrirbæri, sem
bráðum verður
bara minjagripur,
svona eins og trúarsannfæring
var orðin fyrir ekki mjög löngu?
Það er kannski djúpt í árinni
tekið að halda slíku fram, en að
minnsta kosti er augljóst að þeir
sem finnst pólitík ekki koma sér
við eru sífellt að verða stærri
hópur.
Þessi skoðun, að pólitík (að
minnsta kosti eins og hún er nú
iðkuð af atvinnupólitíkusum) sé í
besta falli ill nauðsyn og í versta
falli trúarofstæki, hefur verið
kennd við þagnarhyggju (á
ensku „quietism“) eða rólynd-
ishyggju og ef til vill mætti gera
greinarmun á tveimur útgáfum
af þeirri
hyggju,
sterkri og
veikri.
Sterk
þagn-
arhyggja í
pólitík myndi hljóða upp á að öll
pólitísk sannfæring sé röng, og
svarið við spurningunni sem lagt
var upp með (hvort pólitísk
sannfæring sé orðin úrelt fyr-
irbæri líkt og trúarsannfæring)
væri samkvæmt því jákvætt.
Veik þagnarhyggja, aftur á
móti, myndi hljóða upp á að
sinnuleysi um pólitík verði að
vera möguleiki fyrir þá sem slíkt
myndu kjósa. Maður geti ein-
faldlega valið að beina hugsun
sinni og kröftum að öðru en póli-
tík. Þetta þýðir þó ekki skilyrð-
islaust að maður sé sinnulaus
um allt nema eigin hag, og þetta
þarf heldur ekki að þýða að
maður hafi ekkert vit á pólitík.
Þvert á móti getur þessi val-
kostur verið afleiðing náinna
kynna af stjórnmálum – og
þeirra ekki sérlega góðra.
Helsti munurinn á þessum
tveimur gerðum pólitískrar
þagnarhyggju er sá, að sterka
gerðin krefst algildis, það er,
hafnar öllum öðrum kostum en
sjálfri sér. Þeir sem myndu að-
hyllast þessa hyggju myndu þá í
raun segja að allir ættu – ef þeir
bara hugsuðu skynsamlega – að
vera þessarar skoðunar og af-
neita pólitík.
Veik þagnarhyggja í pólitík
virkar aftur á móti þveröfugt, ef
svo má segja. Samkvæmt henni
er einmitt algildiskröfu póli-
tískra hugmyndafræða (eins og
til dæmis um markaðsfrelsi)
hafnað. En umfram allt er hafn-
að þeirri algildiskröfu að það sé
ekki hægt annað en að hafa
sinnu á pólitík því að slíkt sé
beinlínis í eðli mannskepnunnar
– samanber þau orð Aristótel-
esar að maðurinn sé pólitísk
skepna.
En jafnframt er hafnað algild-
iskröfu sterkrar pólitískrar
þagnarhyggju um sjálfa sig –
það er að segja, þeirri fullyrð-
ingu að öll pólitísk sannfæring
sé í eðli sínu röng. Svar veikrar
pólitískrar þagnarhyggju við
spurningunni sem spurt er í
upphafi þessa pistils (hvort öll
pólitísk sannfæring sé að verða
að minjagrip, líkt og trúarsann-
færing) er því neikvætt. – Og þó.
En þótt þarna megi því greina
verulegan mun á þessum tveim-
ur gerðum pólitískrar afneitunar
eiga þær sér þó sömu grundvall-
arforsendur. Þessar forsendur
eru, í fyrsta lagi, að pólitísk af-
skipti séu ekki forsenda ham-
ingjusams lífs og, í öðru lagi, að
hægt sé að lifa lífinu án þess að
vega og meta hlutina jafnan út
frá pólitísku sjónarmiði.
Ennfremur er í pólitískri
þagnarhyggju (bæði veikri og
sterkri) fólgið það viðhorf að
sinna á pólitík sé ekki óhjá-
kvæmilegur þáttur í ham-
ingjuríku lífi. Það er samkvæmt
þessu fullkomlega gildur kostur
að þegja í allri pólitískri um-
ræðu, án þess að sæta því þar
með að maður sé hugsunarlaust
fórnarlamb áróðurs og auglýs-
ingamennsku og geri sér ekki
grein fyrir alvöru lífsins.
Ef maður aðhyllist sterka
þagnarhyggju myndi maður lík-
lega ganga svo langt að segja að
alvara lífsins sé alveg ópólitísk,
og að í rauninni hljóti hver ein-
asti maður að stefna að því að fá
að ráðstafa lífi sínu algerlega á
eigin forsendum. Eða að minnsta
kosti aðeins á eigin forsendum
að viðbættum forsendum ann-
arra sem maður hefur sjálfur
ákveðið að séu hluti af lífi
manns.
En ef manni sýnist heldur vit
í veikari útgáfunni af pólitískri
þagnarhyggju myndi maður
fremur halda því fram, að það
væri æskilegt að hver og einn
gæti ráðstafað lífi sínu algerlega
á eigin forsendum, en um leið
myndi maður samþykkja að lík-
lega sé slíkt í raun ógerningur.
Þar af leiðandi sé pólitík óhjá-
kvæmilegur þáttur í lífinu, svo
lengi sem menn búa í samfélagi.
En þetta þýðir jafnframt að
pólitík er í rauninni neikvæður
hluti af tilverunni – ill nauðsyn,
en ekki þungamiðja mannlífsins.
Það er einmitt þess vegna sem
það er fullkomlega gildur kostur
– og í raun góður kostur – að
forðast pólitík eftir megni.
En er þetta ekki bara sjálfs-
blekking? Getur maður í raun og
veru haft djúpan lífsskilning og
fundið merkingu í tilverunni og
eigin lífi tilgang án þess að taka
þar með pólitíska afstöðu til
heimsins? Hvaða aðra möguleika
á maður?
Það blasir alls ekki við, og
þess vegna er pólitísk þagn-
arhyggja kannski ekki auðverj-
anlegt lífsviðhorf. Það er átak-
anlega auðvelt að saka
þagnarhyggjumann um pólitísk-
an barnaskap og jafnvel hugs-
unarleysi og að hann láti reka á
reiðanum, sé leiksoppur í tilver-
unni fremur en áhrifavaldur um
eigin örlög.
En þetta er ekki sanngjarnt.
Þótt maður hafi enga pólitíska
sannfæringu er alls ekki þar
með sagt að maður hafi enga
sannfæringu og fljóti sofandi að
einhverjum ósi sem aðrir hafa
ákveðið fyrir mann. Það er alveg
óljóst hvers vegna pólitísk sann-
færing hljóti að vera mikilvægari
og traustari en einhver önnur.
Eru það ekki gömul sannindi að
öll sannfæring sé á einhvern
hátt blekking?
Engin
afstaða?
En er þetta ekki bara sjálfsblekking?
Getur maður í raun og veru haft djúpan
lífsskilning og fundið merkingu í tilver-
unni og eigin lífi tilgang án þess að taka
þar með pólitíska afstöðu til heimsins?
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kristjan@yorku.ca
Í DAG, 25. mars,
fær Schengen-sam-
starfið hagnýtt gildi
fyrir ferðafólk, með
þátttöku Íslands. Eft-
irlit með ferðum fólks
yfir landamæri aðildar-
ríkja Schengen er lagt
niður og fólk getur
ferðast yfir þau án
þess að sýna vegabréf.
Evrópusamvinnan fel-
ur þegar í sér frelsi til
að búa alls staðar á
svæðinu og frjálst
flæði vöru, þjónustu og
fjármagns yfir landa-
mæri. Nú bætist við
fullt frelsi til að ferðast
innan svæðisins eins og þegar
ferðast væri innanlands. Þetta er
mikilvægur liður í að auka réttindi
íbúa álfunnar og byggja upp „Evr-
ópu borgaranna“ sem er forgangs-
verkefni hjá Evrópusambandinu
eins og samþykkt Réttindaskrár-
innar í desember sl. er vitnisburður
um.
Schengen-samstarfið markaði á
sínum tíma upphafið að Evrópu-
samvinnu í dóms- og lögreglumál-
um. Samvinna lögregluyfirvalda
gegn alþjóðlegri glæpastarfsemi er
hluti af Schengen-samstarfinu en
Evrópusamvinna á þessu sviði hefur
aukist mjög síðustu ár. Eftir leið-
togafundinn í Tammerfors í Finn-
landi haustið 1999 varð þetta sam-
starf dýpra og í viðræðum við þau
ríki sem óska eftir aðild að ESB er
sú samvinna eitt af mikilvægustu
umræðuefnunum. Schengen-sam-
starfið tekur þó ekki til allrar sam-
vinnu á sviði dóms- og lögreglumála
og með þátttöku í Schengensam-
starfinu verður Ísland ekki aðili að
allri Evrópusamvinnu á því sviði.
Schengen er nafn á litlum bæ
syðst í Lúxemborg, á landamær-
unum við Frakkland og Þýskaland.
Hinn 15. júní árið 1985 skrifuðu
fulltrúar fimm Evrópuríkja undir
samning sem kenndur er við bæinn,
þess efnis að landamæraeftirlit á
milli þessara fimm ríkja yrði afnum-
ið. Þessi fimm ríki eru Belgía,
Frakkland, Holland, Lúxemborg og
Þýskaland. Samningurinn var síðar
uppfærður með Schengen-sáttmál-
anum frá 19. júní 1990. Þar er nán-
ar kveðið á um hvernig samstarfinu
skuli komið á. Schengen er nú einn-
ig notað sem hugtak yfir þá sam-
vinnu sem á sér stað á milli ríkja
Evrópu með það að markmiði að
samræma reglur um vegabréfaárit-
anir og umsóknir um pólitískt hæli
og að draga almennt úr eftirliti með
fólksflutningum yfir innri landa-
mæri.
Aðilar að Schengen-samstarfinu
eru nú, auk Íslands og Noregs, að-
ildarríki ESB að frátöldum Eng-
landi og Írlandi sem hafa ákveðið að
standa utan við þann hluta sam-
starfsins sem nær til landamæra-
vörslu. Það er mikilvægt fyrir
Norðurlöndin að viðhalda vega-
bréfasamstarfi sínu en það hefði
ekki reynst mögulegt ef Noregur og
Ísland hefðu staðið utan Schengen.
Samningaviðræðum Íslands og
Noregs við hin Schengen-ríkin lauk
veturinn 1998/1999 og Alþingi sam-
þykkti aðild Íslendinga að Scheng-
en-samstarfinu í mars árið 2000.
Norska Stórþingið samþykkti
samninginn í apríl árið 1999.
Innri og ytri landamæri
Kjarninn í Schengen-samstarfinu
er að leggja niður eftirlit með ferð-
um fólks yfir landamæri þátttöku-
ríkjanna, svokölluð innri landa-
mæri. Fólk þarf ekki að framvísa
vegabréfi við þessi landamæri en
ráðlegt er að hafa meðferðis gild
skilríki vegna hugsan-
legs eftirlits innan
ríkjanna og af ýmsum
hagnýtum ástæðum,
svo sem ef slys ber að
höndum. Öfugt við það
sem gildir í norræna
vegabréfasamstarfinu
njóta íbúar landa utan
Schengen-svæðisins
þess einnig að eftirlit
er lagt niður á svæð-
inu. Þannig getur til
dæmis ferðamaður frá
Bandaríkjunum farið
frjálst um þátttökurík-
in 15 eftir vegabréfa-
skoðun á Íslandi þar
sem önnur aðildarríki
treysta því að eftirlit Íslendinga sé
fullnægjandi.
Einstök ríki innan Schengen-
svæðisins geta hafið tímabundið eft-
irlit á ný í sérstökum tilvikum og
eftir samráð við önnur Schengen-
ríki. Eftirlit með vöruflutningum
yfir landamæri er utan Schengen-
samstarfsins og aðeins háð ákvörð-
unum ESB um innri markaðinn,
ásamt ákvæðum EES-samningsins
hvað varðar Ísland og Noreg. Eng-
ar breytingar verða hvað það varð-
ar.
Mikilvægur þáttur í Schengen-
samstarfinu er að ferðamenn sem
heimsækja svæðið fái sömu þjón-
ustu og lúti sömu reglum í öllum
Schengen-ríkjunum. Samkvæmt
samningnum skulu allir framvísa
skilríkjum við ytri landamæri
Schengen-svæðisins, hvort sem það
er í Keflavík, París eða Kaup-
mannahöfn. Að auki skal fara fram
ítarlegra eftirlit með ríkisborgurum
landa utan svæðisins. Þeir skulu
sýna fullgilda vegabréfsáritun ef
þeir koma frá ríki þaðan sem kraf-
ist er áritunar. Gengið skal úr
skugga um að viðkomandi hafi næg
ráð til dvalar og ferða og einnig má
krefjast upplýsinga um markmið
dvalarinnar. Í framhaldinu verður
tekinn í notkun sameiginlegur
gagnagrunnur Schengen-ríkjanna
þar sem m.a. verður hægt að at-
huga hvort einstaklingur er eftir-
lýstur fyrir sakhæft athæfi og er
það liður í því að styrkja baráttuna
gegn alþjóðlegri glæpastarfsemi.
Ferðafólk sem uppfyllir inngöngu-
skilyrði á rétt á að dvelja á Schen-
gen-svæðinu í allt að þrjá mánuði.
Krafist er sérstaks dvalarleyfis ef
óskað er lengri dvalar.
Samræmd vegabréfsáritun
Þar sem fólk er frjálst ferða
sinna innan Schengen-svæðisins er
nauðsynlegt að þátttökulöndin sam-
ræmi reglur um vegabréfsáritanir.
Útbúinn hefur verið listi yfir þau
ríki sem ekki er krafist vegabréfs-
áritunar frá og sambærilegur listi
yfir ríki þaðan sem krafist er árit-
unar. Ennfremur hefur verið útbúin
svokölluð stöðluð vegabréfsáritun
sem gildir á öllu Schengen-svæðinu
og einstaklingur sem hefur fengið
slíka áritun getur ferðast og dvalist
í ríkjunum 15 á gildistíma áritunar-
innar sem er allt að þrír mánuðir.
Þetta er meira frjálsræði en með
norræna vegabréfasamstarfinu þar
sem vegabréfsáritanir giltu aðeins
til þess lands sem þær voru gefnar
út til.
Stöðluð áritun er gefin út af
sendiráðum Schengen-landanna.
Vegabréfsáritun skal að öllu jöfnu
gefin út af landinu sem ferðast er
til. Ef viðkomandi Schengen-land
hefur ekki sendiráð eða ræðis-
mannsskrifstofu í viðkomandi landi
getur sendiráð eða ræðismanns-
skrifstofa annars Schengen-lands
gefið út vegabréfsáritunina.
Markmið ESB er að auka sam-
starf aðildarríkja hvað varðar mál-
efni innflytjenda og þeirra sem
sækja um pólitískt hæli. Þetta er
viðkvæmt pólitískt mál og á þessu
sviði er Schengen-samstarfið enn
sem komið er aðeins tæknilegt sam-
starf um vinnuferli og upplýsinga-
skipti. Það er einnig undir hverju
þátttökuríki komið að ákvarða
stefnu í innflytjendamálum og þar
með meðhöndlun umsókna þar að
lútandi. Til að forðast að pólitískum
flóttamönnum verði vísað á milli
landa er skýrt kveðið á um dreif-
ingu ábyrgðarinnar í Schengen-
sáttmálanum.
Aðildarríki ESB hafa gert með
sér sáttmála, svokallaðan Dublin-
sáttmála sem einnig hefur verið
samþykktur á Íslandi og í Noregi,
þar sem kveðið er á um rétt póli-
tískra flóttamanna til að fá umsókn
sína tekna til athugunar. Í sáttmál-
anum kemur fram hvaða vinnulagi
skal beitt en þar er ekki kveðið á
um sameiginlega stefnu í málefnum
pólitískra flóttamanna. Til að hafa
eftirlit með því hvort umsækjandi
hafi áður sótt um hæli hefur verið
samþykkt að koma á miðlægri
fingrafaraskrá, Eurodac-skránni.
Alþjóðlegt glæpasamstarf er um-
fangsmikið og skipulagt samstarf
lögregluyfirvalda hefur reynst erf-
itt, sérstaklega við að sporna gegn
eiturlyfjasölu, smygli á fólki, vop-
nasmygli og auðgunarbrotum. Sam-
hliða því að dregið er úr eftirliti
með ferðum almennra borgara yfir
landamæri var talið nauðsynlegt að
lögregluyfirvöld í Schengen-ríkjun-
um ættu með sér aukið samstarf.
Samstarfið tekur m.a. til manna- og
upplýsingaskipta. Sérstakt upplýs-
ingakerfi hefur verið hannað í þess-
um tilgangi, SIS. Schengen-upplýs-
ingakerfið er byggt á rafrænni
gagnaskrá sem lögregluyfirvöld í
Schengen-ríkjunum hafa aðgang að.
Hvert land rekur eigin skrá en
tæknilegur stuðningur kemur frá
Strassborg. Hægt er að skrá upp-
lýsingar um fólk sem er eftirlýst
fyrir sakhæft athæfi, einstaklinga
sem saknað er o.fl. Skráning per-
sónulegra upplýsinga verður að
vera í samræmi við sáttmála ESB
um persónuvernd og í hverju ríki
fyrir sig gefur eftirlitsstofnun um
vernd persónuupplýsinga því gætur
að reglum um persónuvernd sé
framfylgt. Óháð eftirlitsstofnun með
aðsetur í Strassborg mun einnig
gæta verndar persónuupplýsinga.
Nú þegar Íslendingar og Norð-
menn geta ferðast um 13 af 15 að-
ildarríkjum Evrópusambandsins án
þess að framvísa vegabréfi má líta á
það sem framhald á því Evrópu-
samstarfi sem hófst skömmu eftir
lok seinni heimsstyrjaldar. Sam-
starfið hefur þróast smám saman í
hagnýtum skrefum eftir óskum og
þörfum aðildarríkjanna með það
fyrir augum að bæta lífsgæði al-
mennings.
FRÁ SCHENGEN
TIL KEFLAVÍKUR
Gerhard
Sabathil
Kjarninn í Schengen-
samstarfinu, segir
Gerhard Sabathil,
er að leggja niður eft-
irlit með ferðum fólks
yfir landamæri þátt-
tökuríkjanna, svokölluð
innri landamæri.
Höfundur er sendiherra og stýrir
fastanefnd framkvæmdastjórnar
ESB gagnvart Íslandi og Noregi
með aðsetur í Ósló.