Morgunblaðið - 03.04.2001, Page 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 3. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
EF skattpeningarnir erunotaðir þannig að heil-brigðiskerfið sé viðun-andi, skólarnir í lagi og
eftirlaun nógu há er almenningur
ánægður með velferðarkerfið. En
fólk vill líka að fátækum sé hjálpað
svo að þeir þurfi ekki að svelta á göt-
unum. „Mestu skiptir að fólk styður
kerfi sem það telur að gagnist því
þegar upp er staðið, kerfi sem skilar
því sem beðið er um. Við dæmum því
velferðarkerfið með tilliti til þess
hvernig það bætir hag fátækra en
einnig hag okkar sjálfra. Ef örygg-
isnet almannatrygginga hefur ekki
veitt nógu góða þjónustu getur farið
svo að skattgreiðendur efni til upp-
reisnar. Þá finnst þeim að verið sé að
borga mikið án þess að fá mikið í
staðinn,“ segir sænski félagsfræð-
ingurinn Joakim Palme. Hann er 42
ára gamall prófessor við Sænsku
félagsvísindastofnunina, er einn af
helstu sérfræðingum á Norðurlönd-
um í lífeyrismálum og hefur kennt
við háskóla víða um heim. Palme var
meðal ræðumanna á fundi sem Al-
þýðusamband Íslands hélt í liðinni
viku um framtíð velferðarkerfisins.
Palme segir að sumum norrænum
þjóðum virðist ganga betur en Ís-
lendingum að draga úr fátækt og
launamun. Er erfitt að mæla ná-
kvæmlega árangurinn í þessum efn-
um og sjá hver munurinn er?
„Þegar slíkur samanburður er
gerður er auðvitað beitt dálítið ólík-
um aðferðum eftir löndum en rann-
sóknir af ólíkum toga hafa staðfest
þessar niðurstöður. Hve munurinn
er mikill fer nokkuð eftir því hvar fá-
tæktarmörk eru skilgreind en með
þeim er reynt að miða við hlutfalls-
lega fátækt í hverju samfélagi. Jafn-
vel þótt reynt sé að samræma að-
ferðirnar er alltaf nokkur óvissa. En
tölurnar sem ég hef séð gefa til
kynna að fátækt sé ívið meiri á Ís-
landi en á hinum Norðurlöndunum
og sama sé að segja um launamun.“
Hann er spurður um aukna
áherslu sem nú er víða lögð á að ein-
staklingar leggi sjálfir fyrir til elliár-
anna til að íþyngja síður almenna
tryggingakerfinu.
„Ég held að mögulegt sé að tengja
saman í einni stefnu persónubund-
inn einkalífeyrissparnað og almenn-
an lífeyri sem ríkið greiðir öllum,“
svarar Palme. „Ég er ekki á móti
einkareknum lífeyrissjóðum sem
slíkum en held að mikilvægt sé að
horfast í augu við ákveðnar stað-
reyndir í þeim efnum sem menn
hafa að mínu mati ekki gert til dæm-
is í Bretlandi.
Ef almennar lífeyrisgreiðslur eru
tekjutengdar og þeir sem betur
mega sín bæta sér upp skertar
greiðslur með einkasparnaði má
ekki gleyma því að greiðslur einka-
reknu sjóðanna byggjast á arði sjóð-
anna. Verði samdráttur og hagnaður
þeirra minnkar eða hverfur munu
þessir skattgreiðendur ekki fá neitt
meira en hinir sem aðeins fá al-
menna lífeyrinn. Þetta dregur úr
hvatningunni til að spara. Menn
verða að skilja þættina tvo að,
greina almenna lífeyrinn í ríkis-
rekna kerfinu vandlega frá einka-
sparnaði til að hvatningin verði til
staðar, almenni lífeyririnn verður að
vera fyrir alla borgarana og má ekki
vera tekjutengdur. Sé almenni þátt-
urinn raunverulega almennur og án
tekjutengingar stuðlar hann að
auknum einkasparnaði. Lífeyris-
kerfi eiga að vinna gegn fátækt og
tryggja öllum einhverjar lágmarks-
tekjur, leggja þannig grunn að stöð-
ugleika og treysta lýðræðið í sessi.
Við tókum upp einkarekna lífeyr-
issjóði í Svíþjóð í fyrra og eignir vin-
sælasta sjóðsins hafa minnkað um
40% á fjórum mánuðum vegna
ástandsins á mörkuðunum. Þetta er
hins vegar ekki eins mikið vandamál
og það gæti verið vegna þess að til
staðar er almennt lífeyriskerfi án
tekjutenginga.“
Tekjutenging og
hagsmunir
Palme segir að þegar skortur sé á
peningum hjá ríkinu geti tekjuteng-
ing stundum verið góð aðferð við að
nýta fé. En henni fylgi ýmsir van-
kantar. „Einn er að hún býr til fá-
tæktargildrur. Ef fátækt fólk ákveð-
ur að vinna meira og fá þannig meiri
launatekjur fær það ekki neitt meira
í sinn hlut vegna þess að það missir
jafnmikið í bótum og það fær í aukn-
um tekjum. Einnig er dýrt að fram-
fylgja slíkum reglum, kanna þarf
fjárhagslegar aðstæður hjá hverjum
og einum sem sækir um bætur.
Barnabætur eru hins vegar dæmi
um aðstoð sem ekki festir fólk í fá-
tæktargildrum vegna þess að allir
sem eiga börn fá þær.
Að sjálfsögðu merkir þetta að rík-
ustu foreldrarnir fá einnig barna-
bæturnar og á vissan hátt má segja
að verið sé að bruðla með fé vegna
þess að ríka fólkið þarfnast ekki bót-
anna. En vandinn er sá að e
um að undanskilja ríka fólk
við byrjað á að undanskilj
ustu 10 prósentin, svo að
nefnt, án þess að það sk
rædda bótaþega nokkru
síðan gæti mönnum dottið
undanskilja 20% foreldra
vegna þá ekki 50%? Forsen
að þeir sem virkilega þurfa
ar eru þeir fátæku. En þega
að taka á brott meira en
þeirra sem eiga börn gæti þ
meirihluti farið að virða fyr
sem fá bætur og farið a
Hvers vegna vinna þeir sér
svo mikla peninga að þeir
ekki barnabætur, rétt ein
Hagsmunirnir af því að s
bakið á foreldrum með a
gætu orðið mjög mismunan
fólks.
Allt opinbera tryggingar
kerfið í Svíþjóð er ótengt t
einkasparnaði og reynslan
einkalífeyrissparnaður hef
mun meira í Svíþjóð en í D
þar sem almennu greiðslu
tekjutengdar.“
Hann segir aðspurður a
um virðist menn gleyma r
legum markmiðum velferð
ins. Mikilvægast hljóti að
fátækum sé rétt hjálparhön
verið að múta vel stæðu
millistéttunum til að styðja
arkerfið með því að tryggj
ríkir sem fátækir fái barna
fleira af því tagi án tillits til
„Þannig má með vissu
orða þetta. Allir sem tak
skipulaginu fá eitthvað í
þetta er leið til að ýta undi
inlega hagsmuni millistét
verkalýðsins. Við myndu
þessu tengsl og drögum úr
ingu í samfélaginu.
Allir borgararnir hafa ré
skyldur. Skyldurnar við
velferðarkerfið eru þær að
það geta reyni að vinna til a
ir sér og börnunum og e
greiða skatta.Ég hygg að e
hafi umræðurnar eingöng
um réttindi.
Mér dettur í hug mál
einu sinni upp í Svíþjóð.
mikið rætt um atvinnuley
ingar og vinnumálaráðune
tillögur um breytingar til
Markmið séu
ofar leiðunum
Sænski félagsfræðing-
urinn Joakim Palme
segir í samtali við Krist-
ján Jónsson að norræna
velferðarkerfið hafi
borið árangur sem lýsi
sér í minni fátækt og
meiri stöðugleika í sam-
félaginu en gengur og
gerist í heiminum.
Morgunblað
Joakim Palme segir að tryggja þurfi stöðugleika með því að al
almenna lífeyrisins en geti síðan bætt við með eigin sparna
’ Allir sem takaþátt í skipulaginu fá
eitthvað í staðinn,
þetta er leið til að
ýta undir sameig-
inlega hagsmuni
millistéttanna og
verkalýðsins. ‘
„AÐEINS“ 1.700 SPILAFÍKLAR
MILOSEVIC HANDTEKINN
Handtaka Slobodans Milosevic aðheimili hans í Belgrað umhelgina er fagnaðarefni. Ef ein-
hver einn maður á sök á þeim hörm-
ungum, sem dunið hafa yfir fólkið á
Balkanskaga, er það Milosevic. Hann
hratt af stað fjórum styrjöldum á þessu
svæði. Nafn hans er nánast samnefnari
fyrir þjóðernishreinsanir.
Núverandi stjórnvöld í Belgrað hafa
hins vegar ekki ákært Milosevic fyrir þá
glæpi sem framdir voru í nafni serb-
neskrar þjóðernishyggju og draumsins
um Stór-Serbíu. Verði réttað yfir Mil-
osevic í Serbíu munu réttarhöldin ekki
snúast um þau ósköp sem dundu yfir
Balkanskagann í stjórnartíð Milosevic –
glæpi á borð við fjöldamorðið í Srebren-
ica – heldur hvort hann hafi dregið sér
tugi milljarða króna úr fjárhirslum rík-
isins og sennilega hvort hann hafi lagt á
ráðin um að ráða pólitíska andstæðinga
sína af dögum. Það væri of langt gengið
að kalla slík réttarhöld skrípaleik en því
fer fjarri að þar sé um jafn alvarleg af-
brot að ræða.
Það er því eðlilegt að þess verði kraf-
ist að stjórnvöld í Belgrað framselji
Milosevic til stríðsglæpadómstólsins í
Haag. George Bush Bandaríkjaforseti
hefur þegar sett fram þessa kröfu. Um
leið hafa Bandaríkjamenn tilkynnt að
haldið verði áfram að láta fé af hendi
rakna til uppbyggingar í Júgóslavíu og
halda áfram að styðja umsóknir stjórn-
valda í Belgrað um lán hjá alþjóðlegum
lánastofnunum. Það er ljóst að óttinn
við að Bandaríkjamenn stæðu við hót-
anir um að skorið yrði á aðstoð átti stór-
an þátt í því að ákveðið var að handtaka
Milosevic.
Eins og fram kemur í blaðinu í dag í
fréttaskýringu Urðar Gunnarsdóttur,
blaðamanns Morgunblaðsins sem fylgd-
ist með atburðum í Belgrað um helgina,
lýsir ekkert orð betur viðbrögðum
Serba við handtöku Milosevic en léttir.
Það myndi hins vegar ekki mælast vel
fyrir í Júgóslavíu ef Milosevic yrði
framseldur. Ástæðan er ekki sú að Mil-
osevic njóti enn stuðnings. Hins vegar
líta Serbar svo á að dómstóllinn sé leik-
soppur Bandaríkjamanna.
Það má heldur ekki gleyma því að
dómstóllinn hefur aðeins ákært Mil-
osevic fyrir stríðsglæpi þá sem framdir
voru í Kosovo 1999. Hann hefur ekki
verið ákærður fyrir þjóðarmorð í
Króatíu og Bosníu. Carla del Ponte, yf-
irsaksóknari dómstólsins, hefur lýst yf-
ir því að brátt verði bætt við ákæru-
atriðum varðandi Króatíu og Bosníu en
margir spyrja hvers vegna það hafi tek-
ið svo langan tíma. Embættismenn
dómstólsins hafa kvartað undan því að
vestrænar ríkisstjórnir hafi ekki verið
viljugar til að láta gögn af hendi og
skorast undan kröfum um að handtaka
meinta stríðsglæpamenn. Ein ástæðan
fyrir þessari tregðu til að veita upplýs-
ingar kann að vera sú að þá kynni að
koma í ljós að vestræn yfirvöld vissu
hvaða glæpir stóðu fyrir dyrum án þess
að reyna að afstýra þeim.
Það er einnig ljóst að ekki yrði auð-
velt að rekja ábyrgðina til Milosevic
þannig að dugi til að fá hann dæmdan.
Það hlýtur hins vegar að vera krafan að
„slátrarinn frá Balkanskaga“ verði lát-
inn svara til saka fyrir þá blóðugu at-
burðarás sem hann hratt af stað og bar
að miklu leyti ábyrgð á.
Forráðamenn Íslenzkra söfnunar-kassa, fyrirtækis sem stofnað var
um rekstur spilakassa Rauða krossins,
SÁÁ og Slysavarnafélagsins Lands-
bjargar, kynntu í síðustu viku niður-
stöður könnunar, sem gerð var á spila-
hegðun Íslendinga, undir stjórn
sérfræðings við háskólann í Las Vegas,
höfuðborg fjárhættuspilanna. Ekki fór
hjá því að stjórnendur Íslenzkra söfn-
unarkassa væru í yfirlýsingum sínum í
fjölmiðlum sigri hrósandi yfir því að
könnunin hefði sýnt að „aðeins“ 0,6%
Íslendinga á aldrinum 16 til 75 ára, eða
um 1.700 manns, væru haldin spilafíkn.
Var jafnframt tekið fram að þetta væri
„mun lægra“ hlutfall en búizt hafði ver-
ið við.
Væntanlega hafa niðurstöður könn-
unarinnar átt að slá á þær gagnrýnis-
raddir, sem hafa heyrzt undanfarin ár
vegna þess að þau merku samtök, sem
standa að fyrirtækinu, auk Háskóla Ís-
lands, skuli fjármagna starfsemi sína
að hluta til með rekstri fjárhættuspila
og hagnast á þeim sjúkdómi, sem spila-
fíknin er að margra mati.
Því fer hins vegar fjarri að þessi nið-
urstaða sé fagnaðarefni. Eins og Ög-
mundur Jónasson alþingismaður, sem
barizt hefur gegn spilakössunum, benti
á í samtali við Morgunblaðið sl. laug-
ardag, er óvíst að mælingin sé rétt
vegna þess að ólíklegt er að fólk gefi
það upp í símakönnun að það sé haldið
spilafíkn.
En jafnvel þótt svo kunni að vera að
rétt sé mælt er niðurstaðan skelfileg.
Spilafíknin hefur lagt líf fjölda Íslend-
inga í rúst. Fólk hefur glatað aleigu
sinni og lífsviðurværi, fjölskyldur hafa
sundrazt og spilafíklar lent í alls konar
öðrum persónulegum þrengingum. Ef
spilafíklarnir eru 1.700 þýðir það að
jafnmargar fjölskyldur eiga eða hafa
átt um sárt að binda vegna fíknar ein-
hvers fjölskyldumeðlims. Það er ekki
lítið, þótt reynt sé að gefa annað í skyn.
Morgunblaðið hefur áður bent á að
það hljóti að orka mjög tvímælis að
samtök og stofnanir á borð við Rauða
krossinn, SÁÁ, Slysavarnafélagið
Landsbjörgu og Háskóla Íslands fjár-
magni starfsemi sína með rekstri spila-
kassa og að kanna þurfi hvort ekki megi
finna aðrar og heppilegri fjármögnun-
arleiðir. Í leiðara blaðsins 20. febrúar á
síðasta ári sagði: „Það er tímabært að
skoða þetta upp á nýtt og endurmeta
það sem hér er að gerast. Fjárhættu-
spil er ekki haldbær siðferðilegur
grundvöllur fyrir starfsemi þessara
samtaka.“
Það er vissulega jákvætt, sem fram
kom í máli Magnúsar Snæbjörnssonar,
framkvæmdastjóra Íslenzkra söfnun-
arkassa, í Morgunblaðinu sl. fimmtu-
dag, að fyrirtækið hyggist grípa til að-
gerða til að vinna gegn neikvæðum
áhrifum fjárhættuspila. M.a. hefur ver-
ið ákveðið að hækka aldurstakmark úr
16 árum í 18, opna hjálparlínu fyrir þá,
sem telja sig eiga við „áráttukennda
spilahegðun“ að stríða og hafa fræðslu-
bæklinga við spilakassana. Allt stuðlar
þetta að því að draga úr afleiðingum
spilafíknarinnar, en þeirri spurningu er
ósvarað, hvort þau samtök, sem um
ræðir, telji sér sæmandi að afla fjár
með rekstri fjárhættuspila.