Morgunblaðið - 03.04.2001, Blaðsíða 54

MINNINGAR
54 ÞRIÐJUDAGUR 3. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
✝ ValgerðurHelgadóttir
fæddist í Reykjavík
12. desember 1902.
Hún lést á Landa-
kotsspítala 21. mars
síðastliðinn. Foreldr-
ar hennar voru Helgi
Magnússon járnsmið-
ur og kaupmaður, f.
8. maí 1872, d. 13.
mars 1956, og kona
hans, Oddrún Sig-
urðardóttir húsmóð-
ir, f. 19. sept. 1878, d.
6. maí 1969. Þau
eignuðust tólf börn
og af ellefu systkinum Valgerðar
eru nú tvær systur á lífi, Katrín,
fyrrv. skólastjóri, f. 1906, og Jó-
hanna Katrín, fyrrv. tækniteikn-
ari, f. 1920.
Valgerður lauk hjúkrunarnámi
við Bispebjerg Hospital í Kaup-
mannahöfn árið 1931 og stundaði
síðan framhaldsnám í Kaup-
mannahöfn og síðar í Austurríki,
Svíþjóð, Englandi og
víðar. Hún starfaði á
Vífilsstaðaspítala
1932, Landspítala
1932–34, var yfir-
hjúkrunarkona Elli-
og hjúkrunarheimil-
isins Grundar 1934–
37 og Skörping
Sanatorium í Dan-
mörku 1939–1940 og
yfirhjúkrunarkona
Reykjalundar frá
stofnun hans 1945 til
1961.
Valgerður gegndi
ýmsum trúnaðar-
störfum fyrir stétt sína. Hún var
heiðursfélagi SÍBS, ævifélagi í
Rauða krossi Íslands, henni var
veittur heiðurspeningur forseta
Íslands 1956 og sæmd riddara-
krossi hinnar íslensku fálkaorðu
1987.
Útför Valgerðar fer fram frá
Dómkirkjunni í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.30.
Fyrir margt löngu sat ég þögull í
einu af mörgum fjölskylduboðum á
heimili afa míns og ömmu, Oddrúnar
Sigurðardóttur húsmóður og Helga
Magnússonar járnsmiðs og kaup-
manns, og hlýddi á föðursystur mína
Valgerði Helgadóttur segja mér frá
æskuheimili sínu. Í stórum bókaskáp
sem stóð í öndvegi stofunnar rak ég
fljótt augun í bók sem heitir Hundrað
ár í Þjóðminjasafni sem Kristján Eld-
járn tók saman. Ég minnist þess hve
mér fannst hundrað ár vera langur
tími, eiginlega óskiljanleg tímaeining.
Nú eru tæplega hundrað ár síðan Val-
gerður frænka mína fæddist og í raun
er slíkur æviferill óskiljanlegur þeim
sem telur sig enn bera æskublóma í
hjarta.
Á þeim tæpu hundrað árum sem
Valgerður frænka lifði gekk veröldin í
gegnum miklar hörmungar, eins og
tvær heimsstyrjaldir, kalt stríð,
stéttabaráttu og þurfti að auki að þola
valdahroka geðsjúkra einræðisherra
um heim allan. Draumaborgir risu og
hnigu, fyrirheitnu löndin komu í leit-
irnar og sukku jafn hratt í sæ, hundr-
uð milljónir manna lágu í valnum og á
siðferðisþrek einstaklinga var látið
reyna um gjörvalla jarðarkringluna.
Hörmungum tuttugustu aldarinnar
virtust engin takmörk sett.
Í sama viðfangi leituðu milljónir
manna, sem betur fer, leiða til þess að
búa íbúum jarðarinnar betri sama-
stað. Framlag manna var misjafnt,
sumir unnu alla sína tíð í nafni friðar
og mannúðar og aðrir gengu til vinnu
sinnar með það eitt í huga að reynast
nýtir þjóðfélagsþegnar og lögðu
þannig sitt lóð á vogarskálarnar. Val-
gerður frænka mín var þarna mitt á
milli. Hún tók frá fyrstu tíð virkan
þátt í lífinu með það í huga að gera
gagn og vinna öðrum heilt. Ung að ár-
um ákvað hún að leggja fyrir sig
hjúkrunarstörf en þá voru ekki marg-
ar konur sem höfðu þann starfa hér á
landi. Segja má að hjúkrunarstéttin
hafi verið ný af nálinni á Íslandi í upp-
hafi tuttugustu aldar og uppbygging
hennar varð hröð og mjög merkileg
fyrir margra hluta sakir eins og lesa
má í prófritgerðum Erlu Dórisar
Halldórsdóttur sagnfræðings frá Há-
skóla Íslands. Vinkona Valgerðar,
hún Sigríður Eiríksdóttir sem var
fyrsti formaður Félags íslenskra
hjúkrunakvenna árið 1919, var þar
mikill örlagavaldur og ég þykist vita
að þær konur sem stóðu henni næst
höfðu góð áhrif á hvernig hjúkrunar-
kvennastéttin mótaðist á næstu ára-
tugum. Valgerður frænka hóf námið
25 ára að aldri og vann meðan á náms-
tímanum stóð á Sjúkrahúsinu á Ísa-
firði í tæpt ár. Áður hafði hún numið
verslunarfræði í London og París og
bjó því yfir góðri tungumálakunnáttu
þegar að hjúkrunarnáminu kom. Eft-
ir tveggja ára hjúkrunarnám hér
heima hélt Valgerður út í heim og
stundaði margvíslegt nám víða um
Evrópu á þriðja og fjórða áratugnum.
Hún lauk framhaldsnámi við Bispe-
bjerg-sjúkrahúsið fræga í Kaup-
mannahöfn árið 1931 og átti þá eftir
það að dvelja í Austurríki og Dan-
mörku við nám og störf.
En Valgerður fór ekki varhluta af
einum skæðasta sjúkdómi aldarinnar
þar sem hún smitaðist af berklum á
fjórða áratugnum og dvaldi meðal
annars á berklahæli í Danmörku rétt
fyrir stríð. Hún kom heim í hinni
frægu ferð með Esjunni frá Petsamo
eftir að stríðið var skollið á í október-
mánuði 1940. Það má nærri geta að
heimkoma hennar var öllum mikið
fagnaðarefni.
Eftir að Valgerður náði sér af
berklunum tók við farsæll ferill á
sjúkrahúsum í Reykjavík og ná-
grenni. Áður hafði hún unnið bæði
sem hjúkrunarkona á röntgendeild
Landsspítala Íslands og á Vífilsstaða-
spítala, en að auki varð hún yfirhjúkr-
unarkona á Elliheimilinu Grund. Hin
eiginlega prófraun Valgerðar var
starf hennar við uppbyggingu
Reykjalundar við hlið Odds Ólafsson-
ar yfirlæknis en þar var hún yfir-
hjúkrunarkona frá stofnun árið 1945
og átti sinn þátt í að móta endurhæf-
ingarstarfið, sem vakti athygli víða
um lönd, allt til ársins 1961. Á þennan
hátt var Valgerður þátttakandi í
miklu ævintýri sem einkenndi öldina
sem við höfum nýverið kvatt. Tækni-
bylting þess tíma miðaðist mikið við
að létta fólki lífið og þar var baráttan
við sjúkdóma forgangsmál. Með
nokkrum sanni má segja að þar hafi
mannskepnunni tekist hvað best upp
og í þeim þjóðarher var Valgerður
frænka í það minnsta fullgildur fót-
gönguliði.
En í lífi Valgerðar endurspeglast
ekki aðeins veraldarsaga tuttugustu
aldar heldur fyrst og fremst saga fjöl-
skyldu sem óx og dafnaði í hjarta
Reykjavíkur nær alla öldina. Heimilið
sem Valgerður fæddist í stendur enn
uppi og í lok síðasta árs var haldin þar
hundraðasta jólahátíðin. Það hlýtur
að láta nærri að vera einsdæmi hér á
landi.
Heimili afa og ömmu stóð lengst af
í Bankastræti, frá upphafsárum ald-
arinnar í Bankastræti 6 og fram til
ársins 1932 en þá flutti fjölskyldan í
nýtt hús handan götunnar, í Banka-
stræti 7. Þar var fjölskyldan búsett
fram yfir 1960 er amma ásamt nokkr-
um börnum sínum flutti að Miklu-
braut 50, en eins og áður sagði þá
stendur heimilið enn uppi á þeim stað.
Valgerður var elst tólf systkina og að
fjölskyldunni stóð gríðarlegur frænd-
garður sem tengdist heimilinu í
Bankastræti 6 og 7 sterkum tryggða-
böndum. Umfang heimilisins var oft á
tíðum ótrúlegt: á milli fimmtán og
tuttugu manns í heimili og stöðugur
gestagangur. Börnin settu mikinn
svip á heimilið ásamt vinnukonum
sem jafnan voru nokkrar og heimilis-
kennarar aðstoðuðu við uppeldi
dætra og sona þeirra Oddrúnar og
Helga. Börnin nutu almennt góðrar
menntunar. Valgerður fór til dæmis í
Kvennaskólann og á árunum milli
1920 og 1940 héldu öll börn þeirra
Oddrúnar og Helga, sem á lífi voru, út
í heim til frekara náms. Öll komu þau
aftur og báru með sér nýjan anda sem
setti svip sinn á líf fjölskyldunnar.
Heimili ömmu og afa hélt áfram að
verða miðdepill alls fjölskyldulífsins
langt fram eftir tuttugustu öldinni og
var það sannarlega enn eftir að ég fór
að muna eftir mér á árunum upp úr
1960.
Á hverju ári voru haldnar ótal af-
mælisveislur, allir hátíðisdagar fóru
fram í faðmi fjölskyldunnar og aðrir
tyllidagar voru nýttir til að ná fólkinu
saman. Eftir að Valgerður frænka
hafði látið af störfum vegna heilsu-
leysis og flutt aftur heim til móður
sinnar varð hún einn af föstu punkt-
unum í tilveru okkar sem vorum að
vaxa úr grasi á fyrri hluta aldarhelm-
ingsins síðari. Það fór ekki framhjá
þeim sem tengdust fjölskyldunni að
systkinum sínum var Valgerður eins
og besti vinur og félagi enda voru árin
orðin mörg, sem batt þau sterkum
böndum. Hún setti sig aldrei úr færi
að gera systkinabörnum sínum eitt-
hvað gott í þau fjölmörgu skipti sem
leiðir okkar lágu saman í Bankastræti
eða á Miklubraut.
Í samtali okkar sem í upphafi var
vikið að tók ég eftir því hve innileg
lýsing Valgerðar var af æskuheimili
hennar. Hún ræddi um foreldra sína
af svo mikilli virðingu og elsku að ég,
unglingurinn sem þóttist heldur bet-
ur vera karl í krapinu, komst við. Með
látlausri frásögn leiddi hún mér fyrir
sjónir hvernig hægt væri að njóta
samvista við sama fólkið í rúman
mannsaldur, eins og afi og amma
gerðu, og hafa þannig jákvæð áhrif á
alla aðra samferðamenn sína. Í lýs-
ingu Valgerðar fólst svo mikill skiln-
ingur á mannlegu atferli að ég fékk
ósjálfrátt áhuga á að þekkja betur
langa sögu fólksins sem ég hafði haft í
kringum mig alla ævina. Ég sótti í
frásagnir Valgerðar, föður míns
Magnúsar, og allra systkinanna og ég
er ekki frá því að þessi áhugi hafi haft
áhrif á starfsval mitt síðar á lífsleið-
inni, er ég ákvað að nema sagnfræði.
Ég skynjaði í samtölum við þessa ætt-
ingja mína hversu mikilvægt það er
að byggja á sterkum grunni, og sá
grunnur var fjölskyldan í lífi allra
frænda minna og frænkna. Í heila öld
hefur hún verið sú varða sem við
frændsystkinin höfum síðar haft að
leiðarljósi. En nú er mikilvægur
steinn burtu tekinn úr þessu kenni-
leiti lífs okkar og Valgerðar verður
sárt saknað af öllum sem til hennar
þekkja.
Ég vil nota tækifærið og votta eft-
irlifandi systrum Valgerðar Helga-
dóttur, þeim Katrínu og Jóhönnu,
innilega samúð mína sem og öðrum
aðstandendum, og kveð góða frænku
með miklum söknuði.
Sigurður Gylfi Magnússon.
Elsku góða Valgerður frænka. Það
hljómar svo ótrúlega að þú sért farin
upp til himna. Ég get þó huggað mig
við það að ég á svo margar góðar
minningar um þig sem ég mun aldrei
gleyma. Allar heimsóknirnar til ykk-
ar systranna og þú tókst alltaf á móti
mér með bros á vör og sagðir mér
óteljandi margar sögur af þér þegar
þú varst yngri og varst að ferðast um
heiminn. Að ógleymdum öllum jólun-
um sem ég og fjölskylda mín eyddum
á Miklubraut 50 með ykkur systrun-
um. Þessum minningum mun ég aldr-
ei gleyma og ég er viss um að við eig-
um eftir að hittast aftur. Þú munt
alltaf eiga stað í hjarta mínu.
Þinn frændi,
Jóhann Már Helgason.
Ein af frumherjum íslenskrar
hjúkrunarstéttar, Valgerður Helga-
dóttir fyrrverandi yfirhjúkrunarkona
Reykjalundar er látin. Valgerður lauk
hjúkrunarnámi árið 1931 og átti síðar
eftir að leggja fyrir sig hjúkrun
berklasjúklinga en þegar hún lauk
námi tröllreið berklaveikin íslensku
þjóðinni. Ekki fór hún varhluta af
þessum sjúkdómi sjálf því hún smit-
aðist af berklum og átti lengi í þeirri
baráttu en fékk að lokum bata. Á
þessum tíma gat hjúkrunarstarfið
verið lífshættulegt þeim sem við það
störfuðu því að hjúkrunarkonurnar
gátu sjálfar smitast af ýmsum smit-
sjúkdómum af þeim sjúklingum sem
þær höfðu hjúkrað.
Mér hlotnaðist sá heiður að eiga
viðtal við Valgerði Helgadóttur árið
1995. Það atvikaðist þannig að þegar
ég var á síðasta ári í sagnfræðinámi
mínu við Háskóla Íslands hafði ég
ákveðið að taka fyrir í rannsókn minni
upphaf hjúkrunarstéttar á Íslandi.
Kennari minn og leiðbeinandi rann-
sóknarinnar, dr. Sigurður Gylfi
Magnússon sagnfræðingur, tjáði mér
að frænka hans, Valgerður, væri með-
al fyrstu hjúkrunarkvenna sem starf-
að hefðu á Íslandi og hún hefði eflaust
frá ýmsu að segja. Ég heimsótti Val-
gerði að heimili hennar að Miklubraut
50 og veitti hún mér mjög gagnlegar
upplýsingar um hjúkrunarnámið,
hjúkrunarstarfið og þær hugmyndir
sem hjúkrunarkonur höfðu um hjúkr-
unarstarfið á þessum tíma. Þessar
upplýsingar urðu mér ómetanleg
heimild í BA-ritgerð minni og einnig
birtist viðtalið sem ég átti við hana í
Tímariti hjúkrunarfræðinga í des-
ember árið 1996.
Námsferill Valgerðar var einkar
glæsilegur en snemma lá það fyrir að
hugur hennar hneigðist að hjúkrun.
Þegar Valgerður hóf hjúkrunarnámið
árið 1927 sá fagfélag þeirra örfáu
hjúkrunarkvenna sem störfuðu á Ís-
landi, Félag íslenskra hjúkrunar-
kvenna, um skipulag námsins. Þar í
fararbroddi fór frú Sigríður Eiríks-
dóttir formaður Félags íslenskra
hjúkrunarkvenna. Íslenskir hjúkrun-
arnemar hófu námsferil sinn hér á
landi en urðu síðan að halda í lokanám
í hjúkrun á sjúkrahús í Danmörku
eða í Noregi.
Árið 1929 hélt Valgerður til Kaup-
mannahafnar í lokanám í hjúkrun eft-
ir að hafa starfað í námi við hinar
ýmsu sjúkrastofnanir hér á landi.
Hún lauk hjúkrunarnámi frá Bispe-
bjerg Hospitalet í Kaupmannahöfn
árið 1931 með glæsilegum árangri.
Eftir að Valgerður hélt til Íslands vel
menntuð hjúkrunarkona þurfti hún
ekki að kvíða atvinnuleysi því mikill
skortur var á hjúkrunarkonum til
starfa. Hún hóf að starfa við hjúkrun
berklasjúklinga við Vífilsstaðahælið.
Hinn 1. febrúar árið 1945 hófst
starfsemi Vinnuheimilisins SÍBS að
Reykjalundi og var Valgerður ráðin
sem yfirhjúkrunarkona vinnuheimil-
isins. Valgerður tók þátt í undirbún-
ingi að stofnun heimilisins og starfaði
þar til ársins 1961. Starfsemi heimilis-
ins miðaði að því að bæta líkamlegan
og andlegan hag berklasjúklinga sem
sumir hverjir höfðu dvalið á berkla-
hælum í allt að tíu ár. Valgerður var
eina hjúkrunarkonan sem starfaði við
heimilið í byrjun en þar dvöldu að
jafnaði 17 sjúklingar.
Það má segja að Vinnuheimilið að
Reykjalundi hafi verið óskabarn ís-
lensku þjóðarinnar og voru menn
stoltir yfir starfsemi þess. Árið 1956
komu dönsku konungshjónin Friðrik
IX og Ingrid drottning í heimsókn til
Íslands. Heimsóttu þau Vinnuheim-
ilið að Reykjalundi og tók Valgerður á
móti konungshjónunum. Í tilefni af
komu þeirra var Valgerði veittur
heiðurspeningur forseta Íslands fyrir
vel unnin störf í þágu berklasjúklinga.
Ásamt því að sinna krefjandi
hjúkrunarstarfi á Reykjalundi sinnti
Valgerður ýmsum félagsstörfum inn-
an Félags íslenskra hjúkrunar-
kvenna. Hún var ritstjóri Tímarits
Félags íslenskra hjúkrunarkvenna og
sat nefndarfundi Samvinnu hjúkrun-
arkvenna á Norðurlöndum (SSN-
samtaka).
Lífsgöngu merkrar konu er lokið.
Ég votta systrum Valgerðar, Katrínu
og Jóhönnu, og Sigurði Gylfa Magn-
ússyni og fjölskyldu hans mína
dýpstu samúð.
Erla Dóris Halldórsdóttir.
Ei þó upp hún fæddist
í öðlingahöllum,
látasnilld lipur var henni
sem lofðungafrúvum.
Kurteisin kom að innan,
– sú kurteisin sanna! –
siðdekri öllu æðri
af öðrum sem lærist.
(Bj. Th.)
Fröken Valgerður stóð úti og beið
okkar þegar við ókum í hlað á Reykja-
lundi. Það var vor og mikil birta.
Þetta var um miðjan maí 1945.
Nokkur smáhýsi stóðu á örfoka
mel í námunda við yfirgefna herskála.
Það geislaði af litlu hvítu húsunum í
sólskininu. Útsýnið af melnum var
vítt og fagurt.
Fröken Valgerður bauð okkur inn í
vinnustofu sína í læknabragganum.
Þar vorum við hjónin innrituð sem
vistmenn númer 29 og 30. Að því
loknu lögðum við þrjú land undir fót
og skoðuðum staðinn. Fröken Val-
gerður sagði okkur í stuttu máli
hvernig hið stóra sameiginlega heim-
ili starfaði og hún vænti þess að vist-
menn væru virkir þátttakendur.
Gönguferðinni lauk við hús númer
fimm í neðri röð, sem varð heimili
okkar.
Þetta var í fyrsta sinn sem ég sá
fröken Valgerði. Hún var glæsileg
kona og virðuleg, með fallegt bros og
einstaklega fágaða framkomu. Frök-
en Valgerði var gefinn ómetanlegur
hæfileiki til að umgangast fólk eins og
hæfði hverju sinni. Hvort sem um var
að ræða presta eða preláta, kónga eða
keisara, auk allra annarra, fataðist
henni aldrei. Hvorki sást á henni hik
né fum. Af látleysi og háttvísi mætti
hún gestum sínum og viðmælendum.
Það fór ekki hátt, en við fundum það
fljótt, að fegurð í orði og verki var
fröken Valgerði hugstæð og eiginleg.
Allt varð fágað og fagurt sem hún
kom nálægt. Mér er til dæmis minn-
isstætt þegar við komum til borðhalds
í borðstofubragganum, hversu fallega
var lagt á borð, með blómaskreyting-
um og kertaljósum þegar það átti við.
Við settumst ekki strax, heldur
stóð hver maður á bak við stól sinn
þar til húsmóðirin, fröken Valgerður,
bauð okkur að gjöra svo vel. Það var
stíll yfir borðhaldinu. Á örfoka meln-
um var ekki stingandi strá, en fröken
Valgerður lét setja upp fánastöng á
miðju hlaði og bjó til steinhæð í kring-
um hana. Hún safnaði blómum í stein-
hæðina. Það gerðum við líka og það
var ánægjulegt að færa fröken Val-
gerði blóm sem hún kom fyrir í kring-
um fánastöngina. Þær fröken Val-
gerður og fröken Snjáfríður,
matreiðslumeistari staðarins, rækt-
VALGERÐUR
HELGADÓTTIR
Legsteinar
Vönduð íslensk framleiðsla
Fáið sendan myndalista
Hamarshöfði 4, 110 Reykjavík
sími: 587 1960, fax: 587 1986
MOSAIK
✝
Marmari
Granít
Blágrýti
Gabbró
Líparít