Morgunblaðið - 05.04.2001, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 5. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
V
ið erum föst í Balkan-
hugsunarhættinum;
vilji einhver koma
skilaboðum á fram-
færi, þýðir ekkert að
tala. Það er ekki fyrr en maður
heldur á byssu að fólk fer að
hlusta,“ sagði ágætur maður í
Kosovo. Hann var að tala um hina
vopnuðu baráttu Albana í Make-
dóníu og að sjálfsögðu með vísan
til átaka UCK-hreyfingarinnar við
serbnesk yfirvöld í Kosovo. En
hann var einnig að tala um aðra
hluta gömlu Júgóslavíu; stríðið í
Bosníu og Króatíu, tæplega viku
bardaga í Slóveníu og á stundum
ófriðleg samskipti í Serbíu sjálfri,
þótt ekki hafi þar soðið upp úr.
Það var dæmigert fyrir þennan
hugsunarhátt að umsátrið um hús
Slobodans Milosevic, fyrrverandi
Júgóslavíuforseta, um síðustu
helgi skyldi ekki síst einkennast af
þeirri stað-
reynd að for-
setinn og
menn hans
hefðu vopn
undir hönd-
um, hversu
mörgum skotum hefði verið
hleypt af, hver hefði gert það og
hvort einhver hefði heyrt skotin.
Byssan í höndum forsetans
fyrrverandi og síðar dóttur hans,
sem vitað er að bæði eiga við al-
varleg geðræn vandamál að
stríða, varð að miðpunkti hinna
dramatísku viðburða sem meiri-
hluti Serba vonar að hafi bundið
enda á langt og þrúgandi tímabil
stjórnar Milosevic. Og þunga-
vopnin sem vitað var að voru inn-
andyra gerðu samningsstöðu for-
setans að sjálfsögðu mögulega,
þau komu í veg fyrir handtöku
hans um allnokkurt skeið og
gerðu það að verkum að honum
tókst að setja skilyrði fyrir upp-
gjöf sinni. Það er athyglisvert að
eitt þeirra var að engir ljósmynd-
arar yrðu viðstaddir handtökuna.
Á uppgjafarstundu var það síð-
asta hugsun Milosevic að engin
mynd yrði til af niðurlægingu
hans.
Einræðisherrann fyrrverandi
veit sem er hversu sterk slík
ímynd myndi verða og með byssu í
hönd tókst honum að knýja þetta
fram. Niðurstaðan er sú að sumir
efast enn um að hann hafi verið
handtekinn, ekkert myndefni
staðfestir fullyrðingar stjórn-
valda. Þar með hefur honum enn
einu sinni tekist að sá fræjum efa
og tortryggni, nokkuð sem hann
er sérfræðingur í.
Vopn hafa verið og eru óaðskilj-
anlegur hluti Balkanskagans og
það tekur langan tíma að breyta
þeim hugsunarhætti sem sprettur
af mikilli vopnaeign. Átökin í
Makedóníu eru til marks um það.
Það eina sem menn vita með vissu
um upphaf þeirra er að hópur
manna hefur gripið til vopna. Allt
annað er óljóst, sáralítið er vitað
um þá sem standa að baki og enn
minna um hinar raunverulegu
ástæður þess að þeir gripu til
vopna. En þeir eru með byssur og
því hlusta allir.
Kenningarnar um upphaf átak-
anna í fjallshlíðunum fyrir ofan
Tetovo eru margar og mismun-
andi. Fáir efast um að fyrrverandi
meðlimir UCK í Kosovo eiga þar
stóran hlut að, einkum hvað varð-
ar þjálfun, skipulagningu og vopn.
Mánuðum saman hafa vopn
streymt yfir landamærin og
skæruliðar hafa sveimað um
skógivaxnar fjallshlíðarnar, grafið
skotgrafir, reist sér byrgi og und-
irbúið átökin.
Hvers vegna Albanar í Kosovo
eru svo áfram um að aðstoða
frændur sína í Kosovo er svo önn-
ur saga. Tvær lífseigustu kenning-
arnar eru þær að mafían standi á
bak við allt saman, að hún vilji
tryggja yfirráð sín yfir einni
helstu smyglleiðinni í Evrópu eða
að Kosovo-Albanar vilji enn einu
sinni draga athyglina að ástandinu
á Balkanskaga vegna þess að hún
hafi farið minnkandi og þar með
bæði fjárstuðningur og vonin um
sjálfstæði. Svo er auðvitað þriðja
kenningin sú að ekki séu allir fyrr-
verandi skæruliðar Frelsishers
Kosovo reiðubúnir að leggja niður
vopn og sjái sér hag í því að
ástandið sé sem óstöðugast.
Líklega er eitthvað til í öllu
þessu enda er hópurinn sem að
baki stendur ekki einsleitur.
Margir eiga hagsmuna að gæta og
sjá sér hag í því að hreyfa við
kyrrstöðunni sem virtist um tíma
vera að taka yfir á Balkanskaga.
Kyrrstöðunni sem vekur skelfingu
með mörgum þar sem þeir óttast
að hún sé til marks um að þeir nái
ekki lokatakmarki sínu sem sé
stórt ríki Albana á Balkanskaga.
Það er nær útilokað að fá nokk-
urn Albana til að viðurkenna op-
inberlega að Stór-Albanía eða
Stór-Kosovo sé takmarkið enda
vita menn hversu mikil andstaða
er við slíkt, bæði á Vesturlöndum
og í Rússlandi. Engu að síður er
ljóst að margir vona að nýtt ríki
líti dagsins ljós vegna þess að Alb-
anar eru búnir að fá nóg af að
deila hjónasænginni með Slövum,
sem eru heldur ekkert sérlega
hrifnir af sambýlinu þótt þeir séu
hins vegar ekki reiðubúnir að láta
af hendi landsvæði í ríkjum sem
fara æ minnkandi eftir því sem
gamla Júgóslavía brotnar upp í
smærri bita.
Lýðræði á Balkanskaga er ungt
fyrirbæri og ekki alltaf fyllilega í
samræmi við þann vestræna hugs-
unarhátt sem það er sprottið úr.
Það vill á stundum snúast um að
fólk telji að nú loksins geti það
fengið það sem það vill, án þess að
bera ábyrgð og án þess að leggja
sitt af mörkum til þess. Og þegar
óskalistinn er ekki uppfylltur vill
brenna við að gripið sé til gamal-
kunnugs ráðs, vopna, nú eða hót-
ana.
Vesturlönd hafa nefnilega
kynnt nýjan hugsunarhátt fyrir
Balkanskaganum, en það er hót-
unin um að draga úr fjárstuðningi.
Hún hefur ítrekað verið notuð til
að þrýsta á pólitíska leiðtoga á
Balkanskaga, með misjöfnum ár-
angri reyndar, en hún er eitt af
fáum vopnum sem menn búa yfir
þegar ekki þykir lengur viðeig-
andi að grípa til byssunnar. Hót-
unin um að hætta fjárstuðningi er
t.d. sögð liggja að baki áskorun
pólitískra leiðtoga Kosovo-Albana
á Albana í Makedóníu um að
leggja niður vopn. Þeir hafi hrein-
lega ekki átt annarra kosta völ en
að skrifa undir, að öðrum kosti
myndi erlent fjármagn hætta að
flæða til Balkanskagans.
Þannig kynna Vesturlönd lýð-
ræði og góða hegðun fyrir Balk-
anskaganum, ef ekki með góðu, þá
með illu. Þó ekki með byssum. Það
þykir ekki lengur við hæfi.
Er einhver
að hlusta?
Það er ekki fyrr en maður heldur
á byssu að fólk leggur við eyru. Að
minnsta kosti á Balkanskaganum.
VIÐHORF
Eftir Urði
Gunnarsdóttur
urdur@mbl.is
ÉG VIL byrja á að
fagna því frumkvæði
sem Samtök verslunar
og þjónustu ásamt
PricewaterhouseCoop-
ers hf. hafa staðið að
með undirbúningi og
stofnun Félags um við-
skiptasérleyfi (franch-
ise).
Í þeim greinum sem
skrifaðar voru í Morg-
unblaðinu fyrir stofnun
félagsins var hlutur ís-
lenskra fyrirtækja á
þessu sviði þó vanmet-
inn. Látið var að því
liggja að íslensk fyrir-
tæki hefðu aðallega
verið þiggjendur, þ.e.a.s. sérleyfis-
takar fremur en sérleyfisgjafar. Rétt
er að benda á að nokkur íslensk fyr-
irtæki hafa notfært sér sérleyfisleið-
ina við að selja þekkingu og reynslu.
Pizza 67 Europe hf. hefur t.d. um
árabil gert sérleyfissamninga um
rekstur Pizza 67-kerfisins á Íslandi
og eru nú 17 veitingastaðir reknir á
Íslandi undir merkjum
félagsins. Veitingastað-
irnir greiða mánaðar-
lega sérleyfisgjöld fyr-
ir afnot af merkinu og
Pizza 67-kerfinu. Frá
árinu 1996 hefur Pizza
67 Europe hf. einnig
gert sérleyfissamninga
um rekstur veitinga-
staða í Danmörku,
Færeyjum og á Spáni
undir merkjum félags-
ins og var Pizza 67 Eu-
rope hf. fyrsta íslenska
fyrirtækið til að fá
greidd sérleyfisgjöld
frá erlendu fyrirtæki.
Ljóst er að mörg ís-
lensk fyrirtæki gætu átt mikla
möguleika á að selja öðrum aðgang
að þekkingu sinni og reynslu, bæði
hérlendis og erlendis. Til að geta selt
viðskiptasérleyfi þurfa fyrirtæki
m.a. að byggja upp kerfi um rekst-
urinn og staðla hann eins og hægt er,
tryggja vernd vörumerkja og við-
skiptaleyndarmála, veita sérleyfis-
höfum góða þjónustu og hafa virkt
eftirlit með að farið sé eftir stöðlum
og þeim samningum sem gerðir hafa
verið.
Engin sérstök lög eru til á Íslandi
um hið sérstaka samband sem skap-
ast milli sérleyfisgjafa og sérleyfis-
hafa og ætti það að vera eitt af fyrstu
verkum hins nýja félags að beita sér
fyrir lagasetningu á þessu sviði.
Íslensk viðskiptasérleyfi
Gísli
Gíslason
Verzlun
Ljóst er að mörg íslensk
fyrirtæki, segir Gísli
Gíslason, gætu átt mikla
möguleika á að selja
öðrum aðgang að þekk-
ingu sinni og reynslu.
Höfundur er lögmaður Pizza 67
Europe hf.
HEILSUGÆSLAN er í vanda
eins og margoft hefur verið bent á
í greinum nú síðustu mánuði. Látið
er að því liggja að það
sé vöntun á stöðu-
gildum og heilugæslu-
stöðvum í Rvk. sem sé
höfuðvandinn. Miðað
við 1.500 skjólstæð-
inga á hvern heimilis-
lækni hefur verið
áætlað að u.þ.b. 30
heimilislækna vanti á
Reykjavíkursvæðið.
Er það vandinn í
hnotskurn? Gott og
vel. Segjum sem svo
að í næstu viku yrði
tekin pólitísk ákvörð-
un og það yrðu aug-
lýstar lausar stöður
30 heimilislækna í
borginni á næstu
tvemur árum og þar með gerð til-
raun til að bæta úr ástandinu. Við
gefum okkur í þessu dæmi að að-
staðan verði fyrir hendi og skyndi-
lega myndu opnast peningapyngj-
ur fjármálaráðuneytis til að hrista
fram úr erminni eins og 3–4 heilsu-
gæslustöðvar á þessu tímabili.
Hvað myndi gerast? Harla lítið, tel
ég. Ráðstöfunin væri ófullnægj-
andi, dýr og sumir myndu segja
barnaleg. Það eru nú þegar lausar
stöður á heilugæslustöðvum í
Reykjavík og nokkrar þeirra á svo-
kölluðum eftirsóttum stöðvum,
eins og litið var á hér áður fyrr.
Þessar stöður mannast með naum-
indum, og vandinn er að umsókn-
um um stöður hefur fækkað veru-
lega. Sama gildir úti á landi, þar
sem 20% stöðugilda eru laus, eins
og áður hefur komið fram. Í versta
falli flyttu nokkrir læknar frá
landsbyggðinni til Reykjavíkur,
kannski til að losna frá vaktabyrði,
kannski til að koma krakka í
menntaskóla. Það gerði vanda
landsbyggðarinnar enn meiri, svo
lítil framtíð væri í slíkri ráðstöfun.
Nýliðun
Nauðsynlegt er að spyrja sig
hvers vegna það hefur gerst og
bregðast við því. Heimilislæknar
hafa smám saman misst yfirráð og
stjórn yfir starfsemi sinni og
starfa undir stjórn annarra.
Mörgum finnst úr takt við tím-
ann að hafa slíka þjónustustarf-
semi undir svo þungri stjórn.
Minnir á Svíþjóð, anno 1970–80, en
þaðan er kerfið einnig
runnið. Þjóðfélagið
tekur hröðum breyt-
ingum og atvinnuveg-
ir og þjónusta eru sí-
fellt í aðlögun til að
mæta kröfum tímans.
Heilsugæslan eins og
hún er rekin í dag
ferðast á hraða snig-
ilsins til að komast til
móts við breytta tíma
og hefur til þess lítið
svigrúm. Stjórnkerfi
hennar er stórt og
svifaseint. Peninga-
skortur hrjáir einnig
og líklega hugmynda-
fræðileg einsýni. Í
framhaldi af því er
ekki úr vegi að spyrja:
Vilja læknar
markaðshyggju?
Heimilislæknar hafa engan
áhuga á að veikja velferðarkerfi
Íslendinga ellegar taka upp það
sem andstæðingar breytinga kalla
bandarískt kerfi eða hreina mark-
aðsvæðingu heilbrigðiskerfisins.
Þvert á móti held ég flestir sjái að
það þarf framsýni og nýja hugsun
til að viðhalda velferðarkerfinu –
fleiri landsmenn sjá að það verður
ekki gert með sama hætti og áður.
Velferðin og samábyrgðin þarf í
ríkara mæli að ganga til þeirra
sem virkilega þurfa hennar við. Úr
ótæmandi brunnum er ekki lengur
að ausa. Hér er vert að bæta við að
sú ábending um lausn vandans sem
Félag íslenskra heimilislækna hef-
ur barist fyrir, að leyfður verði
stofurekstur heimilislækna með
þátttöku TR, hefur víðtækan
stuðning innan stéttarinnar. Sú
ráðstöfun hefur ekkert með einka-
spítala eða rándýrar einkastofur
að gera, sem hefur verið í um-
ræðunni undanfarið. Sérgreina-
læknar hafa haft stofurekstur í
Reykjavík í áratugi og veitt ágæta
þjónustu og heimilislæknar eru til-
búnir að gera það sama. Í höf-
uðborgum Skandinavíu, svo dæmi
sé tekið, hafa verið við lýði lækn-
ingastofur og heilsugæslustöðvar
samhliða í kerfinu. Reksturinn er
fjölbreyttur, stofur og stöðvar af
ýmsum stærðum og opnar á fjöl-
breytilegum tímum. Slíkt kemur
hinum almenna borgara til góða og
sparar peninga í uppbyggingu
heilsugæslunnar. Það er einnig vel
þekkt staðreynd að virk frum-
heilsugæsla sparar stórfé í sjúkra-
húskerfinu. Annar þáttur sem
stöðvar nýliðun er að fastlaunakjör
heimilislækna standast illa saman-
burð við sérgreinalækna. Standast
þau einnig illa samanburð við
norska, danska og sænska lækna.
Þetta hefur að sjálfsögðu áhrif á
starfsval yngri lækna og yfirvöld
geta stofnað til fleiri nýrra stöð-
ugilda. En það mun ekki hafa nein
áhrif á nýliðun heimilislækna.
Það er miklivægt að stjórnvöld
bregðist við meðan það er hægt.
Að nokkrum árum liðnum verður
það að öllum líkindum ógerlegt.
Mér finnst líklegt að veiting stofu-
leyfis gefi af sér 8–10 nýja heim-
ilislækna ár hvert. Góð fjárfesting
það. Nýtist ekki síst landsbyggð-
inni er læknunum fjölgar.
Verkföll og kjaranefndir minna á
haftatímabil eftirstríðsáranna sem
er sem betur fer gengið yfir á
flestum sviðum þjóðfélagins. Því er
nauðsynlegt að heimilislæknar losi
sig undan ákvæðum kjaranefndar
með formlegum hætti. Engu er að
tapa, þvert á móti gefur það nýja
möguleika.
Læknar eru alþjóðlegur starfs-
kraftur. Það sem mun virka er að
læknarnir sjálfir lýsi sig reiðubúna
að finna sér önnur atvinnusvæði og
síðan starfssvið og greinar sem eru
tilbúnar að nýta sér starfskrafta
þeirra. Og byrja að vinna í því. Af
nógu er að taka.
Heilsugæsla í viðjum ein-
sýnnar hugmyndafræði?
Guðmundur
Pálsson
Læknar
Heilsugæslan, segir
Guðmundur Pálsson,
ferðast á hraða snigils-
ins til að komast til móts
við breytta tíma.
Höfundur er læknir í Noregi.
Súrefnisvörur
Karin Herzog
Vita-A-Kombi
Ókeypis lögfræðiaðstoð
öll fimmtudagskvöld milli kl. 19.30 og 22.00 í síma 551 1012
Orator, félag laganema