Morgunblaðið - 05.04.2001, Blaðsíða 52

AFMÆLI
56 FIMMTUDAGUR 5. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Vinur minn Haukur
Guðlaugsson, söng-
málastjóri þjóðkirkj-
unnar, er sjötugur í
dag. Þegar ég fyrst
kynntist Hauki per-
sónulega bar fundum
okkar saman í
Hvammstangakirkju í
Vestur-Húnavatns-
sýslu 1982. Ég var þar á
ferðalagi á vegum
Hjálparstofnunar
kirkjunnar eins og hún
hét þá og Haukur var
beðinn að koma til
Hvammstanga og leika
með mér nokkur lög á tónleikum til
styrktar Hjálparstofnun. Það sem ég
tók strax eftir í fari þessa manns var
einlægnin, elskusemin og ótrúlega
unglegt útlit. Auk hæfileika Hauks
sem listamanns, sem eru óvenjulegir,
voru það fyrrnefnd einkenni hans
sem hafa í mínum huga verið hvað
mest áberandi í fari hans þau ár sem
ég hef notið vináttu hans. Starf söng-
málastjóra er mjög umfangsmikið og
krefjandi og þegar þar við bætist
rekstur og ábyrgð á Tónskóla þjóð-
kirkjunnar gefur augaleið að álagið
er oft mikið. En Hauki er það einkar
lagið að slá á létta strengi í miðri al-
vöru lífsins og það hefur áreiðanlega
fleygt honum honum í gegnun mörg
boðaföllin. Ég minnist þátttöku í org-
anistanámskeiðum í Skálholti á veg-
um söngmálastjóraembættisins. Fyr-
ir mér mynduðu þessi námskeið
kjarnann í starfi Hauks fyrir lands-
byggðina. Þessi námskeið voru geysi-
lega vinsæl. Á þau komu organistar
og söngfólk víðsvegar af landinu og
það var mikil gleði, eftirvænting og
þakklæti sem geislaði af þessu fólki.
Í þessari starfsemi sýndi Haukur
einstaka hæfileika til að ná til fólks-
ins, hrífa það og virkja. Haukur má
ekkert aumt sjá, hjálpsemi hans,
greiðvikni og hvatningu er við brugð-
ið.
Okkur hjónin langar að óska hon-
um og fjölskyldu hans innilega til
hamingju með þessi tímamót. Við
þykjumst þess fullviss að þegar hann
nú bráðlega lætur af störfum sem
söngmálstjóri eftir langan og farsæl-
an feril muni taka við frjótt tímabil
þar sem honum gefst tækifæri til að
sinna fjölmörgum áhugamálum auk
þess að hafa meiri tíma fyrir hljóð-
færi sitt, orgelið.
Gunnar Kvaran sellóleikari.
Ég leyfi mér að efast stórlega um
það, að margir núlifandi menn hafi
unnið þjóðkirkju Íslands öllu meira
HAUKUR
GUÐLAUGSSON
til þarfa en vinur minn,
Haukur söngmála-
stjóri, sem á afmæli í
dag. Það er þó alltént
satt, sem þýðverskir
segja: Das Evangelium
muss man singen, það
þarf að láta gleðiboð-
skapinn hljóma í söng.
Og er ekki haft eftir
Lúther, að músíkin geti
auk heldur orðið fram-
hrindingarafl góðra
prédikana?
Haukur tók við emb-
ætti söngmálastjóra ár-
ið 1974. Í hans tíð voru
sett lög um Tónskóla þjóðkirkjunnar,
sem hann hefur stjórnað með glæsi-
brag síðan, en meginverkefni skólans
er menntun kirkjuorganista, er jafn-
framt hafa kórstjórn á hendi. Þá hef-
ur útgáfa á náms- og tónlistarefni
handa organistum og kirkjukórum
stóraukist á vegum embættisins und-
ir forystu hans, svo og námskeiðahald
víða um land. Meðal ánægjulegra
nýjunga má nefna, að fleiri barnakór-
ar hafa verið stofnaðir á vegum safn-
aða. Þá er ónefnt það afrek Hauks,
sem lengi mun halda nafni hans á loft,
en það er orgelskóli sem hann hefur
samið, kennslubók í þremur bindum,
mikið og gott þarfaverk og brýtur
raunar blað í tónlistarsögu landsins.
Hann er einn þeirra gæfumanna,
sem hefur auðnast að sjá áhugamál
og ævistarf verða eina heild, og virð-
ist aukheldur á stundum vera á eins
konar sérsamningi við Allífið.
Gesturinn hefur ekki fyrr stigið
fæti sínum inn fyrir þröskuldinn á
söngmálakontórnum við Sölvhóls-
götu en brosleitur og kankvís húsráð-
andinn skellir plötu á grammófóninn
(hvað sem hann annars kann að hafa
átt annríkt) og er í sama vetfangi orð-
inn Sixten okkar Nordström í tónlist-
argetraunaþættinum Kontrapúnkti,
en komumaður hálfgert einsmanns-
keppnislið, og hvaða stykki skyldi
þetta vera og hver ætli sé nú að spila?
Er það Rakmanínoff? Ellegar
kannski Hóróvítsj? Eða jafnvel
Schnabel?
„Það verður nú ekki vandalaust
fyrir strákinn hans Lauga á Bakk-
anum að taka við af sjálfum dr. Ró-
bert Abraham,“ heyrðust gömlu
prestarnir muldra ofaní barminn með
þýðingarmiklum augngotum, þegar
kvisaðist, að Haukur Guðlaugsson
yrði söngmálastjóri þjóðkirkjunnar.
Þeir gátu varla ímyndað sér að hinn
nýbakaði yfir-kantór evangelísk-
lútherskrar kristni á Íslandi væri
nema rétt nýlega fermdur, svo ung-
legur sem Haukur hefur ávallt verið í
sjón og gæddur ríkum æskuþokka.
En engan þeirra gat grunað, að undir
sakleysislegu yfirborði persónunnar,
hógværri framkomunni og á stundum
lítið eitt óræðu brosi leyndist óþrot-
leg kunnátta, stórfenglegir skaps-
munir og óhemju ýtni, og það því
fremur sem hinum síðast talda eig-
inleika Hauks fylgir jafnvel enn þá
meiri ljúfmennska.
Barn að aldri vildi Haukur verða
listmálari og lét koma trönur og liti úr
höndluninni syðra. En Guðlaugur
faðir hans kaupmaður á Eyrarbakka
hafði ótrú á að hægt væri að lifa af
þessu og áhyggjur af því að slíkur
starfi hefði óhjákvæmilega í för með
sér sára fátækt; þeir sem hrötuðu útá
þessa braut myndu búa við takfæð
fullkomna það sem eftir lifði ævidags-
ins, svo að enginn hefði heyrt um aðra
slíka, aldrei, hvergi nokkurs staðar,
aldrei nokkurn tíma. Má ég skjóta því
hér inn, að maður frá dagblaði spurði
Guðlaug að því níræðan, hverju hann
þakkaði háan aldur og góða heilsu og
Guðlaugur leit eina andrá upp úr ann-
ríkinu í búðinni, kíkti á manninn yfir
gleraugun og svaraði því til að langlífi
sitt og líkamshreysti mætti helst
þakka því, að hann hefði einlægt tekið
sér í staupi og forðast líkamsrækt.
Haukur venti nú sínu kvæði í
kross, útskrifaðist frá Tónlistarskól-
anum í Reykjavík og hélt stálpaður
maður til Hamborgar með Mána Sig-
urjónssyni að nema organslátt. Mun
faðir hans þá hafa haft tvíefldar
áhyggjur af því að drengurinn myndi
hafa lítið sem ekki fyrir sig að leggja
er stundir liðu fram. Ytra hittu þeir
félagar einn landa sinn, stúlku, sem
spurði þá öldungis forviða hvers
vegna svona ungir menn ætluðu að
fara að læra á orgel og opinberaði þar
með þá útbreiddu skoðun Íslendinga
lengi að organistar gætu þeir einir
verið, eða að minnsta kosti valdið því
hlutverki skammlaust, sem komnir
væru að fótum fram.
Frá 1951 var Haukur um nokkurra
ára skeið skólastjóri Tónlistarskólans
í Siglufirði. Hann er fæddur kennari,
óþreytandi að finna upp nýjar aðferð-
ir til þess að útskýra leyndardóma
tónfræði og hljóðfæraleiks, sívakandi
áhugamaður um nýjungar í aðferð,
vinnubrögðum og tækni og ber mikla
og föðurlega umhyggju fyrir nem-
endum sínum, er auk þess ávallt glað-
ur, jákvæður og bjartsýnn, og því
góður sálusorgari. „Maður verður að
trúa á það, sem maður er að gera,“
segir hann. „Sjálfur hefi ég meira að
segja hlaupið á eftir járnbrautarlest,
sem var komin af stað!“
Þegar Haukur sleit Tónskóla þjóð-
kirkjunnar vorið 1986, hafði ég, sem
hér held á penna, þá hamingju að
vera þar nær. Hann lagði í ræðu sinni
ríkt á við nemendurna að kappkosta
að nýta litlu stundirnar til þess að
fækka feilnótunum. Með ívitnun til
margra merklegra höfunda sannaði
Haukur, að í rauninni væri ekkert því
til fyrirstöðu, að menn næðu árangri í
tónlist, þótt þeir æfðu sig ekki á hljóð-
færið nema sem svaraði hálftíma á
dag, því ekki væri síður mikilvægt, ef
svo bæri undir, að leggja sig með nót-
urnar upp á dívan, hugleiða táknin á
pappírnum og efla þannig með sér al-
mennt tónlistarskyn, vakna til vísvit-
undar um það inni fyrir, hvað tónlist-
in er í raun og veru. Að skilnaði fékk
hann nemendum sínum í hendur töflu
um hverja stund íhöndfarandi sum-
ars og bað þá merkja við þá daga,
þegar þeim lánaðist að leika á orgelið
í stundarfjórðung eða meir.
Haukur lærði hjá meistaranum
próf. Martin Günther Försteman í
Hamborg á árunum 1955–60, orð-
lögðum snillingi og eftirsóttum kenn-
ara, var þar til húsa hjá gamalli
ekkjufrú og skrifaði síðar eftirminni-
lega frásögn af kynnum sínum við
hana og fyrstu jólin að heiman og
birtist í bæjarblaðinu á Akranesi, þar
sem hann réðst kirkjuorganisti og
skólastjóri Tónlistarskólans.
Kennslu-orgel Förstemans, af gerð-
inni Sauer-Walcker frá Frankfurt am
Oder, fékk Haukur keypt hingað til
lands, og skartar það nú í húsakynn-
um Tónskóla þjóðkirkjunnar.
Skagamönnum varð starsýnt á
þennan hvatlega músíkant, sem gekk
í frakka með axlaspælum og belti eins
og Þjóðverji og vingsaði mjólkur-
brúsanum í kringum sig á göngu og
var eitthvað svo frjálslegur og dálítið
öðruvísi en fólk hafði vanist. Haukur
sló náttúrulega í gegn á orgelloftinu
og þó hætti að minnsta kosti einn
söngfélagi og bað kórsöng þaðanífrá
aldrei þrífast, en annar mun hafa sagt
aðspurður um þennan nýja organista,
orðagrannt: „Hann er svo flínkur, að
hann gæti drepið mann!“ Haukur var
að vísu nær alveg frábitinn knatt-
spyrnu, sem þarna er þjóðaríþrótt, en
teiknaði stundum tölustafinn 8 með
reiðhjólinu sínu í sementsteyptar
göturnar á Akranesi, og enn þann
dag í dag hefur hann ekki sé ástæðu
til þess að taka bílpróf. Sóknarbörn í
Garðasókn eru kunn að ljúfmennsku
og góðum þegnskap, hlýðni og tilláts-
semi við yfirvöld og eru þó trúlega
enn betri við presta sína en organist-
ana. Hlaut Haukur að vonum miklar
vinsældir, verðskuldað lof, hjarta-
gróna þökk og vandað silfurlíkan af
orgelinu í kirkjunni að gjöf, þegar
hann lét af störfum 1982. Að öðrum
ólöstuðum mun og óhætt að fullyrða,
að Kirkjukór Akraness hafi verið í
allrafremstu röð á meðan Haukur
stjórnaði honum, eins og glöggt má
skilja af hljómplötunni „Heyrirðu
ei?“, sem þrykkt var á öndverðum ní-
unda áratugnum.
Sumir þeir, sem hafa gott vit á tón-
list, hafa sagt mér að þeir álíti Hauk
ókrýndan konung íslenskra organ-
leikara fyrr og síðar. Sé það rétt, læt
ég mér til hugar koma að skýringin
sé meðal annars sú, að honum er við
tónlistaræfingar sínar gefin náðar-
gjöf fyrirhafnarinnar í ríkum mæli,
óþreytandi nákvæmni án málamiðl-
unar og glöggt auga fyrir smáatrið-
um sem kölluð eru. Eða horfðu á
hendurnar á honum, þegar hann er
að spila. Þær virðast varla hreyfast,
heldur svífa einhvern veginn erfiðis-
laust um hljómborðið, með lausum
úlnlið. Og samt er hverri nótu þrýst í
botn, þó að vísu eigi ávallt í ofurhröð-
um köflum. Eða sjáðu hvernig hann
læðir löppunum (eins og hann tekur
sjálfur gjarnan til orða) hljóðlega eft-
ir pedölunum með hæl-og-tá-aðferð-
inni. Þegar Haukur syngur á orgelið,
verður maður aldrei hræddur um að
hljóðfærið taki völdin. Til þess er
hann of frekur. Það er eins og skórnir
hans hafi tvo vængi hvor, ekki ólíkt
því sem sagt hefur verið um Hermes,
sendiboða grísku guðanna og vernd-
ara tónlistar. Þetta sést líka þegar
hann gengur, og gott ef Alexander-
tæknin er þar ekki lifandi komin.
Stundum hefur verið látið að því
liggja, að Haukur hefði gefið sig enn
meira við organslættinum, ef hann
hefði ekki verið svona önnum kafinn
að halda frið við músíkalska organ-
ista uppi í sveit og koma þeim til
nokkurs þroska í listinni. Maðurinn
brýtur sig einfaldlega í mola fyrir
mesta blábyrjandann í veröld tónlist-
arinnar, hvort heldur er á nóttu eða
degi, enda hringja skjólstæðingar
hann hiklaust upp í símanum á hvaða
tíma sólarhrings sem er, bæði sýknt
og heilagt, og ekkert síður í sumar-
leyfum hans en endranær. Engin fyr-
irhöfn getur verið of mikil, engir þeir
framkrókar að hann leggi sig ekki í
þá, ef smám saman kynni að lánast að
koma því til leiðar, að í hugskoti
reynds organista kviknaði meira ljós.
Eins leggur Haukur nótt við dag ef
takast mætti að nudda einkennileg-
um og sérsinna unglingi til þess að
fara að pota svolítið á orgel. Af sjálfu
leiðir, að organistanámskeið hans í
Skálholti hafa í aldarfjórðung lánast
mjög vel, enda er varla nokkur svo
harðbrjósta að fara að særa þennan
eldheita hugsjónamann með því að
leggja sig ekki allan fram. Efnisskrá-
in er við allra hæfi, bæði tilaðmynda
„Aus tiefer Not“, „Sjá þann hinn
mikla flokk sem fjöll“ og „Yes-
terday“. Enginn er svo kaldrifjaður
að vaka ekki heldur heilu næturnar
að glöggva sig á svörtu nótunum en
styggja Hauk. Hann er skipuleggjari
af Guðs náð, með einkar vandvirkn-
islega rithönd, skreytta margvísleg-
um krúsindúllum í ýmsar áttir og
stjórnandi með þeirri sérmerkilegu
hliðarverkun, að oft sýnist svo sem
Haukur leiki flesta hluti af fingrum
fram. Þess vegna finnur hann líka öll-
um kirkjusöngvurum Íslands gisti-
rými á námskeiðunum í Skálholti, en
sefur sjálfur úti í hlöðu.
Á 26. og jafnframt síðasta kóra- og