Morgunblaðið - 26.04.2001, Page 32

LISTIR
32 FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FALSANIR, ásamt öllumöðrum formum eftirlíkinga,bera í sér skapandi hug-dettur og því full ástæða til
að meðhöndla þær af fyllstu alvöru.
(Nicolas Barker í sýningarskrá
sýningarinnar: Fake! The Art of De-
ception, British Museum, 1990)
Fyrir nokkru var rýnirinn á list-
sýningu í Norræna húsinu og leit inn í
bókasafnið meðan hann beið eftir
leigubíl. Fyrir dularfullar furður rak
hann strax og óforvarandis augun í
norska bók um listaverkafalsanir er
nefnist á frummmálinu; Falsk/kunst
som forfalskning/forfalskning som
kunst (Falsanir/list sem fölsun/fölsun
sem list) eftir Johannes Rød. Gefin út
af Gyldendal Norsk Forlag AS, 2000.
Þótti bera vel í veiði með hliðsjón af
allri umræðu síðustu ára og missera
um málverkafalsanir hér á landi, fékk
hana með hraði lánaða heim. Bókin
reyndist svo brunnur víðfeðms fróð-
leiks á sviðinu, auk þess að vera
hreinn skemmtilestur á köflum, þann-
ig borðleggjandi að sá er les verður
snöggtum upplýstari um þessi mál við
að glugga í hana, hvað þá við ná-
kvæman lestur. Í stuttum inngangi
veltir bókarhöfundur einkum fyrir
sér, með vísun til málverksins Kristur
og lærisveinarnir, sem eignuð var
Vermeer, ástæðu þess að mynd á
safni sem menn hafa dáðst af sem eitt
af höfuðverkum meistarans fær allt
aðra merkingu í augum viðkomandi
um leið og upp kemst um fölsun. Í
þessu tilviki var um verk meistara-
falsarans Han van Meegeren að
ræða. Hvort sjálf vitneskjan um að
listaverk væri falsað gerði að verkum
að þá fyrst færum við að skoða það
með öðrum augum. Mikið spursmál
sem jafnt fræðimenn sem áhugafólk
hefur verið upptekið af um áratugi.
Höfundur segir jafnframt að ekki
finnist sá listilega mótaður hlutur að
hann hafi ekki freistað falsara í ávinn-
ingarskyni, til listræns uppsláttar eða
löngun til að leika á sérfræðinga.
Einnig að aðferðirnar séu jafnmargar
og ástæðurnar, ein sé að fullgera
listaverk meðvitað í þeim tilgangi að
selja það sem hlut frá hendi viður-
kennds listamanns. Hér þurfi ekki að-
eins að taka tillit til efnisgerðar og
markaðs viðfangs, heldur einnig eðli-
legrar náttúrulegrar öldrunar sem og
tímalegrar fyllingar. Þetta gerir mikl-
ar kröfur til handverkslegrar og list-
rænnar kunnáttu ef hlutirnir eiga að
ganga upp, svindlið að heppnast, öll
smáatriði verða að vera á hreinu ef
verkið á að hljóta viðurkenningu sem
afurð ákveðins tímaskeiðs. Önnur að-
ferð er að fjarlægja áritun lista-
mannsins og setja nýja í staðinn, en
það eitt krefst mikillar kunnáttu ef vel
á að vera. Það eru margar ástæður að
baki listaverkafalsana þótt hagnaðar-
vonin sé sú nærtækasta, ein er ómót-
stæðileg þörf fyrir að vera í sviðsljós-
inu og hljóta viðurkenningu fyrir
yfirburðafærni. Menn láta jafnvel
hrífast af mönnum sem á yfirmáta út-
smoginn hátt ná að leika á sérfræð-
inga og sagan af svindli og svikum
innan marka listarinnar inniber að
auk eitthvað af töfrum spennusög-
unnar í sér.
Flestir munu gera sér grein fyrir
að falsanir eru hluti af hvunndegin-
um, eru allt um kring, ekki síst varð-
andi merkimiða á vörum til almenns
brúks, svo sem húsgögnum, súkkul-
aði, osti, vínum, skókremi o.s.frv.
Einnig í ljósmyndum, frímerkjagerð,
bókmenntum, tónlist, ekki síður en
myndlist, og jafnan með hagnaðar-
vonina að leiðarljósi. Í lok átjándu
aldar komu þannig fram ljóð og leikrit
skrifuð af William Henry Ireland sem
áttu að vera eftir William Shake-
speare! Og stutt er síðan meintar
dagbækur Hitlers voru afhjúpaðar
sem falsaðar (1984) en um leið var sá
er falsaði þær, fyrrverandi þjónn,
Konni Kujau að nafni, baðaður kæru
og vel þegnu sviðsljósi. Þegar áhug-
inn á minjum frá nazistatímabilinu
fékk byr undir báða vængi á áttunda
áratugnum hóf Konni þessi að versla
með vopn, einkennisbúninga, heiðurs-
merki og handskrifaðar heimildir. Er
fram liðu stundir tók hann sjálfur að
framleiða falsaða muni og heimildir
og einbeitti sér einkum við að eftir-
gera undirskrift Hitlers! Textarnir í
dagbókunum voru eftirgerðir skjala
hins þýska Max Domarus og tók það
delikventið einungis fimm tíma að
fullgera þá að eigin sögn.
Johannes Rød kemur víða við í
sögulegu yfirliti, skilgreinir lista-
verkafölsun sem verk gert í stíl nafn-
kennds listamanns í sviksamlegum
tilgangi. Að sjálfsögðu er löglegt að
eftirgera málverk eða aðra listhluti,
og iðulega kennslufag í listaskólum,
en um leið og það er vitandi vits gert í
þeim tilgangi að selja sem frumverk
er það lögum samkvæmt sakhæft og
ígildi skjalafölsunar. Fölsun getur
verið hrein eftirgerð einnar myndar
eða hlutar úr myndbyggingu nokk-
urra mynda sama listamanns. Einnig
sjálfstæð myndbygging í stíl viðkom-
andi listamanns. Hið falsaða verk get-
ur verið útfært meðvitað eða er keypt
sem fullgert, selt áfram sem ekta
myndverk með ásettri falsaðri áritun.
Ef hið falsaða verk er ekki áritað, en
sett á markað sem ekta verk frá hendi
listamannsins, er seljandi um leið
ábyrgur. Það er einkum síðustu 3–400
árin að listaverkafalsanir hafa orðið
almennar og hugtakið, fölsun, eins og
það er skilgreint í dag er þannig til-
tölulega nýtt, sögulega séð. Lista-
safnarinn telst tryggasti fylgisveinn
falsarans, helstu blekkingameistar-
arnir skapa markað með eftirspurn
eftir miklum meisturum, almennir
listáhugamenn skapa markað þar
sem eftirspurnin beinist að þekktum
nöfnum, en kröfur um listgæði þá hóf-
legri. Í báðum tilvikum veitist svindl-
aranum möguleiki að blekkja kaup-
andann. Langt aftur í fortíð, til
Rómarveldis og tíma Síserós, finnast
frásagnir af málverkum og högg-
myndum með fölskum áritunum. Svo
vitnað sé til rithöfundarins Phædrus;
Á þennan veg getur listamaðurinn
náð betra verði fyrir verk sín; með því
að höggva nafnið Praxtíles í nútíma-
marmarahöggmynd, nafnið Scopas á
styttu úr bronsi, Myron á hlut úr silfri
og Zeuxis á nútímamálverk.
Það eru til ótal sögur af fölsunum
myndlistarverka; Albrecht Dürer
(1471–1528), sem var einn af fáum
meisturum sem naut óskiptrar lýð-
hylli um sína daga sagði: gætið ykkar
á á þjófum og eftirlíkjendum vinnu og
færni annarra manna. Hann reyndist
forspár því margir urðu til að líkja eft-
ir grafíkverkum hans sem þeim tókst
að selja fyrir góðan skilding, ítalska
stungulistamanninum Marcantonio
Raimondi var stefnt fyrir rétt árið
1506 fyrir að hafa gert eftirmyndir af
tréristum Dürers með einkennisstöf-
unum (AD). Og hinn listvísi spánverji
Don Felipe de Guevara sem uppi var
á 16. öld hermdi þannig af reynslu
sinni: Það sem Hieronymus Bosch
(1450–1516) gerði af skarpskyggni og
nákvæmum rannsóknum gerðu líka
aðrir og gera enn, án tillitssemi og
dómgreindar. Þegar þeir uppgötvuðu
hve vinsæl þessi gerð málverka var á
Flandri, tóku þeir að eftirgera þau,
mála furðuverur og undarlegar sýnir.
Fjöldi slíkra mynda með fölsuðum
áritunum, Hieronymus Bosch, kom-
ust í umferð. Þeim hafði verið stungið
inn í pípur og reyk hleypt að til að láta
þær líta út eins og gamlar og ekta…
hollenzk málverk af landslagi og dag-
legu lífi frá 1600–1800 eru líkast til sú
tegund listaverka sem oftast hafa ver-
ið fölsuð og eftir að Rembrandt var
aftur lyft á stall hafa verk hans, teikn-
ingar, grafík og málverk hér nokkra
sérstöðu. Aðeins í tollskjölum New
York-borgar voru skrásett 9.428 verk
eftir Rembrandt á árunum 1909–
1951. En sannanlega ekta verkum
hans hefur stöðugt verið að fækka og
þannig eru talin upp 988 verk eftir
Rembrandt í skrám Hofstede de
Groots 1913. Þeim hafði fækkað niður
í 630 í skrám Brediusar 1935, í 560 í
skrám Bauchs 1966, 480 í skrám Ger-
sons 1969. Loks kom Rembrandts
Reserarch Projekt þeim undir hundr-
aðið 1990 sbr. fræga sýningu í Lond-
on sem ég heimsótti og skrifaði um.
Fáir listamenn hafa verið undir-
orpnir jafnkerfisbundnum fölsunum
jafnt lífs sem liðnir og hinn hugþekki
málari Camille Corot (1796–1875) og
velkunn er tilvitnunin; af 700 frum-
verkum Corots finnast 8.000 í Banda-
ríkjunum! Sumir fullyrða jafnvel að
bara í Bandaríkjunum hafi á tíma-
bilinu 1950–70 verið skráð 100.000
frumverk eftir listamanninn. En
meistarinn kærði sig kollóttan um
þann illvíga hausverk sem sérfræð-
ingar fengu við að ákvarða hvað hann
hafði málað og hvað ekki. Við ýmis
tækifæri hvatti hann aðra bæði til að
eftirgera og falsa og sagt var að þá
hafi karl helst verið hýr á brún er
hann sá einhvern nemanda sinna eft-
irgera stílbrögð sín svo vel að menn
rugluðust á þeim og hans eigin mynd-
um. Og ósjaldan áritaði Corot myndir
nemenda sinna, líkt og meistarar
fyrri alda gerðu, til að þeir ættu að-
veldara með að selja þær og fengju
verðskuldaða umbun í lófa sína. Ein-
mitt þetta hefur skapað svo víðtækan
rugling sem menn eru þó sem óðast
að yfirvinna með aðstoð hátækninnar.
Eins og margur veit fylgdu miklar
breytingar á sviði viðskipta með lista-
verk og fornmuni í kjölfar iðnbylting-
arinnar í vestrurálfu á nítjándu öld.
Nú voru það ekki lengur einangruð
forréttindi aðalsins að sanka að sér
fögrum hlutum heldur var komin til
sögunnar ný stétt borgara sem hafði
efni á að kaupa listaverk, sem aldrei
fyrr blossaði upp metnaður til að festa
sér fagra og fágæta hluti. Það leiddi
svo aftur til sprengingar á listaverka-
markaðnum ásamt því að viðamikil
listasöfn risu upp í Evrópu og Banda-
ríkjunum, samkeppnin ótæpileg eftir
að krækja í feita bita. Söfnunaræðið
kynti loks ekki einungis undir verð-
sprengingar heldur skapaði paradís
allsnægta fyrir óheiðarlega listamenn
og listhöndlara.
Svo er til önnur og mýkri hlið á
málinu, sagan segir þannig af mörg-
um listspírum og listamönnum sem
neyddust til að falsa myndir þekktari
listamanna þegar á móti blés og hart í
búi hjá smáfuglum. Til eru ótal sögur
af listamönnum sem í upphafi ferils
síns fölsuðu myndir og seldu. Þannig
hermdi hinn frábæri norski málari
Fritz Thaulow (1847–1906), sem á svo
snjalla mynd á sýningunni frá Petit
Palais í Listasafni Íslands, af sam-
skiptum sínum við tvo falsara í lok
nítjándu aldar: Þegar ég var með
vinnustofu á Montmatre-hæðum
bjuggu hinum megin við þilið tveir
grallarar af málurum. Við snæddum
iðulega á sama stað og tók ég eftir að
nágrannar mínir neituðu sér ekki um
neina virkt, þeir voru ekki einasta
glæsilega klæddir að hætti mikils
háttar listamanna tímanna, heldur
var aldrei neitt of gott ofan í þá,
drukku aldrei önnur vín en þau með
rauða lakkinu og superior-ein-
kenninu. Á nafnspjöldum þeirra stóð
fínum stöfum, artiste peintre, en ég sá
aldrei nöfnin þeirra í neinum sýning-
arskrám og þótt ég ætti trúnað þeirra
voru dyr vinnustofu þeirra alltaf
harðlæstar. Þar inni viðgekkst jafn-
aðarlega syndugt líferni en út í þá
sálma fer ég ekki nánar. En svo skeði
það, að hitarörið sem tengdi vinnustof-
urnar tvær blóðhitnaði og dálítill eldur
komst í þilið og þá varð ég að fara inn
til þeirra. Þegar við höfðum skvett
vatni á eldinn og víni í okkur sjálfa í til-
efni atburðarásarinnar varð mér litið í
kringum mig og sá þá strax hvers kyns
var, að þetta væri verkstæði falsara. Á
veggjunum og málaratrönum voru um
10–12 málverk eftir Corot, áritaðar
mjög svo greinilega með skrift hans
frá eldri árum með áherslu á hvern
bókstaf C-o-r-o-t.
Afar snjallir falsarar, en satt að
segja var andrúmsloftið nokkuð
þvingað og þeir reyndu eftir bestu
getu að réttlæta hið glæpsamlega at-
hæfi, sögðu þá meðal margs annars
frá starfsbróður þeirra, Camille að
nafni, sem falsaði málarann Daroux,
en sá þyrði ekki að setja nafn höfund-
arins á skiliríin svo lengi sem mað-
urinn væri á lífi. Um að ræða litlar
skógarmyndir af innilegra taginu og
þær færu jafnaðarlega á uppoð hjá
Drouot (til þessa dags eins nafn-
kenndasta uppboðsfirma Parísar-
borgar) og væru alltaf slegnar á sömu
upphæð til sama gamla mannsins.
Seinna kom í ljós að gamli maðurinn
var Daroux sjálfur, sem notfærði sér
eftirgerðirnar, lagfærði þær svolítið
og áritaði, seldi svo á tíföldu verði!
Það eru þannig margar hliðar á föls-
unum bæði harðar sem mjúkar og hér
einungis rétt tæpt á víðfeðmu inni-
haldi bókarinnar. Skulda enn lesend-
um að segja eitt og annað af fölsunar-
ferlinu, hvernig myndverk eru bökuð,
reykt og vessar bornir á yfirborðið til
að þau öðlist tímalega fyllingu. Einnig
aðferðum snillinganna átta; Alceo
Dossena, OttoWacker, Han van
Meegeren, Lothar Malskat, Elmyr de
Hory, Casper Caspersen. Tom Keat-
ing og Eric Hebborn. Hér gildir öllu
öðru fremur að upplýsa hlutina til að
fólk verði með á nótunum og hafi vað-
ið fyrir neðan sig varðandi listaverka-
kaup, allt á hreinu.
BÓK UM
FALSANIR
Fyrir nokkru varð Braga Ásgeirssyni litið
inn í bókasafn Norræna hússins, rakst þá
óforvarandis strax á norska bók um lista-
verkafalsara. Og með hliðsjón af allri um-
ræðu síðustu ára um málverkafalsanir hér á
landi þótti honum efni hennar eiga meira en
lítið erindi til landsmanna.
Þessi eftirgerð málverks norska
málarans Christian Krohg (1855–
1925), í eigu erlendra aðila, var
seld í verslun með notaða muni í
Ósló 1989 fyrir 5.000 norskar
krónur. Kaupandinn fjarlægði
orðið „Eftir“, sem var fyrir fram-
an höfundarnafnið og seldi
einkasafnara fyrir 275.000. Litlu
seinna var það til sölu hjá lista-
verkahöndlara fyrir 650.000. Þar
sá kaupmaðurinn sem upp-
runalega hafði selt myndina á
5.000 hana og með aðstoð lög-
reglunnar afhjúpaði hann svindl-
ið.
Sjónmenntavettvangur