Morgunblaðið - 26.04.2001, Page 42

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
M
itt ofan í hina
margumtöluðu
grósku í íslensku
leiklistarlífi er
ekki annað hægt
en benda á þá nöturlegu stað-
reynd að hlutur íslenskra leik-
skálda í samanlögðu verkefnavali
hinna þriggja opinberu leikhúsa
hefur ekki verið jafn snautlegur
um langt skeið og í vetur.
Þjóðleikhúsið, flaggskip ís-
lenskrar leiklistar, hefur frum-
flutt tvö verk, Bláa hnöttinn og
Já, hamingjuna, Leikfélag
Reykjavíkur eitt, Skáldanótt – ef
leikrit Sigurðar Pálssonar Ein-
hver í dyr-
unum er látið
fylgja fyrra
leikári þar
sem enginn
áhugi var fyr-
ir hendi um
framhald sýninga á því verki eftir
að nýr leikhússtjóri tók við. Leik-
ritið hvarf því af fjölunum jafn-
skjótt og það birtist. Leikfélag
Akureyrar frumsýndi Sniglaveisl-
una í samvinnu við Leikfélag Ís-
lands og er sú sýning komin suð-
ur yfir heiðar. Samtals eru þetta
fjögur ný leikrit sem er tæplega
fimmtungur þeirra sýninga sem
hafa verið á fjölum þessara leik-
húsa í vetur. Mætti betur við una
ef fimmtungshlutur ætti við þeg-
ar kemur að skiptingu þeirra fjár-
muna sem renna frá hinu op-
inbera til leiklistar í landinu. Þar
er um hvorki meira né minna en
750 milljónir króna að ræða á ári
sem skiptist þannig að Þjóðleik-
húsið fær 400 milljónir, Leikfélag
Reykjavíkur 180 milljónir, Leik-
félag Akureyrar 50, Íslenska
óperan 50 milljónir og sjálfstæðu
leikhúsin 50 milljónir. Fimmt-
ungur þessa eru 150 milljónir.
Laun til höfundar fyrir frum-
samið leikrit eru nú um 1,4 millj-
ónir króna ef farið er að sam-
ingum en þess verður að geta að
einu leikhúsin sem hafa bolmagn
til þess eru þrjú ofannefnd. Þann-
ig hafa laun til íslenskra leik-
skálda á vegum þessara leikhúsa í
vetur numið alls 5,6 milljónum
sem geta varla talist meira en
tvenn árslaun, þ.e.a.s. mannsæm-
andi laun fyrir þann tíma sem
tekur að skrifa eitt leikrit ef allt
er með felldu. Svo er þó ekki, þar
sem fjórir höfundar skipta þarna
á milli sín hálfri sjöttu milljón fyr-
ir átta ársverk.
Ef rök stjórnenda leikhúsanna
fyrir fátæklegri uppskeru ís-
lenskra leikrita eru þau að fleiri
frambærileg leikrit séu bara ekki
á boðstólum þá er það eðlileg af-
leiðing þess að leikritaskrif eru
ekki metin hærra en raun ber
vitni. Undir það má taka að
megnið af þeim leikritum sem
leikhúsunum berast er ekki á vet-
ur setjandi enda flest skrifuð af
viðvaningum sem hafa lifibrauð
sitt af einhverju allt öðru; þeir
eru teljandi á fingrum annarrar
handar alvarlega þenkjandi leik-
ritahöfundar sem hafa fórnað
framfærslumöguleikum sínum
fyrir list sína. Í ljósi þessa er það
stórfengleg sjálfsblekking að
ímynda sér að á Íslandi dafni leik-
ritun. Leiklist kannski, en leik-
ritun alls ekki, því hvernig er
hægt að gera ráð fyrir því þegar
hvorki meira né minna en 0,7% af
opinberu fé til leiklistar í landinu
renna í vasa leikritahöfundanna.
Við getum síðan leyft okkur að
áætla að til uppsetningar þeirra
fjögurra verka sem nefnd voru að
ofan hafi verið varið ca 50 millj-
ónum – sem er líklega ofrausn –
en látum það vera. Það eru tæp-
lega 7 prósent af milljónunum
750. Samtals eru þetta því 7,7%
sem íslensk leikrit fengu í sinn
hlut í vetur og er það þó líklega
ofáætlað.
Nú má spyrja: hvers vegna er
verið að fjármagna rekstur leik-
húsa af opinberu fé þegar svo
litlum hluta fjárveitingarinnar er
kostað til skrifa og sviðsetningar
íslenskra leikrita? Ekki er fjarri
lagi að halda að erlendir hand-
hafar höfundarréttar beri meira
úr býtum af leiklist hérlendis en
íslenskir leikritahöfundar.
Tilgangurinn með stuðningi
hins opinbera við leiklist í landinu
er fyrst og fremst sá að efla inn-
lenda leiklist. Lykilatriði í þeirri
hugsun er að efla innlenda leik-
ritun – það er ekki eina atriðið –
en það er lykilatriði. Á sama hátt
má færa rök fyrir því að helsti til-
gangur þess að ríkið fjármagni
sjónvarps- og útvarpsstöð er að
þar sé fjármununum varið til inn-
lendrar dagskrárgerðar fyrst og
fremst. Í því nútímalandslagi fjöl-
miðlunar sem skapast hefur á
undanförnum árum er fráleitt
nauðsynlegt að ríkið starfræki
áskriftarskyldar afþreying-
arstöðvar.
Það er nánast óskiljanlegt að
Þjóðleikhúsið sem hefur yfir
þremur leiksviðum að ráða skuli
ekki helga eitt þeirra nýjum ís-
lenskum leikritum, „tilraunasvið“
er óviðeigandi orð, þar sem ís-
lensk leiklist er allt annað en til-
raunakennd; hún er föst í fari
markaðskenndrar hugsunar þar
sem aðsókn er aðalmælikvarðinn.
Íslenska leikritun skyldi heldur
ekki skilgreina sem tilraun eða
sérstakan áhættuþátt í rekstri
opinberra leikhúsa, heldur sem
ofur sjálfsagðan miðpunkt þeirr-
ar listar sem þar á að skapa.
Núna undir vorið er talað um að
betur gangi í Þjóðleikhúsinu en
Borgarleikhúsinu af því að oftar
er uppselt á sýningar hins fyrr-
nefnda. Þvílík firra. Gengi Þjóð-
leikhússins skyldi ávallt mæla af
þeim íslensku leikritum sem það
hefur alið af sér á tilteknu leikári.
Leikhús sem hvetur ekki höfunda
sína til dáða er illa statt. Þjóðleik-
hús sem ber ekki hag höfunda
sinna helstan fyrir brjósti er ekki
að uppfylla höfuðskyldu sína.
Leikhús sem situr á höndum sér
og bíður eftir að höfundarnir
spretti fram alskapaðir án hvatn-
ingar og stuðnings er ekki að
gegna skyldu sinni. Þjóðleikhús-
inu ber engin skylda lengur til að
sjá íslenskum almenningi fyrir af-
þreyingu í formi erlendra söng-
leikja og gamanleikja þótt enginn
efist um getu þess til slíks.
Musteri
erlendrar
leikritunar
„Ekki er fjarri lagi að halda að erlendir
handhafar höfundarréttar beri meira
úr býtum af leiklist hérlendis en íslensk-
ir leikritahöfundar.“
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
RAUÐI kross Ís-
lands, SÁÁ og Slysa-
varnafélagið Lands-
björg fá stóran hluta
fjár til starfsemi sinnar
í gegnum Íslenska söfn-
unarkassa sem stjórn-
völd hafa veitt þeim
leyfi til að reka. Að
sjálfsögðu fagna forvíg-
ismenn samtakanna því
að hafa þennan tekju-
stofn. Þeim er jafn-
framt öllum ljóst hversu
mikilvægt það er að
standa með sem ábyrg-
ustum hætti að rekstr-
inum. Forvarnir hafa
því verið mikilvægur hluti starfsem-
innar sem hvað Rauða krossinn varð-
ar hófst með gömlu tíkallakössunum
árið 1972.
Til þess að geta rekið söfnunar-
kassa með ábyrgum hætti er mikil-
vægt að hafa sem besta vitneskju um
reksturinn. Einn liður í þeirri viðleitni
er viðamikil rannsókn sem Gallup
gerði nýlega fyrir Íslenska söfnunar-
kassa. Markmiðið með henni var í
stuttu máli að fá heildstæða mynd af
spilahegðun Íslendinga, að skoða við-
horf þeirra til löglegra happdrætta,
að mæla útbreiðslu spilafíknar og að
skapa umræðugrundvöll um lögleg
happdrætti.
Eins og við var að búast leiddu nið-
urstöður könnunarinnar margt já-
kvætt og neikvætt í ljós. Ánægjulegt
var að komast að því að níu af hverj-
um tíu Íslendingum eru jákvæðir eða
mjög jákvæðir gagnvart því að ágóði
af löglegum happdrættum renni til
góðgerðarstofnana. Þá voru það
gleðilegar fréttir að um helmingur
þeirra telur að áhrif löglegra happ-
drætta á íslenskt þjóðfélag séu góð.
Það að flestir eyddu í kringum 300
krónum í hvert sinn er þeir spiluðu í
spilakössunum bendir
til þess að allur almenn-
ingur umgangist spila-
kassana sem saklausa
skemmtun. Flestir sem
spurðir voru sögðu
löngunina til að vinna
peninga helstu ástæð-
una fyrir því að þeir
spiluðu. Nær jafnþungt
vó þó í huga þeirra að
hagnaðurinn rennur til
góðs málstaðar. Mikill
meirihluti aðspurðra
vissi líka í hvað pening-
arnir fara, eða 80%. Það
vekur þó í raun nokkra
furðu að þessi tala skuli
ekki vera enn hærri.
Ég geri ráð fyrir að allir geti verið
sammála um að það að fólk með spila-
fíkn ánetjist happdrættum og pen-
ingaleikjum, ólöglegum sem lögleg-
um, eru slæmar fréttir. Það var þó
léttir að sjá að spilafíkn er ekki jafn
útbreidd á Íslandi og haldið hefur
verið fram. Samkvæmt könnuninni
eru 0,6% þjóðarinnar haldin spilafíkn.
Það er langtum lægri tala en þau 12–
15 þúsund sem gjarnan hafa verið
nefnd. Þessi útkoma sýnir þó að það
má ekki sofna á verðinum í forvörnum
gegn og baráttu við spilafíkn.
Á undanförnum árum hefur ein-
mitt með jöfnu millibili komið upp
umræða um spilakassa hérlendis.
Þessi umræða hefur verið byggð á til-
finningarökum, stór orð hafa verið
notuð um skaða af völdum starfsemi
Íslenskra söfnunarkassa og þess jafn-
vel krafist að starfsemin yrði bönnuð.
Þetta er mjög skiljanlegt því auðvitað
er jafnvel lág tala eins og 0,6% of há.
Umræðan hefur mikið snúist um
spilafíkn og hefur að því leyti verið
einhliða að tölulegum fullyrðingum
hefur verið slegið fram án þess að fyr-
ir þeim lægi raunveruleg rannsókn á
ástandi mála. Þá hefur umræðan ein-
göngu snúist um spilakassa en ekki
önnur lögleg happdrætti eins og lottó,
skafmiða og bingó.
Hin nýja könnun á að geta fært
umræðuna um söfnunarkassa nær
veruleikanum. Hún er mikilvægur lið-
ur í stöðugri viðleitni Íslenskra söfn-
unarkassa til að reka ábyrga spila-
stefnu. Áríðandi er að aðstandendur
Íslenskra söfnunarkassa séu stöðugt
að safna upplýsingum um reksturinn
og nota þessar upplýsingar til þess að
efla forvarnarstarfið.
Um leið og niðurstöður þessarar
könnunar voru kynntar var sagt frá
því að aldurstakmarkið í spilakassa á
vegum Íslenskra söfnunarkassa hefði
verið hækkað úr 16 árum í 18 ár. Það
ásamt ýmsu öðru sem hefur verið
gert og á eftir að gera til að viðhalda
og efla forvarnarstarf Íslenskra söfn-
unarkassa á að geta orðið til þess að
Rauði krossinn, SÁÁ og Slysavarna-
félagið Landsbjörg geti áfram með
gleði nýtt það fé sem til þeirra rennur
frá Íslenskum söfnunarkössum til
gæfu fyrir land og þjóð.
Umræðugrundvöllur
orðinn til um lögleg
happdrætti
Sigrún Árnadóttir
Spilahegðun
Til þess að geta rekið
söfnunarkassa með
ábyrgum hætti, segir
Sigrún Árnadóttir, er
mikilvægt að hafa sem
besta vitneskju um
reksturinn.
Höfundur er formaður stjórnar
Íslenskra söfnunarkassa (ÍSK)
og framkvæmdastjóri RKÍ.
ÁRIÐ 2001 er alþjóð-
legt ár sjálfboðaliða.
Það á því vel við að
halda hér núna 27. apríl
ráðstefnu um sjálfboðið
starf meðal aldraðra.
Í Sunnudagsblaði
Morgunblaðsins er við-
tal við Lise Legarth um
skipulagt starf í Dan-
mörku þar sem eldri
borgarar hjálpa þeim
öldruðu, sem þurfa á
aðstoð að halda. Starfið
er skipulagt á vegum
félaga eldri borgara. Á
vegum Rauða kross Ís-
lands og líka kirkjunn-
ar hefur svona hjálparstarf farið
fram hér á landi og Silfurlínan hjá
FEB er hluti af slíkri þjónustu. En
það er ástæða til að samræma og
skipuleggja starf þessara aðila. Ég
fagna því að þetta mál verður tekið til
umræðu, því ég er sannfærð um að
þörfin á sjálfboðnu hjálparstarfi er
fyrir hendi. Það eru aldraðir í kring-
um okkur, sem eru einangraðir
heima hjá sér vegna sjúkdóma og fá-
tæktar og bíða þess að einhver mann-
eskja komi og rjúfi einmanaleikann.
Og það er líka fjöldi fólks á eft-
irlaunum, sem er við góða heilsu, hef-
ur menntun og reynslu í margvísleg-
um störfum þjóðfélagsins og vill finna
kröftum sínum farveg í nytsömum
verkefnum og gefa frítíma sínum
með því innihald.
Sjálfboðið starf í þágu þeirra, sem
eru þurfandi fyrir hjálp af einhverju
tagi er mjög gefandi og ánægjulegt.
Það kemur því bæði
þeim sem gefa öðrum af
tíma sínum og áhuga og
þeim sem njóta þess til
góða. Sjálfboðið starf er
viðbót við það sem ríki
og sveitarfélög leggja
af mörkum til aldraðra.
Viðbót í þágu þeirra
sem eru einmana, lifa
fábreyttu og tilbreyt-
ingarsnauðu lífi og
vantar mannlega hlýju
og umhyggju. Hið opin-
bera getur ekki uppfyllt
þær þarfir, aftur á móti
manneskja, sem hefur
nógan tíma og áhuga á
fólki og líðan þess. Og það er um leið
lífsfylling og ánægja fyrir þá sem eru
svo gæfusamir að eiga krafta aflögu
til að nýta í þágu þeirra sem mest
þurfa á aðstoð og hlýju viðmóti að
halda.
Það hefur verið kannað af hvaða
hvötum menn gerast sjálfboðaliðar.
Flestir aðspurðra nefna að það sé af
löngun til að hjálpa öðrum en aðrar
ástæður voru nefndar t.d. að vera
virkur, koma að gagni, gefa e-ð til
baka til samfélagsins og einnig fá
sjálfboðaliðar, sem hættir eru vinnu
viðurkenningu, sem kemur í stað
þeirrar viðurkenningar, sem þeir áð-
ur nutu í starfi.
Verkefni, sem aldraðir gætu tekið
að sér eru ótrúlega fjölbreytt, svo all-
ir ættu að geta fundið eitthvað við sitt
hæfi. Úti í samfélaginu, inni á stofn-
unum fyrir aldraða, á sjúkrahúsum,
sambýlum og víðar.
En þetta starf þarf að undirbúa
vel, veita sjálfboðaliðunum fræðslu
og finna hverjum verkefni við hæfi.
Það þarf líka að fræða starfsfólk
stofnana um eðli sjálfboðins starfs.
Fagfólk hefur stundum verið tvíbent
í afstöðu sinni, ýmist litið á sjálfboðna
þjónustu sem ógnun við starfsöryggi
sitt eða sem liðsauka. Sjálfboðaliða-
starfið er auðvitað aðeins viðbót við
þá þjónustu, sem veitt er, og því er
ætlað að auka lífsgæði skjólstæðing-
anna. Framkvæmdin þarf að byggj-
ast á samvinnu milli starfsfólks og
sjálfboðaliða.
Fullorðnir sjálfboðaliðar geta gert
kraftaverk af því að þeir hafa meiri
tíma til að hlusta en starfsfólkið og
geta veitt vistmönnum og sjúklingum
meiri persónulega athygli, las ég ein-
hvers staðar.
Ég vona að út úr þessari ráðstefnu
á föstudaginn komi sá árangur að
hjálparstarf verði skipulagt af félög-
um eldri borgara víðsvegar um landið
eða öðrum aðilum. Vannýttir kraftar
eftirlaunafólks verði virkjaðir í þágu
samfélagsins og margir, sem eru ein-
angraðir, einmana og hjálparþurfi fái
aðstoð og ánægjulegar samveru-
stundir fyrir atbeina sjálfboðaliða.
Sjálfboðið starf í
þágu aldraðra
Pálína Jónsdóttir
Öldrun
Sjálfboðið starf í þágu
þeirra sem eru þurfandi
fyrir hjálp af einhverju
tagi er, að mati Pálínu
Jónsdóttur, mjög gef-
andi og ánægjulegt.
Höfundur er í stjórn FEB og sjálf-
boðaliði hjá RKÍ, Kópavogsdeild.