Morgunblaðið - 26.04.2001, Page 68

FÓLK Í FRÉTTUM
68 FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er ekki að ástæðulausu að 20.
öldin hefur verið nefnd bíóöldin, og
ekki ólíklegt að hún verði kennd við
þessa yngstu listgrein mannsins í
sögubókum framtíðar. Kvikmyndin
kom fram á sjónarsviðið á síðasta tug
þeirrar nítjándu, nán-
ar tiltekið 5. febrúar
1894. Þegar Jean
Acme LeRoy tókst að
þróa „hreyfimynda“
uppfinningu Edisons
og fleiri góðra manna, í
sýningarhæft form. Í
Evrópu voru menn
einsog Frakkarnir
Lumiére-bræður og
Charles Pathé, ör-
fljótir að gera sér
grein fyri möguleikum
þessa tækniundurs;
kinetoscope, eins og
kvikmyndin var kölluð
í árdaga.
Þróunin hélt áfram
á fullu skriði, sitt hvorum megin Atl-
antshafsins. Við upphaf nýrrar aldar,
í ársbyrjun 1901, var kvikmynda-
framleiðsla hafin í allnokkrum lönd-
um, í því grundvallarformi sem við
þekkjum hana í dag. Yngsta list-
greinin varð frá upphafi ein mesta og
áhrifaríkasta bylting, bæði sem list-
grein og afþreying. Fyrr en varði átti
hún eftir að verða útbreiddasti og
vinsælasti afþreyingargjafinn.
Næstu vikurnar verður stiklað á
stóru í aldargamalli sögu kvik-
myndanna. Til að byrja með skoðað
það markverðasta á hverjum áratug,
síðan tekin fyrir fimm ár er við nálg-
umst miðja öldina og endað á ári
meistara Kubricks.
Stjarna er fædd
Öldin var tæpast farin að þurrka
stírurnar úr augunum þegar svein-
barn fæddist vestur í Ohio. Það átti
eftir að verða einn dáðasti leikari
nýrrar tækni og aldar, Clark Gable.
Meðal annarra stórmenna sem skut-
ust inní heiminn á fyrsta áratugnum
má nefna Marlene Dietrich, Darryl
F. Zanuck, Billy Wilder, John
Huston, John Wayne, James Stew-
art. Errol Flynn á eynni Tasmaníu;
Elia Kazan í Tyrklandi og Akira
Kurosawa austur í Japan.
Fyrirtæki Edisons, The Edison
Studio, var hvað mest áberandi á
þessum tíma í Vesturheimi. Með að-
alstöðvar í New York, sem var
þungamiðja hins nýja iðnaðar á 1.
áratugnum. Kvikmyndagerð var að
slíta barnsskónum um Evrópu þvera
og endilanga með Fransmenn í
fremstu röð, ásamt Bretum.
Menn voru ótrúlega djarfir og
framsæknir þegar á fyrstu árum
kvikmyndagerðar og ötulir við að
endurbæta tæknina og og finna upp
nýjungar. Þessir eiginleikar hafa
fylgt kvikmyndagerð allar götur síð-
an.
Nokkrir frumkvöðlar
Edison er löngum
talinn faðir kvikmynd-
arinnar og engin
ástæða til að amast við
því. Ótrúlegur hug-
vitsmaður sem lagði
auk þess grunninn að
ýmissi tækni sem við
teljum sjálfsagða í
dag. Glólampann.
Hljóðritann, hljóð-
nemann, kom upp
fyrstu rafveitunni,
betrumbætti símann
og kvikmyndagerð.
Alls fékk hann einka-
leyfi á um 1300 upp-
finningum. Edison var
sá sem þróaði kvik-
myndagerð manna mest í Bandaríkj-
unum á upphafsárum hennar á ýmsa
lund. Skinnakaupmaðurinn Adolph
Zukor stofnaði fyrstu kvikmynda-
húsasamsteypuna, sem náði til fjölda
borga, þegar árið 1903. Lagði síðan
frá sér loðfeldina og varð einn af
„mógúlum“ iðnaðarins. Lést í hárri
elli 1976, þá orðinn 103 ára.
Að öðrum ólöstuðum, var Par-
ísarbúinn Georges Mèliés hvað djarf-
astur og hugmyndaríkastur fyrstu
kynslóðar hinna nýju listamanna sem
gaf sig óskipta á vald kvikmynd-
unum. Magnaður brellusmiður sem
gerði hið ómögulega mögulegt. Nöfn
mynda hans, Ferðalag til tunglsins
(’02), og Ferðalag handan þess mögu-
lega, frá sama ári, bera vott um áræði
og óbeislað hugmyndaflug í anda
landa hans Jules Verne. Enn aðrir
framsýnir Fransmenn koma við sögu
upphafsáranna. Mest áberandi voru
Pathé-bræður, kvikmyndaframleið-
endur og uppfinningamenn, sem risu
upp í hæðir á meginlandinu við alda-
hvörfin og voru búnir að setja á fót
kvikmyndaver í Jersey; City; verslun
með tæki sín og tól í New York, og
verkasmiðju í New Jersey, þegar ár-
ið 1904.
Nýr stóriðnaður í mótun
Ævintýrið, sem hófst með fyrstu,
seldu aðgöngumiðunum á sýningu
Lestin kemur á Ciotat stöðina, á
kaffihúsi í París árið 1895, átti eftir
að valda margs konar byltingu.
Skemmtiefnið sem sló gesti Lum-
iérebræðra gjörsamlega út af laginu;
(einhverjir flýðu lafhræddir á dyr),
átti m.a. eftir að verða að stóriðnaði
og það á örskömmum tíma. Á kvik-
myndaráðstefnu í sömu borg, 5 árum
síðar, var kvikmyndagerðin farin að
ganga með. Til sýnis var kvikmynd,
handmáluð í lit, önnur státaði af
framsögn stórleikarans Cocquelin,
sem flutti texta úr Cyrano de Berge-
rac. Frumstæð vinna sem byggðist á
lítt þróaðri tækni, en fyrirboði þess
sem koma skyldi.
Fram að upphafi fyrri heimsstyrj-
aldarinnar árið 1914, leiddu Frakkar
kvikmyndabyltinguna. Fyrrum
töframaðurinn og frumkvöðullinn
Meliés reisti fyrsta kvikmyndaverið
1898 og hóf kvikmyndaframleiðslu.
Landi hans, Charles Pathé, sem hafði
komist í álnir vegna hagnýtingar
nýrrar tækni; gaf skemmtigarða-
gestum tækifæri á að hlusta á tónlist-
arupptökur, var einnig undurfljótur
að gera sér grein fyrir möguleikum
hreyfimyndarinnar. Stofnaði fram-
leiðslu- og dreifingarfyrirtæki (undir
eftirnafni sínu og starfar enn) í
heimalandinu og skömmu síðar vítt
og breitt utan Frakklands. Franskir
leikarar nutu heimsvinsælda, vel-
gengni kabarettstjarna þeirra á hvíta
tjaldinu, ekki síst í Vesturheimi,
ruddi leiðina fyrir Chaplin.
Stríðið mikla breytti öllu. Franskt
þjóðlíf lamaðist í langvinnum stríðs-
átökum sem Bandaríkjamenn dróg-
ust ekki inní fyrr en 1917. Þeir urðu
að fylla skarðið sem Frakkarnir
skildu eftir. Þeim tókst það og gott
betur og hafa haldið síðan yfirgnæf-
andi markaðshlutdeild í kvikmynda-
geiranum um allan heim. Fram yfir
aldamótin einkenndust bandarískar
myndir af kvikmynduðum sviðs-
verkum og voru aðallega sýndar á
kabarett- og revíusýningum sem
nutu mikilla vinsælda. Fyrsti sal-
urinn sem var eingöngu ætlaður
hreyfimyndum, reis í Los Angeles
árið 1902. Það auglýsti „Klukku-
stundarafþreyingu og ósvikna
skemmtun fyrir 10 sent“. Skömmu
síðar fóru fimmsentasalirnir sigurför
um Vesturheim.
Síðla á fyrsta áratug aldarinnar
voru bíósalir komnir á annan tug
þúsunda í Bandaríkjunum. Fram til
þessa höfðu salareigendur keypt inn
myndir á hefðbundinn hátt af birgj-
um á austurströndinni og umboðs-
mönnum þeirra heima fyrir. Verðið
var auðútreiknað; 10 sent á hvert fet
af filmu. Áhorfendur urðu vitaskuld
fljótt leiðir á efninu og brugðust bíó-
eigendurnir fljótlega við þeim vanda
með myndaskiptum. Fyrsta kvik-
myndamiðlunin var sett á laggirnar í
San Francisco árið 1902. Að baki
þeirra voru gallharðir menn í við-
skiptum, Zukor varð fljótt sá afkasta-
mesti. Hann var dæmigerður fyrir
hina nýju stétt kvikmyndamiðlara,
sem voru einsog hann, flestir Mið-
Evrópumenn af gyðingaættum.
Zukor kom til fyrirheitna landsins
aðeins 16 ára, og hóf störf í fata-
viðskiptum. Aleigan 40 dalir, kyrfi-
lega faldir í jakkafóðrinu. Svo mikið
er víst að Zukor ávaxtaði sitt pund
vel. Hóf seinna samstarf við annan,
fyrrum skinnasala, Marcus Loew,
sem varð einn voldugasti kvikmynda-
húsaeigandi um gjörvöll Bandaríkin.
Svo dapurlega vill til að þessi gam-
alfræga kvikmyndahúsakeðjan, sem
enn ber nafnið hans, varð gjaldþrota
fyrr á árinu.
Samstarfið gekk ekki sem skyldi,
Zukor fór aftur útí sjálfstæðan dreif-
ingarrekstur með nýjan markhóp í
huga; millistéttina, sem átti peninga.
Til þessa byggðist kvikmynda-
framboðið á eins og tveggja spólu,
hraðsoðnum myndum, heldur óvönd-
uðum að allri gerð. Aðaluppsprett-
urnar Biograph og Vitagraph, fyr-
irtæki sem höfðu það eitt að
markmiði, að metta fjöldann. Zukor
hafði annað í huga. Um 1910 dreifði
hann frönskum gæðamyndum á borð
við Queen Elizabeth með Söru Bern-
hardt, frá kvikmyndaverinu Film
d’Arc. Myndinni dreifði hann mark-
visst um Bandaríkin og náði athygli
og slíkum vinsældum millistéttanna
að Zukor gat sannfært kvikmynda-
framleiðendur um að þörf væri á
myndum í fullri lengd á markaðinn.
Myndir Film d’Arc, byggðar á
klassískum verkum franskra höf-
unda, voru takmörkuð skemmtun og
dæmdar til skammlífis. Zukor sá
hinsvegar óþrjótandi möguleika í vin-
sældum Elísbetar drottningu, og
stofnaði framleiðslufyrirtækið Fam-
ous Players. Byggði það á aðferðum
Film d’Arc; réð Broadwaystjörnur í
aðalhlutverk kvikmyndagerða vin-
sælla leikhús- og bókmenntaverka á
borð við Fangann í Zenda og Greif-
ann af Monte Christo. Tilraunin
sýndi að þetta var það sem fólkið
vildi. Um leið kom í ljós að hinar
íburðarmiklu og löngu myndir kröfð-
ust betri bíósala og þeir tóku stakka-
skiptum, þó breytingarnar hæfust
ekki fyrir alvöru fyrr en á öðrum ára-
tugnum.
Famous Players varð síðar Para-
mount, einn Hollywoodrisanna, sem
síðar hafa drottnað yfir kvikmynda-
gerð um allan heim. Aðrir, framsýnir
frumkvöðlar af gyðingaættum, tóku
land í Vesturheimi á svipuðum tíma
og Zukor. Þeir báru eftirnafnið War-
ner, og opnuðu sinn fyrsta fimm-
sentasal árið 1903. Þeir fluttu sig
snemma yfir í dreifingu og síðan
framleiðslu árið 1912.
Carl Laemmle, þýskur gyðingur,
flutti vestur um haf 17 ára, en var
kominn um fertugt er hann fór út í
kvikmyndabransann. Opnaði bíó í
Chicago árið 1907, og var snöggur að
vinna upp glötuðu árin. Fyrirtæki
hans blómstraði fljótlega um Mið-
vesturríkin og öll húsin skorti mynd-
efni. Laemmle fór því útí dreifingu,
sem braut í bága við fyrirtæki Edis-
ons og annarra stórvirkra, banda-
rískra framleiðenda; The Motion
Picture Patent Company. Það hafði
heljartaka á dreifingu og framleiðslu
og var nánast einrátt á umbrotatíma
fyrsta áratugarins. Laemmle lét sig
ekki og hóf kvikmyndagerð 1909,
undir merkinu Independent Motion
Picture of America, sem síðar varð
Universal. Laemmle sölsaði undir sig
mörg minni fyrirtæki og var jafn-
framt „faðir kvikmyndastjörnukerf-
isins“ sem gerði hann brátt að vold-
ugum manni í ungum iðnaði.
Fram til þessa höfðu kvikmynda-
leikararnir verið nafnlausir,
Laemmle breytti ástandinu, og einn-
ig sú staðreynd að almenningur fór
að dá viss andlit á tjaldinu. 1909 kom
út The Moving Picture, fyrsta kvik-
myndaglanstímaritið og nöfn eins og
Ben Turpin og Mary Pickford urðu
sýnileg.
Saga allra frumherjanna er svipuð.
Komu með tvær hendur tómar en
uppgötvuðu möguleika kvikmyndar-
innar sem fjöldaafþreyingu á undan
öðrum. Voru réttir menn á réttum
tíma, félitlir í fyrstu en enduðu með
auðugustu mönnum á jarðríki.
Ævintýrið
hefst ...
Fyrsta kvikmyndaver sögunnar hóf göngu sína árið 1893.
Fyrsta kvikmyndastjarnan: Mary Pickford.
Bíóöldin1900-1910
eftir Sæbjörn Valdimarsson
George Mélies
Geir Ólafs
Vesturgötu 2, sími 551 8900
& Furstarnir
Gestasö
ngvari
Jón Kr. Ólafsson