Morgunblaðið - 17.07.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
GÓÐI lesandi, ég verð
að segja yður frá atviki
sem skeði hér nýlega.
Svo er mál með vexti,
að ég hef verið á slóðum
barna minna um skeið,
hér úti á Kyrrahafs-
strönd Kanada. Það
hafði verið yndislegt
veður, sól og meðalhiti í
nokkra daga svo maður
var í sólskinsskapi. Ég
hafði beðið kunningja
minn, Kanadamann,
daginn áður, að koma og
hjálpa mér að grisja
eplatrén hér í garðinum
og við sátum við eldhús-
borðið og fengum okkur
svolítinn kaffisopa áður en við byrj-
uðum.
Þá sagði félagi minn mér að hann
hefði verið heima hjá vini sínum fyrr í
vikunni og hann hefði rekist á langa
og ítarlega heilsíðugrein í aðaldag-
blaðinu hér, um Ísland og hefði þá
minnst þess að ég væri Íslendingur,
og hreykinn af því.
Ég lifnaði allur við og spurði hann
af hverju hann hefði ekki komið með
greinina til mín en hann sagðist ekk-
ert hafa athugað það. En efni grein-
arinnar væri honum minnisstætt, því
það hefði komið honum ónotalega að
óvörum, eftir það sem ég hafði sagt
honum upp með mér, um Íslendinga
og Ísland.
Vinur minn sagði að greinin hefði
gengið öll útá það, „að Ísland, nánar
tiltekið Reykjavík, væri nú orðin al-
þekkt og alræmd fyrir næturlíf, sukk
og svínarí“. Mikið hefði verið gert úr
því í greininni að Flugleiðir byðu
hundódýrar flugferðir frá New York
til Íslands í stuttar sukkferðir, „fyrir
allskonar óþjóðalýð“. Þar væri nóg af
ungum ljóshærðum og ódýrum stelp-
um, fíknilyfjum og brennivíni, „ægi-
lega gaman“. Vinur minn sagði að
mjög nákvæmlega hefði verið farið út
í þetta og sagt að gleðikonur væru
jafnvel fluttar inn til að dansa ber-
rassaðar og færu úr landi með fullar
hendur fjár, án þess að borga skatta
af peningunum, en aftur á móti væru
mörlandarnir sjálfir svínskattaðir af
allskonar gjöldum. „Ýmis
næturbúllunöfn og ég held manna-
nöfn komu fram í
greininni.“
Ég átti bágt með að
trúa þessu en varð
samt að gera það, því
maðurinn var grafal-
varlegur og þótti þetta
furðulegt og lágkúru-
legt. Það er óþarfi að
skýra út fyrir lesanda
hvernig mér varð inn-
anbrjósts, en vonbrigð-
in runnu ekki af mér
allan þann leiðindadag
og satt að segja, hef ég
ekki enn náð mér.
Svart ský dró fyrir sól
og ánægju dagsins.
Ég spyr þá sem fara
með stjórn höfuðborgar Íslands,
Reykjavík, og ráðamenn Flugleiða
sem hagnast á þessum óþverra, ósóma
og svívirðingu gagnvart þjóð vorri,
hvort þið kunnið ekki að skammast
ykkar og ég persónulega votta efa um
að þið séuð starfi ykkar vaxin.
Er allt að fara úr böndum og ganga
af göflunum á okkar ástkæra föður-
landi? Eru þeir menn sem falið er að
fara með stjórnvöld landsins ekki
manneskjur til þess? Er verið mark-
visst að svíkja og gera útaf við þessa
litlu merkilegu þjóð sem hefur þrauk-
að í gegnum langar, kaldar og ein-
mana aldir úti á hjara veraldar, stolt
og staðráðin í að halda sóma og þjóð-
erni sínu? Ef stjórnmálamennirnir
eru ónýtir í starfi sínu, eða eru bein-
línis landráðamenn, verður almenn-
ingur þá ekki að taka í taumana? Það
er sorglegt nú eftir þúsund ára
kristni, að þjóð vor svallar í verald-
legum allsnægtum vegna verklegs
dugnaðar síns eins og hún er fræg
fyrir frá fornu fari, en virðist vera að
rotna af siðferðislegum vesaldómi og
aumingjaskap og virðist ekki einu
sinni skynja yfirvofandi tortímingu
sína. Það er einnig eins og verið sé
með löðurmannlegum hætti að kenna
henni að kunna ekki að skammast sín.
Að kasta frá sér sómatilfinningunni
með þeim rökum að þetta sé ekkert
verra en tíðkast erlendis. Ég spyr
heilbrigða Íslendinga; hvenær hefur
það reynst Íslendingum farsælt að
taka sér skepnuskap útlendinga sér
til fyrirmyndar?
Minnumst áminningarorða alda-
mótamannsins og fræðimannsins
Jóns Jónssonar Aðils í bók sinni Ís-
lenskt þjóðerni: „Á þjóðlegum grund-
velli verða Íslendingar að byggja sína
framtíðarmenningu, og geri þeir það,
þá mun þjóðinni vel borgið. Á þessum
grundvelli verða landsins börn að
mætast og taka höndum saman til að
verja þjóðerni sitt, ekki einungis gegn
yfirgnæfandi útlendum áhrifum,
heldur einnig gegn sínu eigin tómlæti
og hirðuleysi, því þaðan er engu minni
hætta búin.“
Höfum í huga að við erum nútíma-
aldamótamennirnir og við berum
ábyrgð á þjóðerni, menningu, þjóð-
frelsi og varðveislu föðurlandsins.
Við berum ábyrgð á siðferði og sið-
ferðiskennd þjóðarinnar, því á því
byggist andleg heilsa og sómi hennar.
Hlutverk þjóðkirkjunnar, ef hún er
enn við lýði, er ekki lítið í þessum efn-
um. Forustumenn hennar verða að
skilja rækilega, að hlutverk hennar er
meira og annað en að skíra fólk, gifta
það og fylgja því til grafar. Sem ís-
lensk stofnun, fjármögnuð af almenn-
um skattgreiðendum, er hlutverk
hennar ekki síst að varðveita sígilda
tilveruhagsmuni íslensku þjóðarinn-
ar.
Góðir Íslendingar mega ekki
hrökkva af hólmi þess stríðs sem Ís-
lenska þjóðin á nú í!
Látið ekki blekkjast af þeim pen-
ingagróða sem almenningi hefur
aflast fyrir strit sitt á kostnað fjöl-
skyldunnar á síðustu árum, því eins
og Gísli Sigurbjörnsson í Ási margoft
minnti okkur á er „fröken neyð alltaf
á næsta leiti“.
Stjórnvöld Íslands, vinsamlegast
takið til hendinni og gerið skyldu yð-
ar!
Siðleysi
Er allt að fara úr bönd-
unum, spyr Helgi
Geirsson, á okkar ást-
kæra föðurlandi?
Höfundur er rafmagnsráðgjafi.
Helgi
Geirsson
Sukk og svínarí í Reykjavík
Tóbaksiðnaðurinn
selur vöru sem drepur
a.m.k. annan hvern
neytanda sem ekki hef-
ur styrk til þess að
hætta. Iðnaðinum er
skiljanlega lífsnauðsyn
að sem örust nýliðun
verði í hópi reykinga-
manna. Allar rannsókn-
ir sýna að tiltölulega
mjög fáir byrja að
reykja eftir 18 ára ald-
ur. Það er því hræsni og
tilraun til að gefa af sér
falska mynd þegar
fulltrúar tóbaksiðnað-
arins halda því fram að
þeir séu hlynntir því að
börn og unglingar undir 18 ára byrji
ekki að reykja, eins og fulltrúi British
American Tobacco Nordic gerði hér í
blaðinu fyrir nokkru. Ef enginn undir
18 ára byrjaði að reykja frá og með
morgundeginum, myndi tóbaksiðn-
aðurinn fara á hausinn innan fárra
ára. Svo einfalt er nú það mál.
British American Tobacco Nordic
lýsir yfir vonbrigðum sínum með
nýju tóbaksvarnalögin. Ekki er nema
gott um það að segja að tóbaksiðn-
aðurinn verði fyrir vonbrigðum með
Íslendinga. Það er hinsvegar ótrú-
lega bíræfið af fulltrúa British Am-
erican Tobacco að saka Alþingi um
skynsemisskort. Í yfirlýsingunni seg-
ir orðrétt: „Að okkar mati er ákvæði
nýju laganna þess efnis að tóbaki
skuli „komið þannig fyrir á útsölu-
stöðum að það sé ekki sýnilegt við-
skiptavinum“ hins vegar ekki skyn-
samlegt.“
Þessi afstaða ber vott um hroka og
lítilsvirðingu fyrir lýð-
ræðinu og stofnunum
þess. Flestir hrista
þetta þó væntanlega af
sér hlæjandi og líta á yf-
irlýsinguna sem hrós
fyrir Alþingi þegar tillit
er tekið til þess úr
hvaða herbúðum lúður-
inn gellur. Vonandi
verður þetta innlegg
tóbaksiðnaðarins fyrst
og fremst til þess að
opna augu fólks enn
betur fyrir starfsað-
ferðum hans. Afstaða
fyrirtækisins ber þó
ekki síður vitni um
hræðslu, eins og fram
kemur í þeirri staðhæfingu að ákvæð-
ið um sölu tóbaks „undir borðið“ (eins
og það heitir í grein tóbaksfulltrúans)
muni „leggja verulegar hömlur á
starfsemi tóbaksiðnaðarins“. Það eru
þó varla áhrifin á stöðuna á hinum
litla markaði hér á landi sem skjóta
þeim tóbaksframleiðendum skelk í
bringu heldur sú tilhugsun að aðrar
þjóðir taki þetta voðalega ákvæði upp
eftir okkur Íslendingum.
„Ég meinaða“
Sterk rök eru fyrir því að hafa tób-
ak ekki til sýnis í búðum. Börnum
sem alast upp við það að tóbaki sé
stillt upp í verslunum eins og nauð-
synjavöru er með því gefið til kynna
að tóbak sé e.t.v. ekki eins slæmt og
menn vilja vera láta.
Þrettán ára strákur í skóla í
Reykjavík sagði einu sinni við mig í
kennslustund: „Ég meinaða, þetta
væri ekki selt hvar sem er ef þetta
væri svona hættulegt.“ Því miður
varð ég nokkuð oft var við þetta við-
horf meðal unglinga þau ár sem ég
stundaði tóbaksvarnastarf í skólum.
Það sem börnin áttu samt erfiðast
með að skilja var hvers vegna ekki
væri algerlega bannað að selja tóbak
fyrst það væri svona hættulegt, en
það er önnur saga. Í sjoppum er tób-
ak oft haft í hillum við hliðina á sæl-
gæti. Börnin tengja því snemma
þetta tvennt saman: Tóbak getur í
þeirra augum orðið eins konar nammi
fyrir fullorðna, eitthvað sem maður
verði að prófa þegar maður telur sig
ekki vera barn lengur. Það er mjög
mikilvægt að gera allt sem í okkar
valdi stendur til að fyrirbyggja slíkt.
Einfaldasta leiðin væri að banna sölu
tóbaks annars staðar en í sérsökum
verslunum. Sú leið sem var valin er
einskonar málamiðlun: Leyfa áfram
sölu tóbaks í almennum verslunum,
en láta það ekki blasa þar við sjónum
manna. Þeir sem treysta sér ekki til
að fara eftir þessari reglu og öðrum
sem settar hafa verið um tóbakssölu
eiga þann góða kost að taka ekki þátt
í að útbreiða lífshættulega vöru.
Undir fölsku flaggi
Ásgeir R.
Helgason
Tóbak
Afstaða fyrirtækisins,
segir Ásgeir R. Helga-
son, ber þó ekki síður
vitni um hræðslu.
Höfundur starfar sem sálfræðingur
og faraldsfræðingur í Stokkhólmi.
K
ristalshöllin var
reist í London árið
1851. Þetta var
gríðarlega mikið
mannvirki úr járni
og gleri og endurspeglaði bjart-
sýni og uppgang við upphaf iðn-
væðingarinnar. Byggingin var
sú fyrsta sem að öllu leyti var
gerð úr fjöldaframleiddum ein-
ingum. Fjögur hundruð tonn af
gleri voru notuð í hana og hefur
annað eins ekki þekkst síðan.
Til merkis
um stærð
hennar var
fjöldi risavax-
inna pálma-
trjáa í mið-
hvelfingunni.
Krist-
alshöllin var upphaflega byggð í
tilefni af geysimikilli iðn-
aðarsýningu, þeirri fyrstu sem
haldin var af þessari stærð-
argráðu. Á sýningunni var
fjöldaframleiddum iðnvarningi
stillt upp á bak við gler á svip-
aðan hátt og nú er gert í búð-
argluggum. Kristalshöllin var
eins konar frummynd hinna
miklu verslunarmiðstöðva seinni
tíma en forverar hennar voru
yfirbyggðu verslunargöturnar í
París og síðar Mílanó, Napolí
og London.
Fyrstu glerhvolfin í París
voru byggð á níunda áratug
átjándu aldar og gerbreyttu
borgarlífinu. Labbitúrar eða
flandur um bæinn og búðaráp
urðu nú að daglegri iðju dágóðs
hóps borgarbúa sem höfðu fram
til þessa þurft að ösla leðju og
ryk upp í ökkla á þröngum göt-
unum. Í hvolfgöngunum kom
saman mikill fjöldi fólks, bæði
kvölds og morgna, boðið var
upp á skemmtanir og kaffi-
drykkju á þar til gerðum stöð-
um. Sumir nutu þess að hverfa í
fjöldann. Staldrað var við búð-
arglugga til að skoða vörurnar,
en ekki endilega kaupa.
Hér var neytandi nútímans að
verða til. Með tilkomu fjölda-
framleidds iðnvarnings gerðu
verslunareigendur sér grein
fyrir því að þeir yrðu að beita
nýjum aðferðum við að selja
vörurnar sínar. Vara sem var
ekki lengur fágæti yrði að verða
söluvænleg á einhvern annan
hátt. Henni var því stillt út í
glugga á áberandi hátt, gjarnan
umkringd glitrandi málmum og
speglum til þess að tæla augu
flandraranna, eins og Baudel-
aire kallaði þá. Þess má geta að
skáldbróðir Baudelaires, Balzac,
talaði einmitt um „flânerie“ sem
veislu augans. Notagildi vöru
hefur síðan fallið æ meir í
skuggann fyrir útliti hennar og
ímyndargildi, eins og margoft
hefur verið bent á, og flandrari
nítjándu aldarinnar orðið að
neytanda samtímans sem verð-
ur stöðugt viljugri til að greiða
fyrir útlit vörunnar og þá
ímynd sem hún hefur og ljær
honum.
Þýski menningarfræðingurinn
Walter Benjamin leit á yf-
irbyggðu verslunargöturnar í
París sem upphaf neytenda-
samfélags nútímans meðal ann-
ars vegna þess að þar varð
„söluvaran“ til. Þarna má raun-
ar einnig finna upphaf kitsins
sem skilgreint hefur verið sem
gervilist eða vondur smekkur
en skírskotar kannski ekki síð-
ur til gerviþarfa og gerviverald-
arinnar sem neytenda-
samfélagið hefur skapað, eins
og Celeste Olalquiaga bendir á í
bók sinni The Artificial King-
dom. A Treasury of the Kitsch
Experience (1998, hér er stuðst
nokkuð við þessa bók), en þess
má geta að þýska orðið „kitsch“
er skylt orðum á borð við „ver-
kitschen“, sem merkir að gera
eitthvað að ómerkilegum hlut,
og „kitschen“ sem merkir að
safna rusli á götum úti. En
hvolfgöngin glötuðu vinsældum
sínum í París nokkrum áratug-
um eftir að þau höfðu skapað
þar andrúm nútímalegs borg-
arlífs. Gaslýst og illa loftræst
göngin þóttu sóðaleg og hættu-
leg heilsunni. Upp úr miðri nít-
jándu öldinni leystu því breið-
götur á borð við Haussmann og
vöruhúsin hvolfgöngin af hólmi í
borginni.
Kristalshöllin í London var
eins konar vöruhús, risavaxið,
gert af gleri og gljáandi málm-
um, eins og sniðið að nýjum
þörfum flandrarans, hins mögu-
lega viðskiptavinar. Í öllu sínu
hófleysi má segja að Krist-
alshöllin hafi markað upphaf
neytendasamfélags nútímans. Á
sýningunni, sem stóð í þrjú ár,
var að finna hvað eina sem hug-
urinn girntist og líka ýmislegt
sem enginn hafði látið sér detta
í hug að væri til, svo sem hníf
með 1.851 blaði og hljóðlátu
vekjararúmi sem varpaði hinum
sofandi fram úr á tilsettum
tíma. Kristalshöllin varð að
samkomustað unga fólksins og
þangað leituðu vel stæðar konur
til að drepa tímann jafnt sem
fjölskyldufólk í leit að afþrey-
ingu. Hún gegndi nákvæmlega
sama hlutverki og versl-
unarmiðstöðvar nútímans, að
því er virðist.
En Kristalshöllin stóð ekki
lengi, frekar en hvolfgöngin í
París. Eftir að sýningunni lauk
var hún gerð að eins konar
skemmtigarði eða sýningarhöll
þar sem tónlistarviðburðir jafnt
sem kattasýningar fóru fram.
Og þrátt fyrir talsverðar vin-
sældir fór reksturinn á hausinn
árið 1911. Lengi vel var hún
einungis opin á fimmtudags-
kvöldum, er flugeldasýningar
voru haldnar á hæðinni þar sem
hún stóð. En árið 1936 brann
hún til kaldra kola eða bráðn-
aði, eins og London Times hafði
sagt fyrir um 85 árum áður í
frétt sem vitnað er til hér að of-
an.
Og nú, 150 árum eftir að
Kristalshöllin reis í London,
byggja Íslendingar sína Krist-
alshöll í Smáranum, sniðna að
þörfum nútímaflandrara, setta
gleri og gljáandi málmum og
speglum – sannkölluð höll kits-
ins á eyjunni bláu og hreinu.
Hversu lengi skyldi hún standa?
Höll
kitsins
„Við gerum ráð fyrir að innan fárra
mánaða heyri þessi glitrandi höll úr
járni og gleri, sem er óvenjulegasta og
stórfenglegasta bygging heims, sögunni til
rétt eins og íshöll rússnesku keisaraynj-
unnar sem bráðnaði í sumarsólinni.“
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
trhe@mbl.is
London Times, 11. október 1851.