Morgunblaðið - 21.10.2001, Side 12

12 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ARABÍSKA sjónvarpsstöðinAl Jazeera hefur skapaðsér algera sérstöðu í frétta-flutningi frá Mið-Austur-
löndum undanfarnar vikur og ýmist
verið sögð áróðursstöð fyrir málstað
Osamas bin Ladens og and-vestræn
viðhorf eða hampað fyrir að vera með
efni, sem enginn annar hefur fram að
færa líkt og CNN gerði með útsend-
ingum frá Bagdað í Persaflóastríðinu.
Sem dæmi um stöðu stöðvarinnar má
nefna að þegar fréttastofan AP
greindi frá því í frétt á fimmtudag
hvað stjórnvöld í Afganistan segðu að
margir hefðu látið lífið í sprengju-
árásum Bandaríkjamanna var vitnað
í viðtal Al Jazeera við Abdul Hai
Muttmain, talsmann talibana. Þegar
Reuters sendi fréttamyndir á föstu-
dag af eyðileggingu eftir loftárásir á
borgina Kandahar voru þær teknar
úr fréttamyndbandi Al Jazeera og
mátti lesa nafn stöðvarinnar í einu
horninu. En þessi stöð, sem hefur
bækistöðvar í olíuríkinu Katar og er
sér á báti að því leyti að hún lýtur ekki
ritskoðun neinna yfirvalda, hefur ekki
aðeins sýnt yfirlýsingar frá Osama
bin Laden og viðtöl við talsmenn og
leiðtoga talibana. Bæði Donald
Rumsfeld, varnarmálaráðherra
Bandaríkjanna, og Condoleezza Rice,
þjóðaröryggisráðgjafi Bandaríkjafor-
seta, fóru í viðtöl við Al Jazeera í lið-
inni viku til þess að ávarpa araba
beint í stað þess að ræða aðeins við
leiðtoga þeirr.
„... eini glugginn sem við getum and-
að gegnum“
Al Jazeera hóf útsendingar árið
1996 og hefur síðan getið sér orð sem
helsta óháða fréttalindin í arabaheim-
inum. Egypski rithöfundurinn Ahdaf
Soueif lýsti mikilvægi Al Jazeera fyr-
ir ararbaheiminn í grein, sem birtist í
The Guardian, og sagði að stöðin væri
„eini glugginn, sem við getum andað
gegnum“. Þar rifjaði hún upp þegar
hún sá fyrst útsendingar stöðvarinn-
ar á hótelherbergi í Kairó er hún var
að skipta milli stöðva og heyrði fólk
tala arabísku með hætti, sem hún
hafði fram að því aðeins heyrt „fólk
tala sín á milli þar sem ritskoðun og
öryggissveitir, sem vaka yfir al-
mennri umræðu ná ekki til. Þessi rás
hefur gert ritskoðun frétta og skoð-
ana gagnslausa í arabaheiminum.“
Stöðin vakti athygli fyrir alvöru á
síðasta ári með umfjöllun sinni um
intifada, uppreisn Palestínumanna
gegn Ísraelum. Fyrir tveimur árum
opnaði hún skrifstofu í Kabúl, höfuð-
borg Afganistans. Það kostaði skild-
inginn, en hefur borgað sig.
„Við erum ekki lengur bara að
segja fréttir,“ sagði Mohamed Jasem
al-Ali, sem rekur stöðina, í samtali við
vikuritið The Economist. „Við búum
þær til.“
„Við erum nýi straumurinn í araba-
heiminum,“ sagði Ibrahim M. Helal,
fréttastjóri Al Jazeera, í viðtali við
dagblaðið The New York Times. „Við
notum vestrænar aðferðir og höfum
ráðist á margar bannhelgar. Og auð-
vitað höfum við valdið uppnámi í flest-
um öðrum arabaríkjum.“
Al Jazeera hefur yfir sér allt annað
yfirbragð en hinar ríkisreknu stöðvar
í arabaríkjunum. Stöðin efnir til
hvassra umræðna, stundar ágenga
fréttamennsku og viðtölin vekja at-
hygli og eru umdeild.
Ríkisstjórnir í arabaheiminum hafa
kvartað undan stöðinni og segja að
hún kyndi undir ólgu meðal almenn-
ings með því að sýna þær í neikvæðu
ljósi. Nú hefur gagnrýnin síðan borist
frá Vesturlöndum, sem segja að hún
sé hlutdræg og dragi um of taum and-
stæðinga sinna. Bandarísk stjórnvöld
reyndu fyrir rúmri viku að hafa áhrif
á fréttaflutning Al Jazeera og lögðu
meðal annars að emírnum í Katar,
sjeik Hamad bin Khalifa al-Thani, að
beita stöðina þrýstingi.
Á Al Jazeera er hins vegar ekki í bí-
gerð að draga úr. Al-Ali hefur bent á
að í Persaflóastríðinu hafi CNN feng-
ið viðurnefnið „Rödd Bagdað“ og sagt
að fremur en að gagnrýna stöðina fyr-
ir að taka málstað talibananna eigi að
hrósa henni fyrir að reyna að draga
fram andstæðar skoðanir.
Hávaði úr eldspýtustokki
Stöðin hefur notið mikillar velvild-
ar emírsins í Katar, sem er mjög í
mun að sýna frjálslyndi sitt og hefur
verndað hana fyrir pólitískum þrýst-
ingi. Stjórn hans hjálpaði að koma Al
Jazeera af stað með því að veita stöð-
inni 130 milljóna dollara (13 milljarða
króna) lán, sem brátt þarf að endur-
greiða, en miðað við núverandi gengi
hennar verður það ekki mikill vandi.
Kostnaður við stöðina er 30 millj-
ónir dollara (þrír milljarðar króna) á
ári og til samanburðar má nefna að
rekstur egypska ríkissjónvarpsins
kostar rúmlega einn milljarð dollara
(100 milljarða króna) á ári. Í The Eco-
nomist er sagt frá því að þegar Hosni
Mubarak, forseti Egyptalands, skoð-
aði höfuðstöðvar Al Jazeera heyrðist
hann hvísla að upplýsingaráðherra
sínum: „Allur þessi hávaði kemur úr
þessum litla eldspýtustokki.“
Bandaríkjamenn hafa ekki aðeins
beint spjótum sínum að stöðinni
sjálfri, heldur einnig farið fram á það
við bandarískar sjónvarpsstöðvar að
þær sendi ekki út yfirlýsingar Osam-
as bin Ladens og samverkamanna
hans að óskoðuðu máli. Tilefnið var að
sýnd hafði verið yfirlýsing bin Lad-
ens, sem Al Jazeera sendi út. Rök-
studdu bandarísk stjórnvöld þetta
meðal annars með því að bin Laden
kynni að reyna að senda liðsmönnum
sínum á Vesturlöndum dulbúin skila-
boð um að láta til skarar skríða á
Vesturlöndum með þessum hætti.
Stóru sjónvarpsfréttastofurnar fimm
í Bandaríkjunum samþykktu að verða
við þessum tilmælum og senda ekki
út ummæli bin Ladens eða annarra
liðsmanna samtaka hans, al Qaeda,
þar sem hvatt er til ódæðisverka.
Slíkt samkomulag stóru sjónvarps-
fréttastofanna mun hins vegar síður
en svo koma í veg fyrir að bin Laden
geti komið boðskap sínum og skila-
boðum á framfæri í sjónvarpi í
Bandaríkjunum. Útsendingar Al Jaz-
eera eiga greiða leið til bandarísks al-
mennings og er engin leið að stöðva
þær. Það eina, sem til þarf til að taka
á móti útsendingunum er gervi-
hnattadiskur, sem er lítið stærri en
ítalskt flatbrauð.
Fyrirtækið EchoStar rekur dóttur-
fyrirtæki, sem nefnist Dish Network
og hefur boðið viðskiptavinum sínum
upp á útsendingar Al Jazeera í fjögur
ár. Áskrifendur Dish Network í
Bandaríkjunum eru um sex milljónir,
en talsmaður fyrirtækisins segir
reyndar að mun færri áskrifendur nái
sendingum stöðvarinnar. Jon Alter-
man, sérfræðingur um Mið-Austur-
lönd við Bandarísku friðarstofnunina
í Washington, telur að stöðin nái til
um 150 þúsund heimila í Bandaríkj-
unum og segir að í fréttaflutningi sé
matið oft og tíðum ekkert frábrugðið
því, sem heyra megi í breska ríkisút-
varpinu, BBC. Munurinn sé fólginn í
umræðuþáttunum, þar sem menn
heyrist oft ákalla Allah. Vinsældir
stöðvarinnar hafa verið að aukast
meðal Bandaríkjamanna af arabísk-
um uppruna og hafa margir verið
límdir við útsendingar stöðvarinnar.
Sendingar Al Jazeera nást á Íslandi
Íslendingar búa ekki við einangrun
í þessum efnum frekar en öðrum. Hér
á landi er hægt að ná sendingum Al
Jazeera með hefðbundnum móttöku-
búnaði samkvæmt upplýsingum frá
Elnet-tækni hf. í Kópavogi. Það er
gert með því að stilla diskaloftnetið á
gervihnöttinn Hotbird, sem er á 13°
austurbreiddar, en til þess þarf staf-
rænan móttökubúnað. Sendingarnar
nást einnig á Arabsat 2A, sem er á 26°
gráðum austurbreiddar.
Athygli hefur vakið að bandarísk
stjórnvöld hafa ekki farið fram á það
við EchoStar að hætt verði að senda
dagskrá Al Jazeera þrátt fyrir að
beita bæði sjónvarpsfréttastofurnar
og stöðina sjálfa þrýstingi. Talsmaður
þjóðaröryggisráðsins neitaði að svara
hvernig á þessu stæði þegar dagblað-
ið The New York Times leitaði svara.
Hins vegar hafði blaðið eftir heimild-
um í fjölmiðlaheiminum og gervi-
hnattarekendum að þess hefði ekki
verið farið á leit við EchoStar að
skrúfa fyrir Al Jazeera vegna þess að
Bandaríkjastjórn þyrfti á útsending-
unni að halda til að fylgjast með því,
sem fram kæmi á stöðinni. Og reynd-
ar dygði ekki til að EchoStar hætti út-
sendingum á Al Jazeera vegna þess
að þeir, sem eiga búnað, sem getur
tekið á móti merki á svokallaðri C-
bands tíðni, myndu áfram ná stöðinni
og það eru um milljón manns í Banda-
ríkjunum.
Málpípa frelsis
eða fordóma?
„Skoðunin – hin skoðunin,“
er kjörorð arabísku
sjónvarpsstöðvarinnar
Al Jazeera. Þar er fréttaflutn-
ingur ekki fólginn í því að
sýna arabíska leiðtoga
faðmast á rauðum dreglum
eins og venjan er í arabísku
sjónvarpi. Karl Blöndal
fjallar um sjónvarpsstöðina
sem hefur hrist upp í
ríkisstjórnum í arabaheim-
inum og er nú litin horn-
auga á Vesturlöndum.
Reuters
Sjónvarpsstöðin Al Jazeera í Katar hefur talsvert forskot á aðra fréttamiðla.
Þessi mynd barst frá Reuters á föstudag og sýnir mann á gangi í rústum eftir
loftárásir á Kandahar, einu helsta vígi talibana. Myndin er tekin úr myndbandi
frá Al Jazeera eins og sést í vinstra horninu uppi.
eiginlegu hernaðaraðgerðum, sem
Bretar og Bandaríkjamenn hófu með
loftárásum á stöðvar talibana og
hryðjuverkamanna í Afganistan 7.
þessa mánaðar.
Bandarískir fjölmiðlar greina frá
því að á þriðjudeginum í vikunni á
undan hafi Bush forseti ákveðið að
hrinda hernaðinum af stað og daginn
eftir hafi hann hringt í Tony Blair til
að leita samþykkis hans:
„Ég ætla að segja þér hvers við
þörfnumst,“ sagði Bush og tók að
þylja upp ýmsa þætti hernaðarað-
stoðar, sem Bandaríkjamenn þyrftu
á að halda.
Breskir og bandarískir embættis-
menn eru sammála um að árásirnar á
World Trade Center og Washington
hafi orðið til þess að undirstrika mik-
ilvægi þess „sérstaka sambands“,
sem löngum hefur ríkt með Bretum
og Bandaríkjamönnum; báðar þjóð-
irnar hafi þurft að skilgreina for-
gangsröðun sína á nýjan leik. Nú
þegar þjóðirnar standa saman að loft-
árásum á Afganistan og undirbúa
takmarkaðan landhernað gegn talib-
önum og hryðjuverkaforingjanum
Osama bin Laden er samband þeirra
trúlega nánara en það hefur verið allt
frá síðari heimsstyrjöldinni.
Á slíkum tímum þurfa menn á vin-
um að halda.
Í nýjum hlutverkum
Við hæfi sýnist að hverfa rúm tíu
ár aftur í tímann. Í Persaflóastríðinu
var það Margaret Thatcher, þáver-
andi forsætisráðherra, sem varaði
George Bush forseta við því að sýna
nokkur merki eftirgjafar: „Farðu nú
ekki að bila á þessu, George,“ mun
hún hafa sagt einhverju sinni þegar
hún greindi efa hjá forsetanum. Nú
hafa hlutverkin snúist við. Banda-
ríkjamenn hafa verið meira áfram um
að færa átökin út og ráðast jafnvel
gegn hryðjuverkamönnum í öðrum
ríkjum. Þeir eru ekki jafnspenntir
fyrir þeirri „þjóðar-uppbyggingu“,
sem Blair talar um í Afganistan.
Nú eru það Bretar, sem hvetja til
varfærni.
Samráðið hefur þó ekki verið
hnökralaust.
Nokkrum klukkustundum eftir að
hernaður var hafinn gegn talibönum
og hryðjuverkamönnum í Afganistan
lét John Negroponte, sendiherra
Bandaríkjanna hjá Sameinuðu þjóð-
unum, undir höfuð leggjast að gera
hinum breska starfsbróður sínum
grein fyrir því að Bandaríkjamenn
hygðust áskilja sér rétt til að grípa til
víðtækari aðgerða. Bretar höfðu haft
frumkvæði að því að breskir og
bandarískir embættismenn drægju í
sameiningu upp bréf, sem lagt yrði
fyrir Öryggisráðið þar sem skýrður
yrði lagalegur grundvöllur fyrir að-
gerðunum í Afganistan. Svo virðist
sem Bandaríkjamenn hafi bætt
klásúlu inn í þann texta, sem sam-
þykktur hafði verið. Þar sagði að þeir
áskildu sér rétt til að fara gegn fleiri
ríkjum, sem héldu hlífiskildi yfir
hryðjuverkamönnum.
Hins vegar sýnist rás atburða öll
hafa leitt í ljós að viljinn til að komast
hjá deilum er ríkur mjög í herbúðum
þeirra Blairs og Bush. Blair lítur svo
á að mikilvægur hluti starfs síns felist
í því að halda uppi vinsamlegum sam-
skiptum við forseta Bandaríkjanna.
Haft hefur verið eftir Blair að ætli
Bretar sér að vera „sem brú yfir hafið
til Bandaríkjanna“ sé nauðsynlegt að
forsætisráðherra Bretlands sé í
traustu persónulegu sambandi við
forseta Bandaríkjanna.
„Besti vinurinn“
Forgangsröðun Bandaríkjastjórn-
ar hefur hins vegar breyst. Í fyrstu
lagði Bush forseti einkum áherslu á
að styrkja sambandið við Vicente
Fox, forseta Mexíkó. Fox var fyrsti
erlendi gesturinn, sem kom í opin-
bera heimsókn til Bandaríkjanna eft-
ir að Bush hafði tekið við lyklavöldum
í Hvíta húsinu. „Ekkert samband
Bandaríkjamanna við annað ríki er
mikilvægara en það, sem við höldum
uppi við Mexíkó,“ sagði Bush við það
tækifæri.
Þetta var 5. september.
Tveimur vikum síðar hafði allt
breyst. Í ræðu frammi fyrir samein-
uðu þingi fór Bush fyrir því mikla
lófaklappi, sem Blair hlaut þar.
„Bandaríkjamenn eiga sér engan
traustari vin en Stóra-Bretland,“
sagði forsetinn.
Umskiptin eru að sönnu mikil
vegna þess að í raun fóru samskiptin
ekki vel af stað eftir að Bush hafði
tekið við vestra. Bretar urðu fyrir
sárum vonbrigðum þegar forsetinn
skipaði John Bolton aðstoðarutanrík-
isráðherra. Bolton hafði iðulega farið
gagnrýnum orðum um stefnu bresku
ríkisstjórnarinnar á ýmsum sviðum.
Bandarískir fjölmiðlar greina frá því
að kuldalegt viðmót hafi einkennt
fyrsta fund Blairs með Dick Cheney
varaforseta.
Bush reyndi hins vegar að þíða ís-
inn. Þegar Blair kom til hvíldarseturs
forsetans í Camp David í febrúar
reyndist viðmótið annað. Embættis-
menn, sem voru viðstaddir, segja að
ágreiningsefnum hafi verið ýtt til
hliðar. Kýótó-bókunin og gróður-
húsaáhrif voru stuttlega rædd. Sam-
eiginleg yfirlýsing kom báðum vel:
Bush lýsti yfir því að hann væri ekki
öldungis andsnúinn hugmyndinni um
evrópskan her en Blair hafði fyrir sitt
leyti fallið frá nokkrum fyrirvörum
varðandi eldflaugavarnarkerfið.
Eftir Camp David-fundinn hefur
Blair verið eins konar sérlegur sendi-
maður Bandaríkjaforseta gagnvart
örðum evrópskum stjórnmálaleiðtog-
um. Haft er fyrir satt að Blair telji
Bush ekki metinn að verðleikum;
hann sé mun betri stjórnmálamaður
en margir í Evrópu geri sér grein fyr-
ir.
Snögg viðbrögð við breyttum heimi
Einum og hálfum sólarhring eftir
árásir hryðjuverkamannanna voru
Bretar og Bandaríkjamenn komnir
að þeirri niðurstöðu að þeir myndu
bera hitann og þungann af viðbrögð-
unum við illvirkinu. Bandaríkjamenn
kusu að vinna einkum með Bretum
sökum þess að þeir voru eina þjóðin,
sem réði yfir hernaðarviðbúnaði er
Bandaríkjamenn þurftu á að halda og
beita mátti án teljandi tafa.
Bretar túlkuðu hins vegar árásina
á þann veg að einnig hefði verið ráðist
á þá. Nú er talið að um 100 Bretar
hafi týnt lífi í árásinni á World Trade
Center. Þessi tala hefur lækkað,
fyrstu vikurnar eftir árásina var hún
talin allt að þrisvar sinnum hærri. En
Blair heldur sínu striki og hefur
margsinnis ítrekað: „Þetta er mesta
manntjón, sem þjóð okkar hefur orð-
ið fyrir í hryðjuverkaárás.“
Aðstoðarmenn segja að þeir Bush
og Blair hafi að undanförnu talast við
tvisvar í viku að meðaltali. Stjórnend-
ur leyniþjónustu, þjóðaröryggisráða
og varnarmála eru í stöðugu sam-
bandi.
Í fyrstu voru Bretar andvígir því
að ráðist yrði sem fyrst gegn Osama
bin Laden. Þeir töldu mikilvægast að
myndað yrði alþjóðlegt bandalag
gegn hryðjuverkamönnum. Á þetta
féllust Bandaríkjamenn þrátt fyrir að
hefndarþorsti meðal þjóðarinnar
væri nokkuð almennur.
Þeir Blair og Bush skiptu með sér
verkum. Blair, sem ekki þurfti að
hughreysta þjóð í losti eftir árásina,
lagði upp í heimsreisu. Hann fór til
Moskvu, Islamabad, Nýju-Delhí og
Óman til að tryggja stuðning við að-
gerðir Breta og Bandaríkjamanna.
Framlag hans til þessa verkefnis hef-
ur því verið mikilsvert og það hafa
Bush forseti og Bandaríkjamenn
sýnt að þeir kunna að meta. Á heima-
velli virðist staða Blairs hafa styrkst
þótt sumum þar hafi talið hann full-
rogginn með sig. Þannig fór dálka-
höfundur tímaritsins The Economist
hæðnisorðum um Blair fyrir tveimur
vikum og kallaði hann „forsætisráð-
herra heimsins“.
Þeir Bush og Blair hafa ennfremur
greinilega samráð um opinberar yf-
irlýsingar og skipta þeim á milli sín
eftir því sem henta þykir. Bandarísk-
ir embættismenn segja að Blair hafi
tekið að sér að stjórna umræðunni
um nauðsyn þess að talibanastjórn-
inni í Afganistan verði komið frá
völdum. Bush hafi hins vegar orðið
fyrstur til að skýra frá hernaðarleg-
um markmiðum aðgerða Breta og
Bandaríkjamanna í þingræðu sinni
20. september.
Og þar var Blair mættur.
Hið „einstaka samband“ Breta og
Bandaríkjamanna hefur því gengið í
endurnýjun lífdaga. Sameinandi
hagsmunir vega nú þyngra en af-
mörkuð ágreiningsefni. Rætist spár
um að „hryðjuverkastríðið“ eigi eftir
að verða bæði langt og erfitt mun
reyna á innviði þessa sambands um
fyrirsjáanlega framtíð.