Morgunblaðið - 21.10.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 33
a
m
í
í
r
t
i
g
a
f
á
r
m
m
g
m
u
a
m
a
g
t
r
d
t
a
a
í
í
á
a
d
m
r
r
r
r
m
a
n
m
nýja sýn á eigið samfélag. Í verkum þeirra kem-
ur sterklega í ljós hversu glöggt gestsaugað get-
ur verið og vegna þess að þau eru ennfremur rit-
uð frá sjónarhóli þeirra sem eru gerkunnugir
bresku samfélagi hafa þau verið áhrifaríkt verk-
færi til þess að brjóta niður þá veggi fordóma er
áður byrgðu fólki sýn. Jafnframt hafa þau rutt
öðrum rithöfundum veginn sem einnig eru af er-
lendu bergi brotnir en eru álitnir tilheyra minni-
hlutahópum af ýmsu tagi þrátt fyrir að fjölskyld-
ur þeirra hafi jafnvel búið í nokkrar kynslóðir í
Bretlandi.
Nú er því svo komið að flokkur fremstu sam-
tímahöfunda Bretlands er jafnlitskrúðugur og
heimsveldið var áður og stendur fyrir ákaflega
vítt svið mannlegrar reynslu og menningar. Sú
einsleitni sem var allsráðandi fyrir 1960 þegar
vestrænir siðir og viðmið voru álitin algild er
með öðrum orðum horfin – jaðarmenningunni
hefur verið rudd braut inn að miðju.
Fyrir vikið má með réttu halda því fram að
samtímabókmenntir hafi átt stóran þátt í því að
skapa viðunandi sátt í því fjölmenningarlega
samfélagi sem Bretland er í dag. Flestir gera sér
nú grein fyrir að lítilsvirðing og fordómar grund-
vallast oftast á ótta við það sem er framandi.
Skáldskapur, sem kemur framandi reynslu-
heimi þannig til skila að skilningur á sammann-
legum gildum skapast með lesandanum, er því
mikilvægt tæki til að rækta jarðveg félagslegrar
sáttar og umburðarlyndis. Þekking Breta á að-
stæðum, hugsunarhætti og siðum þeim er tíðk-
ast meðal milljóna manna af erlendum uppruna í
Bretlandi eykst með hverju því bókmenntaverki
sem nær verulegri útbreiðslu og það sama má
segja um þekkingu þeirra á umheiminum.
Bókmenntirnar hafa því á síðustu árum orðið
farvegur fyrir alla þá ólíku og fjölbreyttu
strauma sem liðuðust um breska heimsveldið
þær aldir sem nýlendustefna þeirra var við lýði.
Raddir sem áður voru markvisst þaggaðar niður
heyrast nú skýrt og greinilega.
Sjálfsmynd
þjóða
Samt sem áður er það
ekki svo að þessi já-
kvæða þróun hafi ein-
faldlega átt sér stað
án meðvitaðrar baráttu margvíslegra hagsmuna-
hópa til að hrinda af stað hugarfarsbreytingu
meðal ráðandi afla í hinum alþjóðlega bók-
menntaheimi. Það væri of gott til að geta verið
satt.
Staðreyndin er sú að allar þjóðir, hvort sem
þær eru fyrrum nýlenduveldi eða ekki, búa við
ákveðna sjálfsmynd sem breytist ekki svo auð-
veldlega. En það að Booker-verðlaunin skuli í ár
hafa fallið í skaut Ástralans Peter Carey sem býr
í New York og í fyrra kanadísku skáldkonunni
Margaret Atwood, er til marks um þá grundvall-
arbreytingu sem orðið hefur á viðhorfum Breta
til sinnar eigin menningararfleifðar.
Listinn yfir vinningshafa fyrri ára geymir
einnig höfunda á borð við J.M. Coetzee og Nad-
ime Gordimer frá Suður-Afríku, Ben Okri frá
Nígeríu og Arundhati Roy frá Indlandi og vitnar
því um fjölþjóðlega og fjölmenningarlega bók-
menntahefð sem síast í gegnum London, þótt
hún tilheyri vissulega öll ensku málsamfélagi.
Margar aðrar þjóðir hafa fetað áþekka leið og
Bretar, með því að opna bókmenntahefð sína og
brjóta upp þá einsleitni sem fyrir örfáum áratug-
um var næsta sjálfgefin. Þetta hefur ekki ein-
ungis gerst í gegnum nýjar kynslóðir rithöfunda
er tilheyra minnihlutahópum, heldur einnig í
gegnum þýðingar. Þannig líta t.d. grannar okkar
Danir svo á að allar bókmenntir sem gefnar eru
út á dönsku tilheyri danskri bókmenntahefð,
þýðingar jafnt og verk sem frumsamin eru á
dönsku, enda hafa þau engu síður mótandi áhrif
á samfélag þeirra. Með þessum hætti telja þeir
sig geta notið ávinnings af annarri sýn en sinni
eigin á umheiminn.
Þar, sem og víðar í Evrópu, hafa því bók-
menntir síðustu ára orðið til þess að bylta hug-
myndum manna um vestrænt samfélag og rjúfa
einangrun minnihlutahópa. Ólíkir þjóðfélagshóp-
ar og menningarheildir hafa eignast málsvara
meðal virtra rithöfunda sem tekist hefur að
draga sértækan hugmyndaheim fram í dagsljós-
ið, jafnframt því að brúa bil ólíkra menninga sem
oft hefur reynst svo erfitt að sætta með öðrum
hætti.
Þannig er sjálfsmynd þjóða ekki lengur ein-
vörðungu byggð á gamaldags viðhorfum um
„hreint“ þjóðerni sem ákvarðast af blóðböndum
og ættfræði, heldur er þjóðernið ræktað sem
sameiningartákn er fyrst og fremst tekur tillit til
sameiginlegra lífsviðhorfa, hugmynda um mann-
gildi og réttindi.
Áhugi á
íslenskum
bókmenntum
Þær fréttir sem borist
hafa frá Frankfurt
eftir að bókastefnunni
lauk þar nýverið, eru
til marks um mikil-
vægi þessara við-
horfa, einnig hvað okkur hér á Íslandi viðkemur.
Þeir sem kaupstefnuna sóttu héðan virðast á
einu máli um að íslenskum höfundum, sem vissu-
lega tilheyra „jaðrinum“ í menningarlegu tilliti,
þó ekki sé nema vegna smæðar okkar, hafi verið
sýndur mikill áhugi að þessu sinni. Áhuginn
spratt ekki einungis af kynningarstarfi íslenskra
útgáfufyrirtækja, heldur einnig fyrir tilstilli er-
lendra forlaga sem eru að gefa verk íslenskra
höfunda út í þýðingum í sínum heimalöndum.
Slíkur áhugi á íslenskum bókmenntum heyrir
vissulega til tíðinda, því fram að þessu hefur ver-
ið fremur erfitt að koma íslenskum bókmennta-
verkum á framfæri erlendis við erlenda útgef-
endur. Það er þó afar mikilvægt ef raddir
íslenskra höfunda eiga að heyrast á alþjóðavett-
vangi, því jafnvel þótt íslensk útgáfufyrirtæki
gefi stöku sinnum út þýðingar á íslenskum verk-
um er ætíð afar erfitt að koma þeim á framfæri
og markaðssetja nema í mjög takmörkuðum
mæli – til þess eiga erlendir útgefendur á heima-
velli mun meiri möguleika.
Kristín Marja Baldursdóttir var mjög áber-
andi á bókastefnunni en á bás þýska forlagsins
sem gefur verk hennar út var hún í aðalhlut-
verki. Samhliða var kastljósinu beint að Kristínu
Mörju í blöðum, sjónvarpi og útvarpi. Þetta er
ekkert einsdæmi að undanförnu því samkvæmt
heimildum frá útgáfufyrirtækjum er nú búið að
selja útgáfurétt að bókum fleiri íslenskra höf-
unda á meginlandi Evrópu, en meðal þeirra má
nefna Vilborgu Davíðsdóttur, Steinunni Sigurð-
ardóttur, Guðberg Bergsson, Einar Má Guð-
mundsson og Hallgrím Helgason. Útgáfuréttur-
inn að bók þess síðastnefnda, 101 Reykjavík,
hefur selst til 12 landa og sætir það nokkrum tíð-
indum. Einnig má geta þess að kvikmyndarétt-
urinn að bók Ólafs Jóhanns Ólafssonar, Slóð fiðr-
ildanna, hefur verið seldur til Hollywood, svo
áhuginn á íslenskum verkum er ekki alfarið
bundinn við Evrópu.
Það er því ljóst að það fjölmenningarlega um-
hverfi sem nú er við lýði, samhliða auknum
áhuga á jaðarsvæðum, kemur okkur mjög til
góða með tilliti til kynningar á íslenskri menn-
ingu á alþjóðavettvangi.
Þýðingar úr
erlendum mál-
um hér á landi
Hér á landi hefur
lengi þótt sjálfsagt að
gefa út þýðingar á
góðum erlendum bók-
menntum og er það
vel. Sá starfi hefur
m.a. verið liður í viðleitni okkar til að viðhalda
móðurmálinu og gefa þjóðinni kost á að lesa
heimsbókmenntirnar á þeirri tungu sem henni er
tömust. Það er þó óneitanlega svo að þýðingum
er aldrei gert jafnhátt undir höfði hér, t.d. í jóla-
bókaflóðinu, og bókum íslenskra höfunda. Í því
sambandi er þó vert að hafa í huga að verk sem
búið er að þýða er ekki síður gefandi, frjótt og
upplýsandi en innlent verk. Þau utanaðkomandi
sjónarhorn sem í þýðingum birtast geta meira að
segja gegnt mjög mikilvægu hlutverki við að
víkka út reynsluheim okkar og skilning á því sem
er framandi. Góðar bókmenntir, hvaðan svo sem
þær koma, eru því mikilvægur vettvangur þess
menningarlesturs sem nauðsynlegur er í alþjóð-
legri orðræðu samtímans, orðræðu sem spunnin
er mörgum þráðum ólíkra menninga og viðhorfa.
Við sem búum hér á landi, við einangrun frá
landfræðilegu sjónarmiði og töluverða menning-
arlega einsleitni, ættum því ekki einungis að nota
þau færi sem nú gefast til að koma okkar eigin
bókmenntum á framfæri erlendis, heldur einnig
að leitast við að gera þýðingum hærra undir
höfði hérlendis og leyfa þeim að standa jafnfætis
okkar eigin skáldskap í íslenskum bókmennta-
heimi líkt og nú tíðkast í auknum mæli meðal ná-
grannaþjóða okkar.
Þannig getum við tryggt að sá sérstaki menn-
ingarheimur sem við búum að og er undirstaða
vitundar okkar sem þjóðar, eigi heilbrigðan
orðastað við umheiminn, haldi áfram að þroskast
og mótast með tilliti til allra sem hann byggja,
hvaðan svo sem þeir koma.
Morgunblaðið/Jim Smart
Siglt inn Hvalfjörðinn.
Í skáldskapnum er
stundum eins og
góðum rithöfundum
takist að þreifa á
æðaslætti sam-
félagslegrar þróun-
ar löngu áður en
hún tekur sér fasta
bólfestu í sjálfu
þjóðfélaginu. Rann-
sókn þeirra á sam-
mannlegum eig-
inleikum og
tilhneigingum virð-
ist skila skilningi á
mannlegu eðli og
anda sem hafinn er
yfir þá tískustrauma
og hegðun er ein-
ungis kemur fram í
yfirborði samfélags-
myndarinnar.
Laugardagur 20. október