Morgunblaðið - 21.10.2001, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er fróðlegt að skoðahvaða hugmyndir mennhöfðu um framtíðina áðurfyrr. Óvissan er og hefuralltaf verið mikil. Í dag er-
um við til dæmis alls ekki viss um
hvað framtíðin ber í skauti sér. Mun-
um við búa í samfélagi sem er tækni-
væddara en í dag eða verður aftur-
hvarf til fortíðar þar sem sveita-
rómantíkin mun njóta sín? Satt að
segja þá höfum við ekki hugmynd um
hvernig þjóðfélagi barnabörn okkar
munu lifa í árið 2100. Við getum þó
reynt að spá og láta okkur dreyma.
Það sama gerðu einmitt tveir mætir
menn fyrir rúmri öld. Þeir veltu því
fyrir sér hvernig þjóðfélagið yrði árið
2000.
Fyrir rúmum hundrað og tuttugu
árum settist Edward nokkur Bellamy
niður við skriftir. Hann var orðinn
þreyttur á fátæktinni og óhreinindun-
um í Boston og lét sig dreyma um
betri veröld. Í bókinni „Looking
Backward“ sem fæddist við skriftirn-
ar vaknaði Bellamy árið 2000 í full-
komnum heimi. Bókin kom út árið
1888 og þótti mjög róttæk. Margir
drógu framtíðarsýn Bellamys í efa en
aðrir töldu hana nokkuð raunsæja.
„Hvað sem því líður er enn tekist á
um hugmyndir Bellamys í dag en
margt af því sem hann spáði má segja
að hafi ræst,“ segir Örn.
Yfirtaka skynseminnar og altækt
skipulag er rauði þráðurinn í hug-
myndum Bellamys. „Sóðaskapnum
og fátæktinni sem Bellamy bjó við í
Boston er útrýmt og í stað þess leit
dagsins ljós hin „fullkomna“ stórborg
með breiðum strætum og stórum
byggingum. Tækninni var gert hátt
undir höfði og líf mannanna byggðist
á henni. Fólk framtíðarinnar lifði á
því að vinna við stórfyrirtækin sem
voru orðin svo stór að þau höfðu runn-
ið saman í eitt stórt fyrirtæki.
Frelsi og sköpun gefur lífinu gildi
Í heimi Bellamys þjónaði fólkið vél-
unum. Færibandavinna og önnur
framleiðslustörf voru störf nútímans
og svar Bellamys við spurningunni
um hvernig losna ætti við fátæktina
og óskipulagið. Iðnvæðingin var
bjargvættur og verkamannavinna í
stórfyrirtækjum var það sem fólk
vann við. Í framtíðarsamfélaginu var
reynt að halda púlinu í lágmarki en til
þess að framfylgja því að allir tækju
þátt var haldið uppi heraga. Bellamy
var þeirrar skoðunar að til þess að
öðlast skipulag og allsnægtir yrði að
fórna frelsinu,“ segir Örn og heldur
áfram:
„Hinum megin Atlantshafsins las
áhrifamikill samfélagsrýnir bók
Bellamys og líkaði ekki framtíðarsýn
hans. Hann var algerlega ósammála
því að fórna þyrfti frelsinu fyrir auð-
legð samfélagsins.“ William Morris
settist því niður og skrifaði sína eigin
framtíðarsýn þar sem hann vaknaði í
London árið 2000 í bókinni „News
from Nowhere“.
Morris beitti þeirri tækni að í stað
þess að líta til framtíðar og spá um hið
óvissa sótti hann framtíðarsýn sína
aftur til miðalda, þar með talið Ís-
lands og þá sérstaklega Íslendinga-
sagnanna. „Morris kom tvisvar sinn-
um hingað til Íslands og byggði
hugmyndir sínar að hluta til á því
samfélagi sem hann ætlaði að væri
hér. Íslandsheimsóknir hans höfðu
mikil áhrif á hann og á meðan hann
skrifaði bókina sendi hann tvisvar full
skip af mat og fatnaði til að fæða og
klæða svanga Íslendinga,“ segir Örn.
Framtíðarsamfélag Morris byggðist
því að ákveðnu leyti á lífi miðaldanna.
Í fyrsta lagi taldi Morris líkamlega
vinnu ekki vera af hinu illa, eins og
fram kom í hugmyndum Bellamys
þar sem allir unnu á tæknivæddum
vinnustöðum við endurtekin handtök.
Þvert á móti hóf Morris handverkið
til vegs og virðingar og gerði ráð fyrir
að maðurinn hefði gaman af að skapa
hluti. Það er í raun inntak lífsins í aug-
um Morris og því hafði vinnan, hvort
sem menn voru að raka úti á túni eða
smíða stóla, vefa, búa til bækur eða
fallegt veggfóður, verulegt gildi.
Í öðru lagi var framtíðarsamfélag
Morris árið 2000 samfélag frjálsra
manna. Hann taldi að alls ekki mætti
fórna frelsinu fyrir tæknina og menn-
irnir yrðu að fá að skapa og vera laus-
ir við nauðungarvinnu.
Í þriðja lagi fólst framtíðin ekki í
stórborginni, háhýsunum og sam-
þjöppuninni sem þar ríkti. Morris
taldi að fólk framtíðarinnar þyrfti að
njóta ákveðins frelsis og myndi því
búa úti á landi. Það myndi hins vegar
flytja gæði iðnvæðingarinnar og stór-
borgarinnar með sér út á land og búa
þannig í nokkurs konar sveit í borg.
Það myndi sameina kosti sveitarinnar
og stórborgarinnar, frelsið og náttúr-
una í bland við kosti iðnvæðingarinn-
ar.
„Fyrir þessar hugmyndir var
Morris kallaður andstæðingur tækni
og framfara á sínum tíma. En það er
hins vegar merkilegt að skoða hvern-
ig hugmyndir bæði hans og Bellamys
komu fram á síðustu öld, því báðir
höfðu þeir rétt fyrir sér upp að vissu
marki,“ segir Örn.
Framtíðarspáin rætist
„Bellamy hafði rétt fyrir sér fram
undir 1970. Fram að þeim tíma var
áherslan á stórborgir, iðnvæðingu og
fjöldaframleiðslumenningu. Að skipta
verkum niður í sem minnstar einingar
var markið sem unnið var að og verk-
in urðu stöðugt sérhæfðari. Rík
áhersla var lögð á framleiðni, afköst
og einsleitni. Ofurtrú var á tækni og
stórvirki andans og segja má að fram-
tíðarsýn Bellamys hafi fullkomnast á
sjötta áratugnum,“ segir Örn. Híbýli
fólks voru einnig í takt við hugmyndir
hans. Í vestrænum löndum og aust-
antjaldsríkjum risu stórar og einsleit-
ar blokkir og berangursleg stein-
steypt torg. Hugmyndir Bellamys
höfðu ræst: fólk bjó í fínum húsum,
það var menntað og hafði nægan mat.
Sósíaldemókratísk lönd eins og til
dæmis Svíþjóð gengu lengst en lönd
eins og Danmörk og Frakkland að-
eins skemur. Í Bandaríkjunum var
það misjafnt milli borga.
„Uppúr 1960 fóru að koma fram
efasemdaraddir um þetta þjóðskipu-
lag. Sú kynslóð sem tók við heimi
Bellamys afneitaði honum og sagði:
„Við erum að tapa mannauðnum og
erum að ganga á þau gæði sem við
höfum, bæði gæði náttúrunnar og
gleðina af því að skapa“,“ bendir Örn
á. Þessar hugmyndir fóru að öðlast al-
mennt gildi á milli áttunda og níunda
áratugarins og ríki heimsins fóru að
vinna í sameiningu að því að hreinsa
til. Lönd stóðu saman að gerð alþjóð-
legra sáttmála um að draga úr meng-
un og viðhalda líffræðilegri fjöl-
breytni, svo eitthvað sé nefnt.
Fjöldaframleiðsla víkur fyrir hugviti
„Eftir að þessar breytingar áttu
sér stað mátti sjá að draumsýn Morr-
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Örn D. Jónsson, prófessor í frumkvöðlafræðum og nýsköpun við Háskóla Íslands. „Mér sýnist við vera að fara inn í sam-
félag sem byggir í auknum mæli á lífsgæðum. Samfélag þar sem við erum rík af þörfum en ekki aðeins rík af hlutum.“
Morgunblaðið/Ómar
Morris var ósammála Bellamy að því leyti að hann taldi að framtíðin fælist ekki
í stórborginni, háhýsunum og samþjöppuninni sem þar ríkti. Fólk þyrfti þvert á
móti að njóta ákveðins frelsis og því myndi það frekar sækja í arf miðalda, smá
hús og tengingu við náttúruna. Nokkurs konar sveit í borg.
Morgunblaðið/Þorkell
Bellamy spáði því að árið 2000 myndi fólk búa í stórborgum, með breiðum
strætum og stórum byggingum. Allir hefðu vinnu í verksmiðjum, rennandi vatn,
nóg að borða og viðeigandi hreinlæti. Hann hafði rétt fyrir sér upp að vissu
marki.
Framtíðarsýn fortíðar
Framtíðin er óráðin. Það var hún einnig fyrir 100
árum. Því miður lifa þeir sem spáðu fyrir um af-
drif heimsins árið 2000 ekki til að sjá hve nálægt
þeir voru framtíðarspánni. Örn D. Jónsson, pró-
fessor í frumkvöðlafræðum og nýsköpun, setti
Rögnu Söru Jónsdóttur inn í framtíðarspár
tveggja hugsuða nítjándu aldarinnar.
Bellamys
Altækt skipulag
Yfirtaka skynseminnar
Fjöldaframleiðsla
Einsleitni
Maðurinn þjónar vélunum
Frelsinu fórnað fyrir aga
Stórborgir
Breiðgötur
Morris
Frelsi
Sköpun
Handverk
Líkamleg vinna
Engin nauðungarvinna
Vélarnar þjóna manninum
Sveit í borg
Lífsgæði
Bandaríkjamanninn Edward Bell-
amy dreymdi um skipulagðan og
hreinan heim árið 2000 þar sem
skynsemin hefði tekið völdin.
Bretinn William Morris vildi ekki
fórna frelsi manna fyrir skynsem-
ina. Því sótti hann framtíðarsýn
sína aftur til miðalda.
Þ́jóðfélagið árið 2000 í augum: