Morgunblaðið - 21.10.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
20. október 1991: Vel má
vera, að nauðsynlegt sé í
sumum tilvikum að auðvelda
fólki að komast brott, eins
og Davíð Oddsson nefndi á
flokksráðsfundi Sjálfstæð-
isflokksins, en annars staðar
getur beinlínis verið dýrara
fyrir þjóðfélagið að standa
að slíkri lausn en að bæta
samgöngur í því skyni að
gera fólki kleift að halda
áfram óbreyttri búsetu og
halda eignum sínum. Það er
t.d. einfalt reikningsdæmi,
að það verður ekki kostn-
aðarmeira fyrir þjóðarheild-
ina að gera jarðgöng til Suð-
ureyrar við Súgandafjörð en
að auðvelda öllum Súgfirð-
ingum að flytja á brott.
Það er hins vegar gagn-
legt að horfa á byggðamálin
frá nýju sjónarhorni, eins og
formaður Sjálfstæðisflokks-
ins er að gera. Umræður um
málefni landsbyggðarinnar
hafa alltof lengi verið í
þröngum og fordómafullum
farvegi á báða bóga. Kjarni
málsins er sá, að Íslendingar
verða aldrei sáttir við sjálfa
sig nema landið allt verði
byggt.
. . . . . . . . . .
21. október 1981: Tor-
tryggnin magnast innan
verkalýðshreyfingarinnar.
Menn eiga ekki að venjast
því þar, að forystumenn eins
og Eðvarð Sigurðsson og
Guðmundur J. Guðmunds-
son standi upp og játi, að
þeir hafi rangt fyrir sér með
því að krefjast of mikils fyrir
umbjóðendur sína. Aðrir
hafa um langt árabil reynt
að leiða þeim fyrir sjónir, að
of há kröfugerð leiddi til
verðbólgu og stofnaði at-
vinnulífinu í voða. Hvers
vegna viðurkenna þeir þess-
ar röksemdir fyrst nú, þegar
af því leiðir, að fulltrúar
meira en 40% félagsmanna í
Alþýðusambandinu klofna í
tvær jafnstórar fylkingar?
. . . . . . . . . .
21. október 1971: Kjarni
málsins er sá, að smáríkið
Ísland mun stuðla að því
með atkvæði sínu hjá SÞ að
fulltrúar 15 milljóna á Form-
ósu verði reknir úr samtök-
unum – eingöngu til þess að
þjóna hagsmunum fulltrúa
kommúnista á Íslandi. Þetta
er það, sem Ólafur Jóhann-
esson, forsætisráðherra,
kallar „sjálfstæða“ utanrík-
isstefnu. Vonandi er, að
þjónkun hans við komm-
únista í ríkisstjórninni verði
ekki til þess, að Ísland verði
oft niðurlægt með þessum
hætti. Og enn geta lýðræð-
issinnar í ríkisstjórninni
firrt Ísland þeirri smán að
stuðla að brottvísun smárík-
is úr samtökum allra þjóða.
Með því verður rækilega
fylgzt.
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
RÁÐSTÖFUN
LÍFEYRISSPARNAÐAR
Frétt, sem birtist hér íblaðinu í fyrradag umávöxtun lífeyrissjóða á síð-
asta ári, hefur vakið verulega at-
hygli en hún var neikvæð um 0,7%.
Nú er augljóst, að það fer eftir
því hvernig árar, hversu vel tekst
að ávaxta lífeyrissparnað lands-
manna. Hitt er jafnljóst, að ekki
sízt þegar um lífeyrissparnað er að
ræða ber að fara mjög varlega í
meðferð þeirra fjármuna. Í þeim
efnum er betra að fylgja íhalds-
samri fjárfestingarstefnu, sem
gefur kannski ekki jafnmikið í
aðra hönd í mesta góðæri en leiðir
heldur ekki til taps þegar harðnar
á dalnum.
Af þessum sökum vekur ávöxtun
nokkurra lífeyrissjóða sérstaka at-
hygli. Séreignardeild Lífeyris-
sjóðs starfsmanna ríkisins er
með15,3% neikvæða ávöxtun. A-
deild Eftirlaunasjóðs Hafnarfjarð-
arkaupstaðar er með 10,4% nei-
kvæða ávöxtun, Lífeyrissjóður
starfsmanna sveitarfélaga með
mínus 9,7%, séreignalífeyrissjóð-
urinn mínus 8,8%, Lífeyrissjóður
Tannlæknafélagsins mínus 8,5%,
Lífeyrissjóður verkfræðinga með
mínus 7,9%, Lífeyrissjóður Eim-
skipafélagsins með mínus 7,7% og
Lífeyrissjóðurinn Eining með mín-
us 7,4%.
Nú má vel vera, að þessir lífeyr-
issjóðir geti sýnt fram á að með-
altal nokkurra ára sýni mun betri
afkomu og alltaf megi búast við því
að eitt ár komi verr út en önnur.
Hitt fer ekki á milli mála, að
þessar tölur eru aðvörun til stjórn-
enda þessara sjóða um að fara var-
legar en gert hefur verið. Ekki er
ósennilegt að þeir sem ábyrgð
bera á meðferð sjóðanna fái stífar
athugasemdir frá sjóðfélögum.
Raunar vaknar sú spurning, sem
Morgunblaðið hefur áður vakið
máls á, en nú af þessu tilefni, hvort
ekki sé tímabært að meðlimir líf-
eyrissjóðanna hafi meira um það
að segja, hverjir sitji í stjórnum
sjóðanna fyrir þeirra hönd. Það
liggur við, að það fyrirkomulag sé
eins ólýðræðislegt og kostur er á.
Eitt er þótt einstaklingar og fyr-
irtæki taki verulega áhættu með
hluta af sparnaði sínum. En annað
á að gilda um lífeyrissparnað. Ís-
lenzkir lífeyrissjóðir eiga t.d. 7,4
milljarða í hlutabréfum í óskráðum
félögum. Hvaða vit er í því? Meira
en helmingur eigna séreignar-
deildar LSR er í hlutabréfum. Það
er ekki út í hött að spyrja hvernig
mönnum detti þetta í hug. Lífeyr-
issjóðirnir hafa fjárfest mikið í út-
löndum á undanförnum misserum.
Er ekki tímabært að þeir geri op-
inberlega grein fyrir því, hvernig
til hefur tekizt í þeim efnum?
Dæmi eru um það sérstaklega
frá Bandaríkjunum, að eldra fólk
hefur tapað lífeyrissparnaði sínum
og staðið uppi eignalaust á gam-
alsaldri vegna óvarkárni svokall-
aðra sérfræðinga, sem hafa stjórn-
að sjóðum, sem hafa tekið að sér
ávöxtun þess sparnaðar. Það er
hægt að græða mikið á hlutabréf-
um en það er líka hægt að tapa
miklu á þeim.
Það er full ástæða til að þeir,
sem hafa ráðstafað fjármunum líf-
eyrissjóðanna á þann veg, sem
gert hefur verið geri félagsmönn-
um lífeyrissjóðanna, eigendum
þessara fjármuna rækilega og ít-
arlega grein fyrir því hvað valdi
því að ávöxtun peninganna er svo
neikvæð, sem þessar tölur sýna.
Eigendur peninganna eiga rétt á
nákvæmari skýringum en þeir
venjulega fá í yfirlitum frá lífeyr-
issjóðunum.
E
F HÆGT er að halda því
fram að einhverjum rithöf-
undum hafi öðrum fremur
tekist að þróa með sér hæfi-
leika og innsæi til að skil-
greina „ástand mannsand-
ans“ í okkar samtíma, þá er
Tékkinn Milan Kundera
þar framarlega í flokki.
Í einni af sínum umhugsunarverðu greinum
um bókmenntir og þýðingu þeirra fyrir sam-
félagið, segir Kundera frá konu sem tókst að
forða sér frá líflátsdómi í pólitískum hreinsunum
kommúnista, með því að neita að horfa í eigin
barm og rannsaka hugsanleg frækorn sektar í
fortíð sinni og gefa þannig færi á sér, öfugt við
marga félaga hennar sem týndu lífinu fyrir
bragðið. Bjargföst sannfæring um eigið sakleysi
bjargaði lífi hennar þótt hún hlyti að vísu langan
dóm. Seinna, eftir að hún losnaði úr fangelsi,
kom þessi reynsla hennar þó ekki í veg fyrir að
hún beitti sömu aðferðafræði og sú alræðisstjórn
sem hafði fangelsað hana að ósekju, til þess að
kúga son sinn til hlýðni. Sú kúgun átti sér stað
þrátt fyrir einlæga ást hennar á syninum – konan
trúði því einfaldlega að hennar sannfæring og
skilningur á tilverunni væri betri en hans.
Þessa dæmisögu segir Kundera í samhengi við
umfjöllun sína um ótrúlega næman skilning
Franz Kafka á mannlegri hegðun, en verk hans
voru um margt fyrirboði þeirra miklu hörmunga
sem riðu yfir Evrópu eftir hans dag; ofsókna,
styrjalda og alræðisskipulags. Í greininni, sem
ber heitið „Kafka and Modern History“ eða
„Kafka og saga nútímans“, vekur Kundera at-
hygli á því að í skáldskapnum eiga sér iðulega
stað frumrannsóknir á undirliggjandi tilhneig-
ingum í þjóðfélaginu sem síðar koma upp á yf-
irborðið, að því er virðist öllum að óvörum. Hann
heldur því fram að þetta eigi ekki síður við um
samtímann en þá tíma er Kafka var uppi því „... í
sögu nútímans [séu] tilhneigingar sem eru
valdar að Kafka-legum einkennum hvað varðar
hinar víðu samfélagslegu víddir: stöðug sam-
þjöppun valds sem reynir að upphefja sig; skrif-
ræðisvæðing félagslegra athafna sem breyta öll-
um stofnunum í endalaus völundarhús, með þeim
afleiðingum að einstaklingurinn glatar einstak-
lingseðli sínu“. Og vissulega vekja þessi orð hans
með okkur kunnuglegar kenndir enn þann dag í
dag.
Þreifað á æða-
slætti sam-
félagsþróunar
Það sem Kundera er í
rauninni að fjalla um
er áhrifamáttur skáld-
skaparins í samfélags-
legu, ekki síður en
vitsmunalegu, sam-
hengi. Því í skáldskapnum er stundum eins og
góðum rithöfundum takist að þreifa á æðaslætti
samfélagslegrar þróunar löngu áður en hún tek-
ur sér fasta bólfestu í sjálfu þjóðfélaginu. Þetta á
sér stað fyrir listrænt tilstilli burt séð frá því
hvort rithöfundarnir hafa beinlínis áhuga á póli-
tískum eða félagslegum málefnum. Rannsókn
þeirra á sammannlegum eiginleikum og tilhneig-
ingum virðist skila skilningi á mannlegu eðli og
anda sem hafinn er yfir tískustrauma og hegðun
er einungis kemur fram í yfirborði samfélags-
myndarinnar. Stundum er vísað til þess hve oft
boðskapur bókmenntanna virðist eiga erindi
þvert á tíma og rúm, og fornfrægir höfundar á
borð við Lao Tse, Voltaire og Jane Austen eru til
marks um það, auk seinni tíma skálda á borð við
Halldór Laxness, Günter Grass og Toni Morri-
son. Enda er það einmitt í þessu rannsakandi
sköpunarferli sem mikilvægi bókmennta í opin-
berri orðræðu, ímyndarmótun, uppfræðslu og
áhrifum kemur best í ljós.
Sú reynsla sem Kundera lýsir í grein sinni
staðfestir þetta á athyglisverðan máta. Hann
segist hafa „staðið bergnuminn frammi fyrir
þessum stalínísku heimilisréttarhöldum, og átt-
að sig á því um leið að það sálfræðilega gangverk
sem er að verki þegar stórkostlegir (og að því er
virðist ólíkindalegir og ómennskir) sögulegir at-
burðir eiga sér stað, er það sama og stýrir per-
sónulegum (ósköp hversdagslegum og mjög
mennskum) kringumstæðum“. Það má því til
sanns vegar færa að bókmenntir eru afar mik-
ilvægur þáttur þjóðlífsins, þrátt fyrir að ýmsir
óttist að teikn séu á lofti um dvínandi áhuga á
þeim.
Á þessum tíma árs fer ætíð að draga til stór-
tíðinda í heimi bókmenntanna, bæði hér heima
og erlendis. Til marks um það má nefna að
skammt er síðan tilkynnt var um nýjan verð-
launahafa Nóbelsakademíunnar í bókmenntum
og aðeins eru nokkrir dagar síðan ein mest áber-
andi verðlaun hins enskumælandi heims, Book-
er-verðlaunin, voru veitt. Hér á landi er jóla-
bókaflóð í uppsiglingu, og sem betur fer er það
enn svo að flestir landsmenn leyfa sér að fljóta
með þeim straumi og láta sig umræðuna sem
fylgir í kjölfarið nokkru varða, þó sitt sýnist auð-
vitað hverjum. Mest áberandi bókastefna í heimi,
„bókamessan“ í Frankfurt, er einnig nýafstaðin,
en þar hittast forleggjarar, höfundar, gagnrýn-
endur, þýðendur og fleiri sem áhuga hafa, til að
kynna sér hvaða stefnu straumar samtímans
hafa tekið.
Þýðing
Nóbelsverð-
launanna
Í grein sem birtist í
Lesbók Morgunblaðs-
ins í dag, laugardag,
kemur fram að Nób-
elsverðlaunahafinn í
ár, V. S. Naipaul, er
nokkuð umdeildur, þar sem honum hefur reynst
erfitt að samrýma skoðanir sínar og ummæli
þeim félagslegu og pólitísku viðhorfum sem tíðk-
ast í bresku samfélagi um þessar mundir.
Þrátt fyrir þá staðreynd hefur verðlaunaveit-
ingin mikla þýðingu fyrir ólíka hópa fólks víðs-
vegar í heiminum, þ.e.a.s. Breta, Indverja og
Trínídadbúa. Uppruni Naipaul er nefnilega
óvenjulega fjölmenningarlegur, en hann er af
ættum indverskra innflytjenda, fæddur í Tríníd-
ad, þótt hann hafi verið búsettur í Bretlandi frá
18 ára aldri.
Naipaul tilheyrir þeim hópi breskra innflytj-
enda sem tekist hefur að skapa sér nafn á al-
þjóðavettvangi fyrir ritstörf sín, en þrátt fyrir
það hefur hann iðulega verið staðinn að því að
tala niðrandi og af lítilsvirðingu um þjóðfélags-
lega þróun á fæðingarstað sínum Trínídad, um
vitsmunalegt ástand þeirrar indversku menning-
ar sem mótaði hann í bernsku, og jafnvel um
önnur þjóðfélög sem hann hefur heimsótt, er bú-
ið hafa við margvíslegan vanda samanborið við
vestrænan heim eftir að nýlenduskipulagið leið
undir lok. Hann hefur sem sagt ekki fundið sig
knúinn til að taka eindregna afstöðu með þeim
sem eiga undir högg að sækja, ólíkt mörgum öðr-
um rithöfundum í líkri stöðu.
Þessi afstaða hans breytir þó ekki þeirri stað-
reynd að þær bókmenntir sem hann hefur skap-
að hafa beint sjónum heimsins að mönnum, mál-
efnum og menningu sem Vesturlandabúar höfðu
takmarkaðan áhuga á töluvert fram yfir miðja
síðustu öld. Menning jaðarsvæða hefur verið
dregin fram í sviðsljós ríkjandi bókmenntahefð-
ar þar sem hún á greiðari leið að öllum almenn-
ingi sem og þeim er búa yfir völdum og áhrifum.
Í grein í The Guardian 12. október sl. lýsir rit-
höfundurinn Caryl Phillips tilfinningum sínum
gagnvart verðlaunaveitingunni og ber hana
saman við það þegar Derek Walcott vann Nób-
elsverðlaunin árið 1992, en bæði Phyllips og
Walcott eru fæddir á svipuðum slóðum í Kar-
íbahafi og Naipaul.
Phillips segir Naipaul vissulega hafa komið
sjálfum sér og sínum heimshluta inn í sögu sam-
tíma okkar, „og þrengt þá snöru sem Walcott
hafði þegar hringað um vitund heimsins. Ensku-
mælandi hluti Karíbahafs, svæði sem telur
minna en átta milljónir manna – minna en íbúa-
fjölda Lundúna – hefur enn á ný fengið staðfest-
ingu á vitsmunalegum og bókmenntalegum hæfi-
leikum sínum“.
Phillips dregur ekki fjöður yfir þá staðreynd
að verðlaunaveitingin hafi komið honum á óvart
vegna neikvæðra og svartsýnislegra viðhorfa
Naipaul, en bendir jafnframt á að meginþema
verka hans, tilfinningar tengdar missi, megi að
sjálfsögðu rekja til flókins bakgrunns hans, sárs-
aukafullrar vitnesku og reynslu þess sem er ut-
angarðs.
Hann staðhæfir að þótt landar Naipaul í Trín-
ídad hafi orðið fyrir barðinu á neikvæðni hans í
gegnum tíðina þá þyki þeim samt sem áður mikið
til hans koma. Og hér talar Phillips af reynslu því
hann segist hafa fengið afar skýr viðbrögð frá
áhorfendum er hann vogaði sér að gagnrýna
Naipaul í fyrirlestri sem hann hélt við Vestur-
Indía háskólann. Phillips var fljótt komið í skiln-
ing um að „vera megi að Naipaul sé ógöfuglynd
skepna, en hann er samt sem áður þeirra ógöfug-
lynda skepna“. Þýðing verðlaunanna fyrir þenn-
an heimshluta er með öðrum orðum öllum
ágreiningi yfirsterkari.
Bókmenntir
minnihlutahópa
og jaðarsvæða
Þetta hugarfar er
glöggur vitnisburður
um mikilvægi allrar
þeirrar umræðu er
rithöfundar úr röðum
innflytjenda hafa
skapað í Bretlandi. Heimsþekktir Booker-verð-
launahöfundar á borð við V.S. Naipaul, Salman
Rushdie og Kazuo Ishiguru, sem allir eru inn-
flytjendur, hafa orðið til þess að færa Bretum