Morgunblaðið - 21.10.2001, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„MILTISBRUNI er bráður smit-
sjúkdómur, sem miltisbrunabakt-
eríur (Bacillus anthracis) valda. Öll
húsdýr geta tekið sjúkdóminn, en
skæðastur er hann nautgripum,
hrossum og sauðfé.
Mörg dæmi eru um það, að fólk
tæki þennan sjúkdóm, og oft leiddi
hann til dauða, áður en virk lyf
gegn honum komu til sögu. Því
hefur fólk óttast þennan búfjár-
sjúkdóm meira en flesta aðra, og
hefur þessi geigur búið í fólki allt
fram á þennan dag.
Hér á landi hefur miltisbrandur
aldrei náð mikilli útbreiðslu, held-
ur hefur hann stungið sér niður á
einstöku bæjum og valdið þar
miklu tjóni og óþægindum. Allar
sóttvarnaraðgerðir gegn sjúkdóm-
inum kosta mikla vinnu og röskun
á daglegu starfi og lífi heimilsfólks,
sérstaka vörslu gripa og umgengni
við þá, dysjun dauðra dýra o.s.frv.
Á íslensku hefur þessi sjúkdóm-
ur hlotið ýmis nöfn: miltisbrandur,
miltisbruni, miltisdrep, miltis-
bráðadauði og skinnapest, vegna
þess að oft mátti rekja upptök
veikinnar til ósútaðra, innfluttra
skinna.
Á fræðimáli er sjúkdómur þessi
oft nefndur „antrax“ (kol), sem
dregið er af hinu dökksvarta blóði,
sem sést við krufningu á skepnum,
sem farist hafa úr miltisbruna.
Flestum heimildum ber saman
um, að miltisbruna hafi fyrst orðið
vart hér á landi árið 1865 að
Skarði á Skarðsströnd, þar sem á
annað hundrað fjár drápust frá
miðgóu til miðs einmánaðar af
völdum sjúkdómsins. Árið eftir
kom miltisbrandur upp í Miðdal í
Mosfellssveit, og drápust þar 20
stórgripir (12 hross og 8 naut-
gripir), 3 lömb og 2 hundar á hálf-
um mánuði (13.–23. mars), og ári
seinna drápust á þessum sama bæ
4 hross og 2 naut. Jón Hjaltalín
landlæknir og Teitur Finnbogason
dýralæknir könnuðu veikina í Mið-
dal, svo vart fer milli mála, að um
miltisbruna var að ræða.
Erlendar húðir
taldar sjúkdómsvaldur
Upp úr 1870 fer að bera meira á
veikinni, einkum í Reykjavík og
nærsveitum, en síðar verður milt-
isbruna vart hingað og þangað um
landið fram yfir aldamót, en þá fór
mjög að fækka tilfellum.
Ári áður en fyrst varð vart við
miltisbruna var farið að flytja til
landsins ósútaðar, hertar húðir.
Þessar húðir komu að mestu um
Kaupmannahöfn og voru tilgreind-
ar sem „oversøiske huder,“ kennd-
ar við Zansibar í Afríku. Sam-
kvæmt umsögn Björns Kristjáns-
sonar alþingismanns var hér um að
ræða „verstu og ódýrustu“ tegund
af húðum. Þessar húðir voru hert-
ar vegna þess, að á langri sjóleið
frá suðurhvelslöndum til Evrópu
voru hitar miklir, og við þær að-
stæður héldu þurrkaðar húðir sér
betur en blautsaltaðar.
Fljótlega var farið að setja þess-
ar húðir í samband við miltis-
brunatilfelli í skepnum hér á landi.
Þessar aðfluttu húðir voru helm-
ingi ódýrari heldur en innlendar
húðir, enda skortur á innlendum
húðum eftir að geldneytabúskapur
dróst saman og útflutningur á
hrossum og sauðfé jókst mjög. Ár-
ið 1872 eru t.d. flutt til Reykjavík-
ur upp undir 15.000 pund af sút-
uðum og ósútuðum skinnum, og
árið 1890 er talið, að fluttar hafi
verið til landsins um 4.000 stór-
gripahúðir. Ekki var komist af án
þessara húða og skinna, meðan all-
ir landsmenn að kalla gengu á ís-
lenskum skinnskóm og allir sjó-
menn á opnum bátum þurftu
skinnklæði.
Sem dæmi um skort á skæða-
skinnum má nefna, að laust fyrir
1870 var Guðmundur Jónsson á
Villingavatni sendur suður á Eyr-
arbakka til þess að kaupa skæða-
skinn. Þess hafði ekki þurft áður á
þeim bæ. Til að fá skinnin keypt,
þurfti hann að kaupa með þeim til-
tekið magn af hákarlaskrápi til
skógerðar.
Hinar erlendu húðir þurfti að
leggja í bleyti, svo að hægt væri að
vinna úr þeim. Ef skepnur komust
í vatnið, þar sem húðirnar voru
bleyttar upp, var voðinn vís, væru
húðirnar mengaðar miltisbruna-
sýklum.
Á þessum tíma og síðar fluttu
Þjóðverjar inn mikið af húðum frá
suðurhvelslöndum fyrir skinnaiðn-
að sinn. Rannsókn var oft gerð á
því, hve mikið af nautshúðum þess-
um væri mengað miltisbrunasýkl-
um, og í ljós kom, að rúmlega 1%
af þeim var mengað, af sauða-
skinnum þó aðeins 0,3%.
Í sumum sendingum var hlutfall
mengaðra húða mun meira, í öðr-
um minna. Það þarf því ekki að
undra, þó að hingað bærust meng-
aðar húðir öðru hverju.
Töluvert af þeim húðum, sem
seldar voru til Vestur-Evrópu á
þessum árum frá löndum á suð-
urhvelinu, komu frá héruðum, þar
sem miltisbruni var landlægur, og
vafalítið var eitthvað af húðunum
af skepnum, sem farist höfðu úr
miltisbrandi.
Áreiðanlegar sagnir herma, að
klyfjahestar, sem látnir voru bera
húðir úr kaupstað, nudduðust
stundum illa af þessum hertu húð-
um, sem fóru illa í klyfi, og smit-
uðust hestarnir á þann hátt.
Stundum veiktust þessir hestar á
leiðinni og náðu aldrei áfangastað.
Þegar mönnum var orðið ljóst,
hver væri algengasta uppspretta
veikinnar, leituðu stjórnvöld eftir
leiðbeiningum frá danska Dýra-
læknaráðinu. Í sérstöku bréfi, sem
birt var í Stjórnartíðindum árið
1891, lagði ráðið til að leggja húð-
irnar í bleyti í klórkalkblöndu (1 +
2) eða bleyta þær í rennandi vatni,
á eða læk, hvort tveggja myndi
draga úr sýkingarhættu. Þessum
ráðleggingum mun þó lítið hafa
verið sinnt.
Árið 1891 var flutt frumvarp á
Alþingi til að sporna við hættu af
hertum, innfluttum húðum og
skinnum.
Flutningsmenn voru Þorvarður
Kjerúlf héraðslæknir og Þorlákur
Guðmundsson, bóndi í Fífuhvammi
í Seltjarnarneshreppi. Í umræðum
kom fram hinn geysilegi verðmun-
ur á innlendum og erlendum húð-
um, og því treystu alþingismenn
sér ekki til að banna innflutning á
hertum, útlendum húðum nema fá-
tækur almenningur fengi álíka
góðan og ódýran skófatnað í stað-
inn. Að loknum löngum umræðum
voru svohljóðandi heimildarlög
samþykkt: „Landsstjórninni veitist
heimild til að setja reglur um það,
hvernig fara skuli með aðfluttar
ósútaðar húðir til þess að varna
miltisdrepi“ (lög nr. 35, 1891).
Lög þessi komu lítið til fram-
kvæmda, bann var ekki sett á inn-
flutning hertra húða, sótthreinsun
á húðum eins og ráðlagt hafði ver-
ið mun lítið hafa verið sinnt, og
miltisbruni hélt áfram að stinga
sér niður öðru hverju, oft rakinn
til innfluttra skinna.
Magnús Einarson, dýralæknir í
Reykjavík, sneri sér því með bréfi
til Alþingis nokkrum árum síðar og
lagði áherslu á að banna yrði inn-
flutning á hertum, ósútuðum
skinnum, taldi voðann, sem stafaði
af þessum húðum, langt yfirgnæfa
nytsemi þeirra. Málið var svo enn
tekið upp á Alþingi árið 1900 og
1901. Eftir langar umræður setti
Alþingi lög nr. 3, 1902 um heimild
til að banna innflutning á ósút-
uðum húðum.
Þar segir m. a.: „Stjórnarráðinu
fyrir Ísland veitist heimild til að
banna að flytja hingað til lands frá
útlöndum ósútaðar húðir eða ósút-
uð skinn, nema söltuð séu og óhert
eða enn frekari trygging sé fyrir
því, að ekki felist í þeim sótt-
næmi.“
Með þessum lögum var tekið
fyrir innflutning á hertum húðum
og skinnum að kalla, og upp frá því
fór að fækka tilfellum af miltis-
bruna á nýjum stöðum. Lög þessi
héldu gildi óbreytt til ársins 1993.
Löngu síðar var einnig sett bann
við innflutningi á kjöt- og beina-
mjöli og íblöndun þess í kjarnfóð-
ur, vegna þess að erlend reynsla
sýndi, að slíkt fóður gat borið milt-
isbrunasýkla í nautgripi.
Nú munu hvergi vera tiltækar
heimildir um öll þau tilfelli, þegar
miltisbruni hefur sýkt húsdýr hér
á landi eða hvenær hann hefur
komið upp.
Tilfellum fækkar á 20. öld
Þeir, sem kunnugastir voru
þessum málum, telja þó engan vafa
vera á því, að mest hafi borið á
miltisbruna síðustu áratugi
nítjándu aldar.
Magnús Einarson, sem var dýra-
læknir í Reykjavík 1896–1927, tel-
ur, að eftir 1908 hafi hann ekki
orðið var við miltisbruna. Sigurður
E. Hlíðar, sem var dýralæknir á
Akureyri 1911–1947, staðfesti milt-
isbruna aðeins einu sinni á starfs-
árum sínum norðanlands: Tvær
kýr drápust úr veikinni á sama
bænum. Jarðrask þurfti að gera í
nánd við fjósið, en 17 árum áður
hafði gripur, sem drapst úr milt-
isbruna, verið dysjaður þar. Var
talið, að samband væri þar á milli.
Þau fáu miltisbrunatilfelli, sem
staðfest hafa verið á þessari öld,
eru oftast tengd jarðraski í ein-
hverri mynd og talið, að það hafi
haft í för með sér, að smit hafi bor-
ist upp á yfirborðið frá skepnum,
sem dysjaðar voru á staðnum ár-
um eða áratugum áður.
Yfirleitt mun lítið hafa verið hirt
um að auðkenna staði, þar sem
skepnur haldnar miltisbruna hafa
verið dysjaðar eða auðkennin horf-
ið í áranna rás og staðirnir þess
vegna fallið í gleymsku smátt og
smátt. Þess vegna er nú mjög erf-
itt að átta sig á því, hvar hætta
getur leynst, ef gera þarf jarðrask
á landi gamalla miltisbrunajarða.
Til fróðleiks skulu tilfærð nokk-
ur dæmi um staði, þar sem milt-
isbruni hefur komið upp og verið
staðfestur: Í Skýrslum um heilsu-
far og heilbrigðismál á Íslandi árið
1901 úr Reykjavíkurhéraði er þess
getið, að miltisbruni komi fyrir í
skepnum á hverju ári, þó ekki séu
mikil brögð að því. Maður í
Reykjavík missti kú úr miltis-
brandi að dómi Magnúsar Einars-
sonar dýralæknis.
Eigandinn vildi ekki trúa því,
leitst vel á kjötið og sýndi það
bæði landlækni og héraðslækni, en
hvorugur þeirra vildi leyfa, að
kjötið yrði nýtt til manneldis.
Þrátt fyrir það át eigandinn ásamt
öðrum manni bita af kjötinu. Eftir
tvo daga dó eigandinn, var krufinn
og reyndist hafa miltisbrand. Hinn
maðurinn lifði.
Héraðslæknirinn í Nauteyrar-
héraði greinir frá því, að 1901 hafi
komið upp miltisbrandur á einum
bæ í héraðinu, og drap hann á
stuttum tíma mestallan nautpening
bóndans. Bóndinn hafði keypt út-
lenda, herta húð, lagt hana í bleyti
í bæjarlæknum og dregið hana síð-
an inn í heyhlöðu, þar sem hey
handa kúnum var tekið. Tveir kálf-
ar, sem fengu hey úr annarri hey-
geymslu, veiktust ekki. Skrokkar
gripanna, sem drápust, voru grafn-
ir með húð og hári og fjós og um-
hverfi sótthreinsað. Bóndinn
keypti aftur kýr í fjósið, og bar
ekki á veikinni síðan.
Héraðslæknirinn á Eyrarbakka
greinir frá því árið 1901, að bóndi í
Selvogi hafi fengið drepbólu á enni
eftir að hafa gert til sjálfdauðan
hest. Bóndi stokkbólgnaði á höfði
og hálsi og lést vegna bólgu í
barkaopi. Litlu síðar drapst annar
Tilraunastöðin á Keldum.
Miltisbruni á Íslandi
Miltisbrandur hefur verið mikið í umræðunni
undanfarið í tengslum við hryðjuverkin í
Bandaríkjunum. Sjúkdómurinn hefur aldrei
náð mikilli útbreiðslu hér á landi en þó stung-
ið sér niður á stöku bæjum í gegnum tíðina.
Páll A. Pálsson, fyrrverandi yfirdýralæknir,
reifar sögu miltisbruna á Íslandi.
Páll A. Pálsson