Morgunblaðið - 29.12.2001, Blaðsíða 41

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2001 41
MEÐ fullveldi og
sjálfstæði íslenska
þjóðríkisins töldu Ís-
lendingar sig hafa náð
endanlegu takmarki
þjóðernisrómantíkur-
innar og skynsemis-
hyggju Jóns Sigurðs-
sonar. Svo mikið má
lesa úr nýútkominni
bók Guðmundar Hálf-
dánarsonar um ís-
lenska þjóðríkið. Þessi
hugtök, fullveldi og
sjálfstæði, eru hins
vegar vel þess virði að
taka til örlítið nánari
skoðunar, kannski ekki
síst af því að merking
þeirra í veruleikanum er að breytast
og verði þjóðir ekki nógu fljótar að
átta sig á því getur verið að þær
glati einmitt fullveldinu og sjálf-
stæðinu einungis vegna afturhalds
þeirra sem bitið hafa í sig framliðna
merkingu hugtakanna og breyta
eftir henni.
Í skóla lærir maður að Ísland hafi
orðið fullvalda ríki 1. des. árið 1918
og sjálfstætt lýðveldi 17. júní 1944.
Vísast er fyrri dagsetningin mik-
ilvægari í þessu sambandi, þótt æv-
inlega séu öll hátíðahöldin miðuð við
þá seinni. En ef við skoðum sögu Ís-
lands sem sjálfstæðs ríkis þá má al-
veg eins fullyrða að Ísland hafi að-
eins verið sjálfstætt fullvalda ríki
frá 1918 til 1940 er landið var her-
numið. Það var enn hernumið árið
1944 er Íslendingar hópuðust til
Þingvalla að fagna hinu nýja lýð-
veldi, sem er raunar ákaflega súrr-
ealískt þegar hugsað er til hins er-
lenda hers í landinu. Það sýnir
a.m.k. að Íslendingar hafa annað-
hvort hæfileika til að hugsa abstrakt
eða þá einfaldlega loka augunum
fyrir óþægilegum staðreyndum.
Styrjaldarástandið almennt skýrir
þetta ekki, því til voru hlutlaus ríki í
Evrópu eins og Svíþjóð og Sviss
sem héldu sjálfstæði sínu.
Eftir stríðið var tekist á um þessi
mál á Íslandi og þá urðu til þær
fylkingar í landinu sem báðar vildu
eindregið sjálfstæði þess, aðeins á
mismunandi forsendum. Sjálfstæð-
isflokkurinn sjálfur sá vit í aðild að
NATO eftir að blokkirnar tvær
mynduðust og vinstri
menn sáu einmitt sjálf-
stæðinu fórnað með
því að gangast undir
samþykktir hernaðar-
bandalags og veru er-
lends hers í landinu.
Spurningin er því hvar
sjálfstæðið er og hvar
ekki. Innan NATO er
ríkið auðvitað ekki
hlutlaust í utanríkis-
málum og hefði Sadd-
am t.d. ráðist á Tyrki
fyrir rúmum tíu árum
en ekki Kúveita, þá
hefði íslenska ríkið
verið sjálfkrafa komið í
stríð við Írak. Á hinn
bóginn er ekki víst að Ísland hefði
haldið hinu „hreina“ fullveldi sínu
lengi með því að vera hlutlaust og
óháð, a.m.k. má vel hugsa sér að
áhrif Íslands í alþjóðasamfélaginu
hefðu verið miklu minni en annars
og nægir að vísa til landhelgisdeilna
í því sambandi.
Eftir fall Berlínarmúrsins breytt-
ust auðvitað allar forsendur. Íslend-
ingar gerðu EES-samninginn og af-
söluðu sér þar með stórum hluta
fullveldis síns, en flestir virðast
samt sem áður telja þetta ríki okkar
vera sjálfstætt. Sem það kannski er.
Enn sem komið er. En þetta „sjálf-
stæði“ er ákaflega brothætt; það
byggist á því að í krafti EES-samn-
ingsins sé komið fram við íslenska
ríkið nokkurn veginn eins og full-
gilda meðlimi Evrópusambandsins.
Þetta er að breytast eins og utan-
ríkisráðherrann hefur ítrekað lýst
án þess þó að leggja beint til það
eina sem bætt getur úr þessu, að
sækjast eftir inngöngu í Evrópu-
sambandið og það fyrr en síðar.
Rétt eins og sjálfstæðið var hugs-
anlegt innan NATO þá er sjálfstæð-
ið hugsanlegt innan ESB, og það
miklu frekar en utan þess. Stað-
reyndin er sú að hinu hreina full-
veldi hefur verið afsalað og í staðinn
hefur ekki komið neitt sem gerir Ís-
lendingum kleift að hafa áhrif á
ákvarðanir þeirra sem setja orðið
lög í þessu landi. Þar með hefur ver-
ið skorið á einn lýðræðisþáttinn í
samfélaginu eins og oft hefur verið
bent á. Viðkvæðið um að við í smæð
okkar hefðum hvort eð er engin
áhrif er afturhaldsvæll eins og
dæmið um Lúxemborg sýnir
kannski best. En það er ekki aft-
urhaldsvæll fyrir það eitt að halda í
einhverja vafasama hagsmuni
þeirra sem miðin þykjast eiga eða
hugsjónir þjóðernisrómantíkera
fastra í hugmyndum tuttugustu, ef
ekki nítjándu, aldar, heldur af því að
vera okkar utan ESB er einmitt
stærsta atlagan að fullveldi og sjálf-
stæði Íslands á nýjum tímum.
Ísland er hluti af Evrópu og þeg-
ar bundið ESB í gegnum EES-
samninginn. Ísland er hins vegar
ekki fullvalda og sjálfstæður aðili að
þessu sambandi sem hefur það að
opinberu markmiði að varðveita
sjálfstæði þjóðanna innan þess eins
og sjá má af t.d. tungumálastefnu
þess. Verði engin breyting hér á eru
líkur á því að Ísland verði ekki sjálf-
stætt lengur heldur miklu fremur
eins og nýlenda ESB, jaðarríki sem
þiggur löggjöf sína og reglur frá
sambandinu stóra, en hefur enga
möguleika til að segja neitt um þær,
hvorki innan framkvæmdastjórnar
né Evrópuþingsins. Við höfum
nefnilega í smæð okkar akkúrat
engin áhrif utan ESB.
Ábyrgð þeirra sem andæfa vilja
gegn umræðu um inngöngu í ESB
er því mikil, því sú afturhaldsstefna
getur einmitt orðið til þess að hið
áður dýrmæta sjálfstæði var til lítils
fengið nema millispils á tuttugustu
öld.
Afturhald og þjóðernisróman-
tík; af fullveldi og sjálfstæði
Gauti
Kristmannsson
Utanríkismál
Ábyrgð þeirra er
mikil, segir Gauti
Kristmannsson,
sem andæfa vilja
gegn umræðu um
inngöngu í ESB.
Höfundur starfar við þýðingarsetur
Hugvísindastofnunar HÍ.
ÚRSKURÐUR um-
hverfisráðherra um
umhverfisáhrif Kára-
hnjúkavirkjunar fær
að vonum misjafnar
viðtökur. Fjölmörgum
mun þykja úrskurður-
inn ótrúverðugur og
ganga gegn eigin rétt-
arvitund, aðrir fagna
honum á þeirri for-
sendu að með honum
sé hindrun rutt úr
vegi stóriðju á Aust-
urlandi.
Breyttar forsendur
fyrir mati
Með úrskurðinum
gengur ráðherra þvert gegn nið-
urstöðu Skipulagsstofnunar sem
m.a. byggði á mjög samhljóma um-
sögnum sérfræðistofnana. Í mats-
skýrslu sinni dró Landsvirkjun
ekki dul á gífurlega náttúrufars-
röskun af völdum fyrirhugaðrar
virkjunar en lagði framkvæmdina í
mat með þeim rökstuðningi „ … að
umhverfisáhrif virkjunarinnar séu
innan viðunandi marka í ljósi þess
efnahagslega ávinnings sem vænt-
anleg virkjun mun skila þjóðinni
og þeirrar atvinnuþróunar sem
sölu orkunnar fylgir“. Þessa nið-
urstöðu sína útfærði Landsvirkjun
nánar, bæði í orðum og myndrænt,
þar sem óbætt náttúruspjöll voru
látin vegast á við
meint jákvæð efna-
hags- og samfélags-
áhrif. Skipulagsstofn-
un féllst á þessa
málsmeðferð sem örl-
að hefur á í mats-
skýrslum fram-
kvæmdaaðila upp á
síðkastið. Undirritað-
ur og Náttúruvernd-
arsamtök Austurlands
(NAUST) hafa hins
vegar ítrekað gert at-
hugasemdir við þenn-
an málatilbúnað, síð-
ast í kæru til
staðfestingar á úr-
skurði Skipulagsstofn-
unar vegna Kárahnjúkavirkjunar.
Í úrskurði sínum fellst ráðherra
á það sjónarmið að efnahagslegt og
þjóðhagslegt mat sé ekki hluti af
umhverfismati að lögum. Hins veg-
ar dregur ráðherra ekki af því þá
eðlilegu ályktun að með þessu sé
enn styrkari stoðum skotið undir
þá niðurstöðu Skipulagsstofnunar
að hafna beri Kárahnjúkavirkjun
heldur hið gagnstæða! Þannig
kippir ráðherrann burt helstu laga-
stoð sem Landsvirkjun hugðist
nýta til að réttlæta umhverfisrösk-
un af völdum Kárahnjúkavirkjun-
ar. Hins vegar tekur sami ráðherra
í úrskurði sínum ekkert tillit til
þessara breyttu forsendna og ber
því við að Alþingi þurfi að geta
fjallað um málið án þess að lagst
hafi verið gegn framkvæmdinni í
mati á umhverfisáhrifum. Slík
málafylgja fær augljóslega ekki
staðist.
Efnislega röng niðurstaða
Niðurstaða ráðherra þar sem
snúið er við úrskurði Skipulags-
stofnunar og fallist á Kárahnjúka-
virkjun er efnislega illa rökstudd
og hangir á bláþræði sem óvíst er
að haldi fyrir dómstólum. Í aðfara-
orðum úrskurðarins kemur fram
að ráðherra telur, ekki ósvipað og
Skipulagsstofnun, líkur á umtals-
verðum og neikvæðum áhrifum
Kárahnjúkavirkjunar á umhverfið,
enda annað erfitt þegar við blasa
gífurleg umhverfisspjöll af fram-
kvæmdunum. Það er helst þegar
kemur að áfokshættunni frá Háls-
lóni að ráðherrann telur möguleika
Landsvirkjunar til mótvægisað-
gerða meiri en Skipulagsstofnun í
ljósi nýrra hugmynda frá Lands-
virkjun. Það er þó sýnd veiði en
ekki gefin eins og ljóst má vera af
úrskurðinum. Í stað þess hins veg-
ar að hafna framkvæmdinni vegna
verulegra óafturkræfra umhverfis-
áhrifa fer ráðherra krókaleiðir að
þeirri niðurstöðu að heimila virkj-
unina með skilyrðum sem breyta
litlu sem engu um meginþætti
hennar, þar á meðal þá sem mest-
um spjöllum valda. Það er því póli-
tískur vilji ráðherrans en ekki fag-
legt mat sem ráðið hefur
niðurstöðu í úrskurðinum.
Ráðuneytið sem matsaðili
Það tiltæki umhverfisráðherra
að hefja nýtt matsferli innan ráðu-
neytisins í stað þess að úrskurða
um innsendar kærur og láta Skipu-
lagsstofnun um að meta viðbót-
arupplýsingar orkar mjög tvímælis
og hlýtur að vekja tortryggni.
Ekki er gert ráð fyrir slíku í lögum
heldur að Skipulagsstofnun fram-
kvæmi slíkt mat sem síðan megi
kæra til ráðherra. Af hálfu ráðu-
neytisins hefði verið rökrétt að
vísa meintum nýjum upplýsingum
Landsvirkjunar til Skipulagsstofn-
unar sem fjallað hefði um þær og
fellt sinn úrskurð, eftir atvikum
með hliðsjón af leiðbeiningum
ráðuneytisins um lagatúlkun af til-
efni kærumála. Þess í stað lagði
ráðherra með vísan til lögfræðiálits
enn eina lykkju á leið sína með það
að markmiði að halda allri frekari
málsmeðferð innan ráðuneytisins.
Slíkt á sér enga hliðstæðu og verð-
ur að teljast afar hæpið og var-
hugavert, einnig sem fordæmi.
Niðurstaðan úr nýju mati ráð-
herrans er tíunduð lið fyrir lið í úr-
skurðinum og þarfnast gaumgæfi-
legrar athugunar og samanburðar
við úrskurð Skipulagsstofnunar.
Mörg álitaefni fyrir dómstóla
Mikilvægt ætti að vera fyrir alla
aðila að álitamál sem eftir standa
að felldum úrskurði ráðherra verði
til lykta leidd. Úr því sem komið er
gerist það aðeins á vettvangi dóm-
stóla. Hér hafa verið nefnd örfá
dæmi af mörgum sem þar gætu átt
heima, fyrir svo utan augljósa
spurningu sem svara þarf um hæfi
ráðherrans til að úrskurða í máli
sem þessu. Sjálf hefur Siv Frið-
leifsdóttir gefið ærið tilefni til að
óhlutdrægni hennar sé dregin í
efa, síðast í viðtali við Morgunblað-
ið daginn sem hún kynnti niður-
stöðu sína. „Fari svo að þessi
framkvæmd verði að veruleika
sýnist mér að hún geti haft gíf-
urlega góð áhrif á íslenskt sam-
félag,“ segir þar umhverfisráð-
herra sem áður hafði vísað á bug
athugasemd um eigið vanhæfi.
Skyldi ekki vera ástæða til að fleiri
líti á málavöxtu áður en upp er
staðið?
Ótrúverðugur úrskurður
Hjörleifur
Guttormsson
Umhverfi
Niðurstaða ráðherra,
segir Hjörleifur Gutt-
ormsson, er efnislega
illa rökstudd og hangir
á bláþræði.
Höfundur er fv. þingmaður.
Stórhöfða 21, við Gullinbrú, s. 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is
lím og fúguefni