Morgunblaðið - 06.01.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
DR. JÓN Friðrik Sigurðs-son sálfræðingur tókvið starfi forstöðusál-fræðings á geðsviðiLandspítala – háskóla-
sjúkrahúss (LSH) í nóvember sl.
Hann hafði þá starfað í 13 ár hjá
Fangelsismálastofnun ríkisins og er
sérfræðingur í klínískri sálfræði og
réttarsálfræði. Umskiptin leggjast
vel í hann. „Ég hlakka til að takast á
við mörg spennandi verkefni á nýjum
vinnustað, m.a. að efla hugræna at-
ferlismeðferð, sem ég veit að skilar
árangri, sérstaklega við meðferð á
kvíða-, þunglyndis- og áfallavanda-
málum,“ segir hann. „Ég hef líka mik-
inn áhuga á að auka samstarf Land-
spítalans og Háskóla Íslands og sé
mikla möguleika á rannsóknarstarfi
með kennurum og nemendum sál-
fræðiskorar.“
Jón Friðrik tekur við starfi for-
stöðusálfræðings á tímum töluverðra
breytinga á starfsemi geðsviðs LSH.
Verið er að sameina starfsemi, sem
nú er á þrettán stöðum um bæinn,
m.a. er verið að flytja deild úr Foss-
vogi í geðdeildarhúsið við Hring-
braut. „Í kjölfar sameiningarinnar
verður nokkur breyting á starfsem-
inni, m.a. verður lögð aukin áhersla á
bráðaþjónustu og göngudeildarþjón-
ustu, í samræmi við þá stefnu að
draga úr innlögnum og meðhöndla
fólk sem mest úti í þjóðfélaginu,“ seg-
ir Jón Friðrik. „Þessi þróun á sér stað
víðar, svo sem á meginlandi Evrópu
og í Bandaríkjunum, og á sér margra
ára aðdraganda. Nú er reynt að forð-
ast í lengstu lög að hýsa sjúklinga á
stofnunum í langan tíma. Þetta er
mögulegt vegna mikilla framfara í
læknisfræðilegri og sálfræðilegri
meðferð.“
Jón Friðrik segir að alltaf muni
verða þörf á að leggja fólk inn tíma-
bundið, á meðan ástand þess er metið
og það nær tökum á bráðaástandi
sínu. „Ekki er víst að innlagnir verði
færri en nú er, en vonast er til að fólk
stoppi styttra við hjá okkur, geti farið
sem fyrst heim aftur og nýtt sér öfl-
uga göngudeild í framhaldsmeðferð.“
Í geðdeildarhúsinu við Hringbraut
er bráðaþjónusta, göngudeild og
þrjár innlagnardeildir. Þegar ákveðið
var að flytja geðdeildarstarfsemi frá
Fossvogi í húsið við Hringbraut
heyrðust gagnrýn-
iraddir, sem sögðu
að nú ættu sjúk-
lingar ekki lengur
val um inn á hvaða
geðsjúkrahús þeir
yrðu lagðir. Geð-
deild Borgarspít-
alans, síðar
Sjúkrahúss Reykjavíkur, hefði að
sumu leyti fylgt annarri stefnu en rík-
isspítalarnir, en með sameiningu væri
nú aðeins einn meðferðarkostur. Jón
Friðrik telur þennan ótta ástæðulaus-
an. „Á geðsviði LSH er þeim aðferð-
um beitt sem vitað er að reynast best
hverju sinni. Starfsfólk geðsviðsins,
jafnt sálfræðingar sem aðrir, kapp-
kosta að tileinka sér þau meðferðar-
úrræði sem sýnt hefur verið fram á að
gefast vel. Auðvitað hafa verið skiptar
skoðanir og stundum hafa menn vilj-
að einblína á eina stefnu annarri
fremur, í samræmi við þær kenningar
sem hæst bar þegar þeir voru í námi.
Við reynum að horfa framhjá slíku. Á
undanförnum áratug hafa verið gerð-
ar umfangsmiklar rannsóknir á ár-
angri meðferðar víða um lönd og við
nýtum okkur þær rannsóknir í starf-
inu hér. Hér starfa rúmlega 20 sál-
fræðingar sem fylgjast vel með og eru
fljótir að tileinka sér nýjungar í fag-
inu. Starfsemin hér er mjög metnað-
arfull, bæði á fullorðinssviðinu og á
barna- og unglingageðdeildinni.“
Margir sérfræðingar leggjast á eitt
Þegar sjúklingur leitar aðstoðar á
geðdeild kemur ekki aðeins til kasta
geðlæknis eða sálfræðings. „Starfs-
fólk geðsviðsins er í nánu samstarfi,
geðlæknar, sálfræðingar, hjúkrunar-
fræðingar, félagsráðgjafar og iðju-
þjálfar. Lögum samkvæmt bera
læknar ábyrgð á meðferðinni, en þeir
kalla aðra starfsmenn til liðs við sig
eins og þörf er á.“
Jón Friðrik segir samstarfið skila
góðum árangri og lítið beri á tog-
streitu á milli starfsstétta. „Þrátt fyr-
ir að margir starfsmenn geti haft mál
eins sjúklings á sinni könnu, þá þýðir
það ekki að ferlið taki langan tíma,
enda er nauðsynlegt að þjónustan sé
skilvirk. Þessu má líkja við meðferð
vegna beinbrots, þar er sjúklingur til
dæmis sendur í röntgenmyndatöku
og honum tekið blóð, auk þess sem
gert er að brotinu. Sami háttur er
hafður á við meðhöndlun geðrænna
sjúkdóma, þar sem mismunandi sér-
fræðingar koma að.“
Í starfi geð-
sviðs skiptir máli
að leita ávallt hag-
kvæmustu lausn-
anna. „Við höfum
úr ákveðnu fjár-
magni að spila og
verðum að gera
það á þann hátt að
við hjálpum sem flestum. Liður í að
ná fram aukinni hagkvæmni eru m.a.
hópmeðferðir og námskeið, sem sál-
fræðingar sjá um að skipuleggja, þar
sem sjúklingum er hjálpað að hjálpa
sér sjálfir. Við erum til dæmis með
námskeið í sjálfstyrkingu og nám-
skeið fyrir félagsfælna. Á barna- og
unglingageðdeildinni erum við með
hópmeðferð fyrir þunglynda unglinga
og námskeið fyrir foreldra ofvirkra
barna, þar sem foreldrarnir læra að
hjálpa barninu. Þessi námskeið gefa
okkur færi á að veita mörgum fræðslu
sem er nauðsynleg til að sem bestur
árangur náist í meðferð. Og nám-
skeiðin geta verið öflug forvörn, sem
koma jafnvel í veg fyrir innlögn síðar.
Þetta er hluti af hugrænni atferlis-
meðferð, sem hefur það að markmiði
að hjálpa fólki að hjálpa sér sjálfu.“
Tökum ekki ráðin
af skjólstæðingunum
Ein skýrasta breytingin, sem orðið
hefur á sálfræðimeðferð á undanförn-
um árum, að mati Jóns Friðriks, er að
nú er mikið kapp lagt á að fræða
skjólstæðingana um eðli vanda þeirra
og hvernig meðferðin gengur fyrir
sig. „Okkar hlutverk er að veita hjálp
til sjálfshjálpar, en ekki taka ráðin af
skjólstæðingum okkar. Þegar börn
eiga í hlut þurfum við að skýra málin
fyrir aðstandendum þeirra, svo þeir
geti tekið þátt í meðferðinni með okk-
ur. Aðrar stéttir, sem hér starfa, eru
að tileinka sér þessi vinnubrögð og
því er gott samhengi í starfinu. Þró-
unin hefur verið í þessa átt á síðustu
árum. Stefnan á rætur að rekja til
Bandaríkjanna, en hefur einnig verið
að þróast á meginlandi Evrópu. Við
lítum sérstaklega til Englands, þar
sem menn eru framarlega á þessu
sviði.“
Jón Friðrik segir að fólk sé oftar en
ekki komið í þrot með vanda sinn þeg-
ar það leitar til geðsviðsins. „Margir
byrja á að leita til sálfræðings eða
geðlæknis á stofu og oft skýtur vand-
inn fyrst upp kollinum hjá heimilis-
lækninum. Læknar, jafnt heimilis-
læknar sem aðrir, eru vel meðvitaðir
um að vísa fólki til sérfræðinga, á
þessu sviði jafnt sem öðru. Fólk er
hins vegar oft sjálft haldið fordómum,
og telur sig geta glímt við vandann
upp á eigin spýtur. Það skammast sín
fyrir að ráða ekki við vandann og
heldur að það eigi að geta bitið á jaxl-
inn. Vanþekking og fordómar gagn-
vart geðrænum erfiðleikum eru þó á
miklu undanhaldi.“
Jón Friðrik vísar til starfs síns hjá
Fangelsismálastofnun og segir að fyr-
ir 13 árum hafi föngum þótt slæmt ef
spurðist að þeir töluðu við sálfræðing.
Nú þætti það hins vegar ekkert til-
tökumál og fangar víluðu ekki fyrir
sér að ræða við sálfræðinginn fyrir
allra augliti. „Sálfræðiþjónusta er nú
hluti af því kerfi sem fangar þekkja og
þeir nýta sér þjónustuna óspart. Nú
sinna tveir sálfræðingar í fullu starfi
fangelsunum og hafa ekki undan.“
Af og til segja fjölmiðlar af geð-
sjúku fólki, sem engin úrræði virðast
vera fyrir. Jón Friðrik segir eðlilegt
að sá hópur, sem erfitt sé að hjálpa, sé
meira áberandi en hinn. „Stundum
virka þau úrræði sem fyrir hendi eru
alls ekki, bæði svara sumir ekki lyfja-
meðferð og í sumum tilfellum eru
hvorki til heppileg lyf né árangursrík
sálfræðileg meðferð. Þessir skjól-
stæðingar eiga í fá hús að venda og
þetta er eitt af þeim málum sem ég
hef áhuga á að taka þátt í að leysa. Á
lítilli deild er mjög erfitt að hafa slík-
an einstakling, því hann getur eyði-
lagt meðferð annarra á deildinni. Á
því leikur enginn vafi að mikil þörf er
fyrir þjónustu við þennan hóp. Við
reynum alltaf að gera okkar besta, en
við höfum ekki alltaf heppileg úrræði.
Hins vegar er ekki réttlátt að dæma
heilt kerfi vegna þess að nokkrir falla
utan þess. Við ásökum aldrei sjúkra-
hús þótt krabbameinssjúklingar látist
þar. Við verðum einfaldlega að horf-
ast í augu við að við höfum ekki náð
tökum á öllum sjúkdómum og geð-
rænum vandamálum fólks. Til að
vinna að lausn á vanda þessa hóps
þarf að koma til samstarf félagsmála-,
heilbrigðismála- og jafnvel dóms-
málayfirvalda.“
Jón Friðrik hóf störf hjá Fangels-
ismálastofnun eftir mastersnám í
heilsusálfræði í Skotlandi. Árið 1990
réðst hann, ásamt prófessor Gísla
Guðjónssyni réttarsálfræðingi í
London, í rannsókn á fölskum játn-
ingum meðal íslenskra fanga, en
rannsóknina fékk hann samþykkta
sem doktorsverkefni hjá Institute of
Psychiatry í
London og er Jón
Friðrik eini sál-
fræðingurinn hér
á landi með sér-
fræðiviðurkenn-
ingu á sviði réttar-
sálfræði. „Svona
rannsókn hafði
aldrei verið gerð hér á landi og í raun
hvergi þar sem ég þekki til. Við Gísli
vissum því ekkert á hverju við gætum
átt von. Upphaflegt markmið rann-
sóknarinnar var að kanna af hverju
menn játuðu á sig brot sem þeir höfðu
framið, en við spurðum einnig hvort
þeir hefðu einhvern tímann játað á sig
brot sem þeir hefðu ekki framið. 12%
fanganna sögðust hafa gert það. Við
ákváðum þá að taka tvöfalt stærra úr-
tak og eftir að hafa talað við um 500
dæmda menn var hlutfallið enn 12%.
Fáir fanganna sátu hins vegar inni
vegna þessara fölsku játninga, en þeir
höfðu tekið á sig sök til að hylma yfir
með öðrum eða vegna þess að þeir litu
á gæsluvarðhald og yfirheyrslur sem
þrýsting sem þeir gátu ekki staðist.
Þessi rannsókn vakti mikla athygli og
hefur oft verið vitnað til hennar víða
um Vesturlönd. Við ætlum að gera
aðra slíka rannsókn á vormisseri og
mér er kunnugt um að viðamikil rann-
sókn af þessu tagi er í bígerð í Banda-
ríkjunum.“
Viðamikil rannsókn á geðheilsu fanga
Nú er einnig á lokastigi undirbún-
ingur rannsóknar á geðheilsu ís-
lenskra fanga. Jón Friðrik stjórnar
rannsókninni, í samvinnu við Gísla
Guðjónsson og sálfræðinga Fangels-
ismálastofnunar, Marius Peersen og
Önnu Kristínu Newton. „Rannsóknin
fer þannig fram að sálfræðingar
Fangelsismálastofnunar ræða við alla
fanga sem afplána refsingu og alla þá
sem bætast í hópinn á meðan á rann-
sókninni stendur og leggja fyrir þá
ýmis próf til að meta geðrænt ástand
þeirra. Vonandi fáum við sem flesta
fanga til samstarfs. Rannsóknin er
mjög viðamikil, tekur að minnsta
kosti tvö ár og að hluta er hún braut-
ryðjendastarf, því við ætlum að leggja
mat á ofvirknieinkenni hjá þessum
hópi. Allt fram á síðustu ár var ein-
göngu litið á ofvirkni sem vanda
barna. Því fer hins vegar fjarri. Við
viljum reyna að átta okkur á hve mik-
ið af vandanum helst fram á fullorð-
insár. Hjá ofvirkum börnum fer
margt úrskeiðis, þau lenda til dæmis í
útistöðum við um-
hverfi sitt, foreldra
og skóla. Hér á
landi eru til rann-
sóknir á algengi of-
virkni hjá börnum
og unglingum, en
við sem stöndum að
rannsókninni erum
í samstarfi við breska konu, Susan
Young, sem er einn þekktasti sér-
fræðingur í Bretlandi á sviði ofvirkni
fullorðinna. Við gætum svo útfært
þetta enn frekar þegar fram líða
stundir og gert slíka rannsókn á öll-
um þeim sem leita til geðsviðsins.“
Jón Friðrik er bjartsýnn á að rann-
sakendum takist að fá fanga til sam-
starfs. „Ég veit af reynslunni að fang-
ar eru tilbúnir til að leggja mjög mikið
Hjálp til sjálfshjálpar
Hlutverk geðsviðs Land-
spítala – háskólasjúkrahúss
er að veita fólki hjálp til
sjálfshjálpar, að sögn dr.
Jóns Friðriks Sigurðssonar
forstöðusálfræðings.
Ragnhildur Sverrisdóttir
ræddi við hann um starfið,
m.a. bráðaþjónustu og
göngudeildarþjónustu,
samvinnu starfsstétta,
hagkvæmni í rekstri,
vanþekkingu og fordóma
og geðheilsu fanga.
Morgunblaðið/Kristinn
Ekki réttlátt að
dæma heilt kerfi
vegna þess að nokkr-
ir falla utan þess.
Fram á síðustu ár
var eingöngu litið á
ofvirkni sem vanda
barna. Því fer fjarri.