Morgunblaðið - 06.01.2002, Blaðsíða 23

og Debussy gerði á sínum tíma. Ég
sagði við vinkonu mína, sem átti
myndina, að þessum manni yrði ég
að kynnast. Hún bauðst til að
fylgja mér á fund hans og gerði
það. Upp frá því heimsótti ég Karl
Kvaran oft og átti með honum dýr-
mætar stundir.“
Skemmtilegt að æfa sig
Eftir að Hafliði útskrifaðist úr
Tónlistarskólanum í Reykjavík árið
1962 hélt hann til Rómar að nema
hjá hinum fræga sellóleikara En-
rico Mainardi.
„Mainardi var fjörugur, jákvæð-
ur, sérvitur, glæsilegur á velli, vel
klæddur, síbrosandi, og dáður af
konum. Hann var mikill vinur
Furtwänglers og margra frægra
tónlistarmanna, m.a. lék hann í
tríói með Edwin Fischer og Kulen-
kampff. Hann kannaðist líka við
Jón Leifs, sem hann sagðist hafa
hitt í Stokkhólmi. Mainardi fékkst
einnig við að semja, og sýndi sam-
tímatónlist mikinn áhuga. Það sem
ég lærði af honum var að hafa
ánægju af verklegu hliðinni á
hljóðfæraleik, að njóta þess að
vinna á tæknilegum vandamálum,
og finnast það hin mesta skemmt-
un að finna góðar fingrasetningar
og bogastrok.“
Hafliði lét sér nægja einn vetur í
Róm, enda var tónlistarlíf borg-
arinnar frekar dauflegt. Ekki var
heldur hátt til lofts í pólitískum
umræðum, eins og eftirfarandi frá-
sögn ber með sér.
„Á þessum tíma voru allir ítalsk-
ir menntamenn gallharðir komm-
únistar. Það kom ekkert annað til
greina. Ef maður leyfði sér að and-
mæla þessum kenningum trúði fólk
varla sínum eigin eyrum. Ég leigði
íbúð ásamt Kanadamanni sem var
tónskáld. Hann var eldheitur
kommúnisti og las Karl Marx á
hverjum degi. Hann átti sjaldan
pening og sló mig oft um lán. Ég
keypti m.a. öll húsgögnin sem voru
í íbúðinni og sagði honum þegar ég
sneri heim til Íslands að nú yrði
hann að selja húsgögnin og senda
mér peningana. Ég heyrði ekkert
frá honum árum saman, en svo
rakst ég á hann af tilviljun á tón-
leikum í London, gekk á hann og
spurði hvernig væri með skuldina.
Hann varð dálítið vandræðalegur,
en viðurkenndi svo að lokum að
hann hefði gefið kommúnista-
flokknum í Róm húsgögnin. Ég gat
ekki annað en hlegið og boðið hon-
um upp á drykk.“
Eftir Rómardvölina kom Hafliði
heim á ný og tók sæti í Sinfón-
íuhljómsveit Íslands.
„Hljómsveitin var ekki sérlega
góð á þessum árum, samt gat ég
ekki annað en dáðst að mörgum
sem störfuðu í hljómsveitinni, og
voru í mörgum tilfellum sjálf-
menntaðir, og unnu önnur störf til
að geta leyft sér þann munað að
leika fyrir lítið kaup í sinfóníu-
hljómsveit. Án fórna þessara
manna og annarra hefði hljóm-
sveitin aldrei orðið það sem hún er
í dag. En því miður vantar stöp-
ulinn, eða öllu heldur hljómbotn-
inn, það er ekkert hús til sem gef-
ur hljómsveitinni tækifæri til að
blómstra. Meira en fimmtíu árum
frá stofnun hennar leikur hljóm-
sveitin enn í kvikmyndahúsi. Þetta
er hrein smán.
Fínlegt lag af menningu
Í þessu sambandi dettur mér í
hug samfélag, sem á nóg af pen-
ingum til að byggja stórhýsi fyrir
tónleikahald, en veit ekki hvernig á
að nýta þá. Ég var eitt sinn á
ferðalagi með Menuhinhljómsveit-
inni. Við lékum við opnun á nýju og
karakterlausu fjölnota húsi, eins og
nóg er til af í Ameríku. Hús þetta
var í Palm Springs í Coloradoeyði-
mörkinni í Vestur-Bandaríkjunum,
þar sem margar kvikmyndastjörn-
ur bjuggu, eins og t.d. Ronald
Reagan, Frank Sinatra og Bob
Hope. Aldrei hefur mér verið ljós-
ara, hve tómlegt líf manna getur
orðið, þegar takmarkið er eigin
vellíðan, eigið útlit, staða manns
gagnvart öðrum, eigin fjármála-
staða og líkamlegt atgervi. Kon-
urnar sem gengu inn í þennan sal
voru flestar eins og minniháttar
drottningar, með einskonar dem-
antskrans í hárinu, eða þar sem
slíku var hægt að koma fyrir. Allir
kepptust við að vera síðastir, til að
vekja á sér sem mesta athygli,
þannig að tónleikarnir hófust hálf-
tíma of seint. Menn drusluðust inn
í einhverju áhugaleysi, og voru enn
að horfa í kringum sig þegar Men-
uhin gekk inn á sviðið. Sjaldan hef
ég séð samkundu sem leiddist jafn
mikið. Við urðum vitni að andlegri
eyðimörk í eyðimörkinni. Eftir tón-
leikana var boðið upp á kalt borð í
formi píramíta, og var aðeins
kroppað í þessa matarstrýtu, síðan
öllu eflaust fleygt. Það gæti hæg-
lega farið svona fyrir okkur Íslend-
ingum, ef við erum ekki vakandi
fyrir þeirri staðreynd, að sífellt
þarf að hvetja manninn til dáða í
sambandi við andleg verðmæti,
sem mölur og ryð granda ekki. Það
er auðvelt að blása burtu þessu fín-
lega lagi af menningu sem við höf-
um. Það er ekki nándar nærri eins
djúpt og við höldum. Það dugar
ekki að berja sér sífellt á brjóst og
segja: „landið er fagurt og frítt“.
Við höfum ekki skapað það, hins-
vegar getum við haldið uppi menn-
ingu landinu til sóma.“
Haustið 1964 hélt Hafliði aftur
út í heim. Næstu árin stundaði
hann nám í Royal Academy of Mu-
sic í London og fékk stærstu verð-
laun sem þar eru veitt sellóleik-
urum árið 1966. Hann varð fljótt
eftirsóttur hljóðfæraleikari í Lond-
on.
„Tónlistarlífið var ótrúlega blóm-
legt í London á þessum árum, og
hefur sennilega aldrei verið jafn
líflegt og fjölbreytt og þá. Þar ægði
saman öllum tegundum tónlistar,
frá verstu tegund af poppsukki,
upp í gaddavírskennda nútímatón-
list. Stóru „spámennirnir“, eins og
Stockhausen og Boulez, réðu lög-
um og lofum, og herskari af eft-
irhermum flæktu málin. Mildari
„spámenn“, eins og Berio, Mad-
erna, Nono og Lutoslawsky, lægðu
aðeins öldurnar. Oft virtist eins og
allt væri að fara á kaf. Mér dettur í
hug flutningur þriggja hljómsveita
á Gruppen eftir Stockhausen í
Royal Festival Hall. Sú reynsla
kramdi tónskáldið í mér eins og
flugu. Ég var oft í upptökum með
Ensku kammersveitinni á þessum
árum, í Abbey Road-hljóðverinu,
m.a. tók ég þátt í upptökum Dan-
iels Barenboims á öllum píanókons-
ertum Mozarts. Bítlarnir voru oft
að taka upp á sama tíma annars
staðar í hljóðverinu. Okkur svoköll-
uðum klassískum tónlistarmönnum
er oft núið því um nasir, að við
séum góðir með okkur, það er talað
um elítisma. En samt var það nú
þannig, að margir meðlimir hljóm-
sveitarinnar komu gangandi frá
næstu lestarstöð eftir langt ferða-
lag og báru sjálfir hljóðfæri sín í
hljóðverið, og ég var einn af þeim,
enda hef ég aldrei átt bíl. Oft fór
Rolls-Royce framúr mér með
einkabílstjóra, og inni í bílnum sat
einn eða fleiri af bítlunum, hafnir
yfir allt, eða svo héldu þeir. Snobb-
ið og elítisminn var heldur betur
þeirra megin. Vera mín í Ensku
kammersveitinni var án efa merki-
legasta hljómsveitartímabil sem ég
átti, meðan ég var viðriðinn hljóm-
sveitarleik. Þetta tímabil byrjaði
óvænt með hringingu frá hljóm-
sveitinni, þar sem ég var spurður
hvort ég kærði mig um að koma í
ferðalag til Þýskalands, og yrði
Marta Argerich sólisti í þeirri ferð.
Þar með hófst nokkuð reglulegt
samstarf í ein sex ár. Af öllu því
sem ég reyndi á þessu tímabili ber
hæst sú tilfinning, að vera hafinn
upp á leikplan þar sem allt gerist
nær fyrirhafnarlaust, flogið er ofar
fjallstindum og skýjum. Sex vikna
heimsferðalag með Barenboim,
Zukerman og Jacqueline du Pré,
sem byrjaði í Bombay og endaði í
Carnegie Hall, er líka ógleyman-
legt, en það sem kemur núorðið
oftast í hugann er gyðingakonan og
sellóleikarinn Anita Lasker (af-
komandi hins fræga skákmanns),
sem oft sat við hlið mér í hljóm-
sveitinni. Á vinstri framhandlegg
hennar var letrað númerið 89388,
sem vitnaði ótvírætt um dvöl henn-
ar í hinum alræmdu fangabúðum
nasista í Auschwitz. Það bjargaði
lífi hennar að hún gat leikið á selló.
Einn SS-foringinn, sem ekki var al-
blindur af hatri og hafði kynnst
klassískri tónlist á unga aldri,
stofnaði litla hljómsveit, sem leyft
var að lifa. Það var líka í London
sem ég kynntist Ragnheiði Árna-
dóttur píanóleikara frá Akureyri.
Við giftumst 1975 og eigum þrjá
syni, Almar, Andra og Sölva. Án
hennar ómetanlega stuðnings og
nægjusemi við kröpp kjör hefði ég
aldrei náð fótfestu sem tónskáld.“
Þeim hjónum leist ekki á að ala
upp börn í London og hugðu á
heimferð árið 1977, þegar Hafliða
var boðin staða fyrsta sellóleikara
við Skosku kammersveitina.
„Það má segja að það sé í leið-
inni heim, að fara frá Englandi til
Skotlands, svo við afréðum að
flytja til Edinborgar. Ég ákvað
strax að vera í fimm ár, því mér
fannst ekki rétt að ráða mig til
styttri tíma. Þetta var mjög
skemmtilegt tímabil að því leyti að
Skoska kammersveitin var ný. Hún
var ekki mjög góð þegar ég kom
hingað, en henni fór mikið fram á
örskömmum tíma. Hér var allt að
vinna og engu að tapa. Við spil-
uðum t.d. á óperuhátíðinni í Aix en
Provence þrjú sumur, vorum aðal-
hljómsveitin þar. Við héldum tón-
leika og fórum í heimsferðalög og
tókum upp plötur. Á örfáum árum
var hljómsveitin komin í hóp þeirra
bestu í heiminum. Skoskir stjórn-
málamenn sáu allt í einu að það
væri þess virði að styðja hljóm-
sveitina og Queen’s Hall-tónleika-
salurinn varð til. Við spiluðum líka
í Usher Hall hér í Edinborg og í
Glasgow og svo fórum við í ferða-
lög um allt Skotland og spiluðum
t.d. í Suðureyjum og Orkneyjum.
Ég kynntist góðu fólki á þessum
árum og hitti enn fólk hér og þar í
Skotlandi sem man vel eftir mér
sem sellóleikara í hljómsveitinni.
Það er mjög gleðilegt.
Tónsmíðaferillinn
hefst fyrir alvöru
Hljómsveitin hefur síðan pantað
hjá mér verk, bæði Poemi og
Hermu. Svo hef ég líka stjórnað
hljómsveitinni nokkuð oft. Ég lét
mér reyndar detta í hug þegar ég
hætti að spila, að ég gæti blandað
saman hljómsveitarstjórn og því að
semja tónlist, en áttaði mig fljót-
lega á því að ég hafði engan áhuga
á hljómsveitarstjórn nema um eig-
in tónverk væri að ræða. Ég var
líka búinn að fá nóg af ferðalögum
og veitti ekkert af tímanum. Ég
um hunda?“ Besta gagnrýnin er sú,
þegar gagnrýnandinn finnur veiku
hlekkina, og maður veit að hann er
að segja sannleikann, af slíku er
hægt að læra. Það er sáralítið að
læra af hóli, en ég tel að gagnrýn-
andi eigi alltaf að taka jákvæða af-
stöðu til þeirra sem eru að stíga
sín fyrstu skref á listabrautinni.
Harðasta gagnrýnin á mína tónlist
kemur frá mér sjálfum, það sem ég
les í blöðum er ávallt milt miðað
við það. Vandfýsni í háum gæða-
flokki er það sem listskapendur
þurfa á að halda, og almenningur
líka. Gagnrýnandi má ekki sogast
niður á eitthvert markaðshyggjupl-
an, eins og mér virðist vera að ger-
ast á bókmenntasviðinu heima á Ís-
landi.“
Hvað hefur þú samið mörg verk
þegar allt er talið?
„Ég hef líklega samið meira en
80 verk. Sumt af þessu er týnt,
mörgu hef ég fleygt, annað hef ég
dregið til baka. Nú hef ég það ráð
að ég gef þeim verkum ópusnúmer,
sem ég hef unnið hvað mest í og tel
að séu frambærileg, til að skilja
þau frá öllum hinum verkunum,
sem eru kannski tilraunir, tækifær-
isverk, og í rauninni ekki frágengin
tónverk. Hvað þetta varðar er ég
kominn upp í ópus 30.“
Hvenær byrjaðirðu að skrifa.
Manstu hvenær þú settir fyrsta
stykkið þitt á blað?
„Já, ég var byrjaður á þessu sem
strákur á Akureyri. Ég man eftir
því þegar ég var líklega átta eða
níu ára að amma mín sendi mig út í
búð og á leiðinni var ég að hugsa
um hvernig menn færu að því að
semja löng tónverk, hvort það yrði
ekki að vera „kjölur og grind“ eins
og í bátum. Ég var sem sagt farinn
að velta því fyrir mér strax þá
hvernig unnið væri í stórum form-
um. Það vefst reyndar enn fyrir
mér. Nokkrum árum síðar, þegar
ég var byrjaður í tónlistarskólan-
um á Akureyri, skrifaði ég svo
fyrstu tónsmíðarnar, lítil stykki
fyrir orgel, því að það var til harm-
óníum heima.“
Áttu eitthvað af þessum tónsmíð-
um?
„Nei. Ég hef alltaf verið dugleg-
ur að fleygja. T.d. fleygi ég öllum
skissum, vegna þess að mér finnst
vera allt of mikill áhugi á slíkri
undirbúningsvinnu. Ekki svo að ég
reikni með að einhver fari að
gramsa í því sem ég er að gera.
Brahms var vitur þegar hann
fleygði skissum og uppköstum.
Eftir standa fullsamin tónverk og
við einbeitum okkur að þeim.
Leitað að fjársjóðum
Ég samdi verk fyrir selló og
hljómsveit á meðan ég var í Aka-
demíunni í London og sýndi Einari
Vigfússyni. Hann sagði að þetta
yrðum við að flytja heima, en ég
reif það í tætlur og það var aldrei
flutt, sem betur fer.“
Ertu viss um það nú, að þetta
hafi verið gagnslaus tónsmíð?
„Já, þetta var bara fikt. Þannig
byrja nú sumir, þeir eru mjög lengi
að ná árangri. Fyrir mig hefur
þetta alltaf verið eins og að grafa í
hörðum jarðvegi, í leit að földum
fjársjóðum.“
En hefurðu einhvern tíma verið
alveg við það að gefast upp og hug-
leitt hvort þú ættir yfirleitt að
standa í þessu?
„Það líður nú varla sú vika að ég
fái ekki kast og þeim fækkar ekki.
Þegar maður eldist þynnist ekki
bara á manni hin ytri húð, heldur
líka sú innri. Skrámur gróa seinna.
En það er ekki meiningin að fara
að leggja upp laupana, það er mik-
ið að gera, ég held áfram ótrauð-
ur.“
Þú sagðist hafa verið á heimleið
alveg frá því að þú fluttir frá Lond-
on, hvenær leggurðu í síðasta
áfangann?
„Ég segi alltaf að ég hafi aldrei
farið að heiman. Rætur mínar eru
alveg ótrúlega sterkar.
Mér finnst Ísland algjörlega
vera mitt heimaland og ég er hissa
á að ég skuli ekki búa þar. En ég á
eftir að flytja heim.
Ég yrði eyðilagður maður ef það
tækist ekki. Ég leyfi mér þann
munað að elska Ísland meira en
önnur lönd.“
hætti í hljómsveitinni í desember
1982 og hafði enga bókun af neinu
tagi, nema hvað búið var að panta
eitt verk hjá mér og það var reynd-
ar Poemi. Þannig að ég gekk inn í
vinnuherbergi mitt snemma í jan-
úar árið 1983 og byrjaði feril minn
sem tónskáld fyrir alvöru. Þá fyrst
fékk ég næði til að vinna að tón-
smíðum á hverjum degi, áður hafði
ég alltaf samið á hlaupum.“
Óhætt er að segja að raunveru-
legur tónsmíðaferill Hafliða hafi
byrjað glæsilega. Fyrir fiðlukons-
ertinn Poemi fékk hann þrenn
verðlaun, m.a. hin eftirsóttu Tón-
listarverðlaun Norðurlandaráðs ár-
ið 1986. Tónsmíðar hans hafa víða
vakið athygli og heimsfrægir hljóð-
færaleikarar hafa leikið þær. Um
þessar mundir hljómar tónlist Haf-
liða víða og skal íslenskum áhuga-
mönnum bent á tónleika með
Kammersveit Reykjavíkur sunnu-
daginn 13. janúar í Listasafni Ís-
lands, þar sem þrír af konsertum
Hafliða verða fluttir, og endur-
flutning á hinni meistaralegu Pass-
íu í Hallgrímskirkju á föstudaginn
langa. Nýverið hlaut Hafliði styrk
úr hinum nýstofnaða og virta
breska NESTA-sjóði, sem færði
mönnum enn á ný heim sanninn
um hversu vel metinn hann er á
Bretlandseyjum. Styrkur þessi er
veittur til stórverkefna sem þykja
nýstárleg og fær Hafliði hann til að
semja óperu sem byggð er á smá-
sögunni Svarta munkinum eftir
Tjekhov. En hvers vegna skyldi
hann hafa veigrað sér svo lengi við
að gerast tónskáld í fullu starfi?
„Tónskáldskapur var alltaf í bak-
grunninum, en ég forðaðist lengi
vel að horfast í augu við tónskáldið
í sjálfum mér, ef ég má orða það
þannig. Ég vissi að sú braut yrði
þyrnum stráð, fjárskortur, mikill
einmanaleiki, og útkoman kannski
svo slæm að betra hefði verið að
byrja aldrei. Ég þekki marga tón-
smiði sem hafa vonglaðir lagt á
brattann og hreinlega villst. En ég
gerði mér grein fyrir því að í mér
var djúp alvara með að semja tón-
list.
Laglínur og hljómar
Því er ekki að neita að sú kröfu-
harða og yfirþyrmandi tónlist sem
ég heyrði í London, t.d. eftir
Stockhausen og Boulez, dró úr
mér. Mér fannst ég vera lítið peð
miðað við þessa menn og að það
þýddi lítið að takast á við tón-
smíðar af alvöru. Sumt af þessari
tónlist hreif mig, en margt stóð í
mér. Ég velti mikið fyrir mér hver
framtíð tónlistar yrði. Ég fiktaði
aðeins við raðtæknina og fann að
hún átti vel við vissan hluta af per-
sónuleika mínum, það er að segja
þessi skipulagning, þessar ströngu
reglur. En ég vissi að ég gæti aldr-
ei haldið mig við þessa tækni til
lengdar, ég yrði að geta látið eðl-
isávísunina koma til sögunnar. Ég
komst fljótlega að raun um að ég
er mjög hændur að grundvallarein-
ingum tónlistar, það er að segja
laglínum og hljómum. Enn þann
dag í dag er það þetta sem eyrað
sækist mest eftir. Það getur verið
á mjög einfaldan hátt og líka á
mjög flókinn hátt. En tónlistin
verður að syngja. Tónlist mín er
tiltölulega aðgengileg og auðskilj-
anleg. Ég geri ekki mikið af því að
kryfja verkin eða tala um þau. Ég
lýk þeim og svo byrja ég á því
næsta. Mér finnst best þegar hlut-
irnir fá að vaxa á eðlilegum hraða.
Það er ekki gott að stunda „keis-
araskurði“ og taka tónverk of
snemma.
Ég hef verið ásakaður um að
breyta mínum verkum. Það er ekki
alls kostar rétt, ég er venjulega
með heildarútkomuna í höfðinu, en
það er auðvelt að missa sjónar á
smáatriðum, „dotta aðeins við stýr-
ið“. Stundum eru tónverk flutt áð-
ur en búið er að ganga frá lausum
endum, áður en þau eru fullgerð,
vegna ákveðins flutningsdags.“
Lítið að læra af hóli
Hvaða áhrif hafa neikvæð við-
brögð á þig og þína tónlist?
„Leikritahöfundurinn John Os-
borne var eitt sinn spurður um
hvað honum fyndist um gagnrýn-
endur, en þeir voru oft harðorðir í
hans garð. „Þetta er eins og að
spyrja ljósastaur: hvað finnst þér
Ljósmynd/Andri Hafliðason
Höfundur er útvarpsmaður.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 2002 23