Morgunblaðið - 06.01.2002, Page 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AÐ MÁ með réttu
halda því fram að fátt
sé nýtt undir sólinni,
en sem betur fer er
það þó svo að hlutir,
fyrirbrigði og hrær-
ingar sem koma upp á
yfirborðið á nýjan leik gera það yf-
irleitt í nýju og afhjúpandi sam-
hengi. Í samtímalistum er stöðugt
látið reyna á ystu mörk tjáning-
arinnar; nýrra leiða er leitað til að
vekja umhverfið upp af drunga fyr-
irfram ákveðinna hugmynda sem
hættar eru að vekja með áhorf-
endum tilfinningu fyrir ferskleika og
nýjum áhrifum. Af þessum sökum er
ákveðin sjálfsrýni mikilvægur þáttur
í listsköpun, þar
sem hún auð-
veldar lista-
mönnum að skil-
greina hlutverk
sitt og markmið
(ef þau eru til
staðar) sem og
stöðu þeirra í listheiminum sjálfum.
Meðal þeirra hræringa sem komið
hafa upp á undanförnum árum er
viðleitni listamanna til að útmá sitt
eigið einstaklingseðli – eða kannski
öllu heldur persónuleg einkenni sín
sem listamanna – í list sinni og sam-
skiptum við umheiminn. Þessi við-
leitni getur þjónað markmiðum af
margvíslegum toga og birst í ýmsum
myndum. Stundum kjósa listamenn
t.d. að vera hluti af stærri heild eða
hópi þar sem listsköpunin er stund-
uð í samvinnu, eða þá að þeir búa sér
til ákveðnar persónur til að skýla sér
á bak við, við sum verkefni.
Saga eins þeirra listhópa semhvað mestrar athygli hefurnotið um langa hríð lýsir velþeim aðstæðum og þeirri
hugmyndafræði sem liggur að baki
slíkri sköpun, en þessi hópur, sem
kallar sig „Guerilla Girls“, kom fyrst
fram á sjónarsviðið um miðjan ní-
unda áratuginn í kjölfar þess að
Samtímalistasafnið í New York
(MOMA) opnaði alþjóðlega yfirlits-
sýningu á málverkum og högg-
myndum sem átti að sýna merkustu
verk samtímalistamanna í hinum al-
þjóðlega listheimi. Af 169 listamönn-
um voru einungis 13 konur og allir
listamennirnir voru hvítir, ýmist frá
Evrópu eða Bandaríkjunum. Þessi
einsleitni á sýningunni olli tölu-
verðumusla með hefðbundnum mót-
mælum fyrir framan listasafnið, en
heimurinn daufheyrðist samt sem
áður að mestu við óánægjurödd-
unum. Nokkrar listakonur (sem eng-
inn veit enn nokkur deili á) tóku sig
því saman um að finna áhrifaríkari
leiðir til að ná athygli listheimsins og
hins almenna borgara sömuleiðis.
Þar sem slíkt andóf ógnaði aug-
ljóslega persónulegri stöðu þessara
kvenna sem listamanna, tóku þær
ákvörðun um að verja sig með nafn-
leynd. Þær koma ætíð fram með gór-
illugrímur sem býður upp á athygl-
isverða tvíræðni (górilla/guerilla,
sem þýðir skæruliði, þótt þær stundi
einungis skæruhernað í listrænum
skilningi) auk þess sem gór-
illuandlitið er í skemmtilegri and-
stöðu við kvenlíkama þeirra og oft á
tíðum ögrandi kvenlegan klæðnað.
Stelpu-heitið (Girls) vísar beint til
þess ráðandi afls sem iðulega talar
niður til kvenna með því að kalla þær
„stelpur“ (eins og þær séu enn börn),
„elskur“ eða eitthvað þaðan af verra.
Með því að kalla sig sjálfar stelpur,
taldi hópurinn sig geta beitt eins-
konar viðsnúningi þessarar karla-
hefðar til þess að endurheimta orðið
á þann máta að neikvæð merking
þess hyrfi.
„Guerilla Girls“ hafa kallað sig
„samvisku listheimsins“ og notað
ýmsar aðferðir til þess að koma
skilaboðum sínum á framfæri svo
sem veggspjöld, strætóauglýsingar,
opnur í tímaritum og áróð-
ursherferðir af ýmsu tagi, sem allar
fela í sér mikla kímnigáfu, því þeim
var í mun að hrista af sér það leið-
inlega orðspor að femínistar geti
ekki haft húmor fyrir sjálfum sér og
umhverfinu og pólitísk orðræða sé
yfir húmor hafin. Frægt veggspjald
sem þær gerðu er gott dæmi um þá
kvenpólitísku afhjúpun sem þær
beita, en það sýnir málverk af nak-
inni konu, sem hallar sér aftur á
legubekk með górillugrímu yfir and-
litinu. Textinn á veggspjaldinu segir:
„Þurfa konur að vera naktar til þess
að komast inn á Borgarlistasafnið?
Aðeins fimm prósent listamannanna
sem eiga verk í nútímadeild safnsins
eru konur, en 85 prósent nekt-
armyndanna eru af konum.“
Allt frá upphafi hafa „Guer-illa Girls“ fengið ákaflegasterk viðbrögð við verkumsínum, en á þeim tíma sem
þær komu fram, uppatímabilinu, var
eins og allir vildu umfram allt verða
frægir og fáir þorðu að hætta á að
vera álitnir gamaldags nöldurseggir,
eins og umbótasinnum áttunda ára-
tugarins var gjarnan legið á hálsi
fyrir að vera. Konur lýstu nær und-
antekningarlaust ánægju sinni yfir
framtakinu en flestir aðrir voru
hneykslaðir, reiðir eða í besta falli
fullir efasemda. Núorðið njóta „Gu-
erilla Girls“ þó víðtæks stuðnings
fólks af báðum kynjum og öllum
kynþáttum í listheiminum og sá orð-
rómur er þrálátur að ýmsar frægar
bandarískar listakonur eigi þar hlut
að máli og hafi þannig tekist að lifa
tvöföldu listalífi um langt skeið.
Sú tvöfeldni sem felst í ímynd-armótun listafls er ekkibyggist á sambandi viðlistamanninn sem ein-
stakling og persónu er ákaflega at-
hyglisvert fyrirbrigði, sem margir
virðast hafa áhuga á að kanna í list-
um samtímans. Gildir þá einu hvort
myndaður er hópur, nafnleynd beitt
eða búin til ímynduð persóna.
Hér á landi eigum við ágæt dæmi
frá síðustu árum um vel heppnaða
listhópa, því bæði Gus Gus og Gjörn-
ingaklúbburinn hafa vakið mikla at-
hygli hér heima og erlendis. Gus Gus
var í rauninni hálfgerður fjöl-
listahópur þar sem ólíkir listamenn
af ýmsum sviðum sameinuðu krafta
sína í sjónrænni og hljómrænni upp-
lifun er markaði nokkur tímamót.
Þar voru m.a. að verki kvikmynda-
gerðarmenn, plötusnúðar, söngvarar
og hljóðfæraleikarar, sem komu að
sköpuninni með ýmsum hætti en
voru t.d. ekki endilega allir í sviðs-
ljósinu í einu. Allir áttu þó sinn þátt í
miðlun þeirrar athyglisverðu heildar
sem Gus Gus stóð fyrir og vakti svo
sterk viðbrögð með áhorfendum.
Gjörningaklúbburinn er hópur
kvenna sem sinna listsköpun sinni í
sameiningu þannig að ekki verður
greint hver á hvaða þátt í henni. Þær
hafa undirstrikað listrænan sam-
runa sinn í þessu starfi með því að
sérhanna útlit klúbbsins. Þannig eru
þær t.d. alltaf eins klæddar – eða
mjög keimlíkar – á opnunum og vel
heppnuð ímyndarhönnun þeirra í
blöðum og tímaritum hefur vakið at-
hygli.
Ljóst er að hópstarf af þessu tagi
gefur listamönnum færi á að víkka
út tjáningarmáta sinn, því í hópstarf-
inu er hægt að kanna nýjar leiðir til
sköpunar sem eru óháðar ein-
staklingshugtakinu, en jafnframt
geta listamennirnir haldið áfram að
sinna sinni persónulegu list sam-
kvæmt allt öðrum og aðskildum for-
sendum.
Önnur hlið á sambærilegri þróun
birtist í því þegar listamenn búa til
ákveðinn persónuleika í listsköpun
sinni sem þjónar áþekku hlutverki
og hópeflið gagnvart áhorfandanum.
Þessi tilbúni karakter verður þá
einskonar milliliður á milli lista-
mannsins og áhorfandans og getur á
sama hátt og hópur, víkkað út mögu-
leika listamannsins til sköpunar, eða
veitt honum nauðsynlegt svigrúm til
að framkvæma skapandi hluti án
þess að það ferli sé mótað af eða end-
urspegli hans raunverulega per-
sónuleika. Þessar tilraunir til að
skilja á milli sjálfs listamannsins og
listar hans eiga að miklu leyti rætur
sínar að rekja til hugmyndafræði
sem lítur gagnrýnum augum á þá
dýrkun á listamanninum sem flestir
þekkja úr hefðinni, líta má á þessar
tilhneigingar sem tilraun til að velta
listamanninum af þeim stalli sem
hann er oft settur á –án þess jafnvel
að sækjast eftir því.
Margir hafa túlkað þá ólíku per-
sónuleika sem tónlistarmaðurinn
Eminem sýnir í tónlist sinni á þenn-
an máta. Hann skýlir sér á bak við
ólíka, skáldaða persónuleika, sem
veita honum svigrúm til að segja ým-
islegt án þess að nauðsynlegt sé að
túlka það sem beina endurspeglun á
viðhorfum hans sjálfs.
Íslenski myndlistarmaðurinn Eg-
ill Sæbjörnsson er gott dæmi um
listamann sem hefur komið sér upp
skálduðum persónuleika í listrænum
tilgangi. Egill vinnur bæði á sviði
myndlistar og tónlistar, en sem tón-
listamaður kemur hann iðulega fram
í einskonar gervi, jafnvel með hár-
kollu sem orðið hefur að einskonar
tákni „popparans“ Egils (minnir á
klippingu David Cassidy ef einhver
man enn eftir honum). Stundum hef-
ur sést til Egils á förnum vegi með
hárkolluna, svo það hlutverk sem
hann leikur með hana er þá um leið
orðið þáttur í hans daglega lífi. Skör-
unin á milli ólíkra þátta í skapandi
starfi hans er því mjög mikil og vel
til þess fallin að afmá skilin á milli
hans eigin persónuleika sem lista-
manns og þeirra hlutverka sem hann
leikur í opinberu lífi í list sinni.
Félagslegar tilraunir afþessum toga eru í sjálfusér ekki nýjar í listum, Joseph Beuys var t.d. öfl-
ugur talsmaður þess að færa list-
sköpunina nær öllum almenningi,
helst þannig að allir væru þátttak-
endur í skapandi ferli. Hann trúði
því að ef hægt væri að leysa skap-
andi kraft allra einstaklinga úr læð-
ingi, myndi það vinna gegn hvers
konar kúgun og skila sér í betra
samfélagi. Í því ljósi eru tilraunir á
borð við þær sem hér hafa verið reif-
aðar afar athyglisverðar. Hópar á
borð við „Guerilla Girls“ þjóna þeim
tilgangi að færa listina út úr „há-
menningarlegu“ umhverfi hinna út-
völdu út á sjálf torgin, í takti við þá
hugsun að gatan sé allra eign. Í því
felst tilraun til aukins jafnræðis,
enda torgið undirstaða lýðræð-
islegrar hugsunar þar sem allir hafa
tækifæri til að segja hug sinn. Ein-
kennisbúningarnir og grímurnar
tryggja einingu hópsins út á við auk
þess að vinna gegn þeirri einangrun
sem listamaður býr við þegar hann
sem einstaklingur er hafinn upp úr
mannfjöldanum og settur á stall. Til-
búnir persónuleikar þjóna áþekkum
tilgangi gagnvart áhorfandanum;
hvetja hann til umhugsunar um af-
stöðu sína til listarinnar og þess sem
hún stendur fyrir.
Það segir sig sjálft að ekki er öll
list sköpuð til þess að hafa félagslega
þýðingu, en að lokum er þó öll list
sem lifir af þáttur í félagslegu og
menningarlegu umhverfi alls al-
mennings. Gagnrýnin umræða lista-
manna um hlutverk sitt og listferlið
sjálft í okkar samtíma er því þess
virði að veita henni eftirtekt, ekki
síst með tilliti til þess að hún er
áhugaverð rannsókn á mætti list-
rænnar sköpunar í samspili við mót-
andi áhrif okkar hinna, sem erum þó
einungis áhorfendur.
Tvöfalt líf listamannsins
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
Morgunblaðið/Þorkell
Gjörningaklúbburinn
Morgunblaðið/Einar Falur
Gus Gus
Morgunblaðið/Golli
Egill Sæbjörnsson