Morgunblaðið - 01.06.2002, Blaðsíða 48

UMRÆÐAN
48 LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þættinum hefur borist bréffrá Víkingi Guðmunds-syni á Grænhóli. Víkingurátti mikil og góð sam-
skipti við Gísla Jónsson meðan
hann sá um þáttinn Íslenskt mál.
Umsjónarmaður þessa þáttar er
Víkingi þakklátur fyrir bréfið.
Þættirnir um íslenskt mál þurfa að
vera lifandi og skapa umræðu um
tungutakið. Til að svo geti orðið
þarf þátturinn að vera í góðu sam-
bandi við lesendur. Umsjón-
armaður hefur einnig fengið góðar
ábendingar og jákvæð viðbrögð frá
fleira fólki og þakkar hann einnig
fyrir það.
– – –
Bréf Víkings er svohljóðandi:
„Ég ólst upp við það að ef rangt
var talað, var fólk leiðrétt, einkum
þó börn og unglingar. Ég tel að ef
þessu er hætt muni málfari hnigna
örar og röng notkun orða aukast,
rangar beygingar festast í málinu
og hver apa vitleysurnar upp eftir
öðrum.
Ég hef heyrt nú undanfarið og
séð í blöðum að menn kveði sér
hljóðs. Þetta heitir náttúrlega að
kveðja sér hljóðs og kemur kveð-
skap ekkert við.
Þingmenn og þjóðin eru mjög
upptekin af jarðgöngum nú um
stundir. Það væri heppilegra að
menn gerðu greinarmun á orðunum
göng, göngur og gangar. Orðið
göng er gamalt í íslensku máli. Bæj-
argöng voru á flestum torfbæjum.
Orðið beygist í föllum: göng – göng
– göngum – ganga, ekki gangna.
Íslendingar eru að fara í jarð-
gangagerð. Orðið göngur beygist
aftur á móti: göngur – göngur –
göngum – gangna. Fjárbændur
fara í göngur og eru undir stjórn
gangnaforingja. Gangar beygjast
eins og göng.
Þó enskan sé ágæt út af fyrir sig
vil ég gjarnan takmarka áhrif henn-
ar á íslenskuna. Það er sjálfsagt
gaman fyrir byrjendur að slá um
sig með enskuslettum, en menntað
fólk ætti ekki að temja sér slíkt mál-
far. Mér þykir orðið of áberandi
meðal sumra stétta, hvað enskan er
farin að glitta í gegn. Veðurfræð-
ingar virðast varla þekkja aðrar átt-
ir en austur, vestur, upp og niður.
Hlákulægðirnar koma neðan frá
Asoreyjum og sigla upp Græn-
landshaf. Vindar eru nær hættir að
blása, nú blása áttirnar. Íslenskan
er komin með enskt yfirbragð. Eitt
tekur yfir annað. Áður tók eitt við af
öðru. Og enskan glymur í eyrum
manna öllum stundum. Svo læra
menn málið að það sé fyrir þeim
haft. Börnin drekka enskuna í sig
með móðurmjólkinni. Í mínu ung-
dæmi var danskan vandamál. Það
eimir enn eftir af dönskuslettunum.
Það er ýmislegt í farvatninu. Far-
vand þýðir kjalsog. Það flýtur
stundum drasl í kjalsoginu, en það
er bara ekki
nógu fínt orð.
Vorið er kom-
ið og sauðburður
er að hefjast,
lömbin fara að
líta dagsins ljós.
Bændur þurfa að passa að ærnar
hengi ekki lömbin í burðarliðnum.
Dauðir líta ekki dagsins ljós.“
– – –
Umsjónarmaður getur í flestu
tekið undir með Víkingi. Ensk áhrif
eru orðin mikil í íslenskunni og við
því er nauðsynlegt að sporna. Sókn
enskunnar er á vissan hátt skilj-
anleg. Hún á greiða leið að æsku
landsins um tölvuleiki og tölvur al-
mennt þar sem nánast allt umhverfi
er á ensku. Börn og unglingar eru
nú á dögum mun færari í ensku en
jafnaldrar þeirra fyrir tíma tölvu-
leikja. Því ber í raun að fagna því
kunnátta í öðrum tungumálum en
íslensku er okkur öllum nauðsyn-
leg. Þar kemur enskan sér best
vegna útbreiðslu hennar og þess
hve víða um heiminn er hægt að
bjarga sér með því að hafa á henni
nokkurt vald. Íslendingar verða að
kunna fleiri tungumál en móð-
urmálið, en áhrif þeirra á íslensk-
una mega ekki verða til þess að rýra
hana. Íslenskan er okkar helsta
tákn um sjálfstæði þjóðarinnar og
um hana verðum við að standa vörð.
Þannig þarf íslenskukennsla að
vera markviss og það þarf að gera
æsku landsins, og öðrum sem ensk-
an hefur mikil áhrif á, ljóst hve mik-
ilvæg íslenskan er. Við þurfum líka
að vera dugleg við að leiðrétta börn
og unglinga, þegar þeim verður á í
messunni. Það er í raun bæði hlut-
verk og skylda okkar, sem betur
eigum að vita og kunna.
Sé tekið dæmi af áhrifum ensk-
unnar má nefna að í fyrirsögn að-
sendrar greinar í Morgunblaðinu í
þessari viku stóð: Frjálslyndi flokk-
urinn er kominn til að vera. Og nú
er spurt. Vera hvað? Sögnin að
vera er áhrifslaus og ósjálfstæð
sögn. Hún segir ekkert án aðstoðar
annarra orða, hún þarf fyllingu,
sem í setningafræðinni nefnist
sagnfylling. Sagnfylling er oftast
lýsingarorð og lýsir það þá ein-
hverjum eða einhverju sem við er
átt. Til dæmis, hann er gamall, eða
hún er fögur.
En hvernig er þá þessi ranga
notkun komin inn í málið? Jú, svarið
virðist einfalt. Það er enskan. He
has come to stay. Á íslensku þýðir
þetta: Hann hefur fest sig í sessi
eða hann hefur náð fótfestu svo ein-
hver dæmi séu tekin. Þess vegna
hefði fyrirsögnin átt að vera:
Frjálslyndi flokkurinn hefur fest
sig í sessi, án þess þó að umsjón-
armaður hyggist leggja einhvern
dóm á sannleiksgildi þeirrar full-
yrðingar.
– – –
Mjólkursamsalan hefur á und-
anförnum árum sýnt afar lofsvert
framtak með umfjöllun sinni um ís-
lenskt mál á mjólkurfernum. Þar
hefur hún lagt áherslu á að koma
ábendingum um það sem betur má
fara og ýmsum fróðleik um tungu-
tak til yngri kynslóðanna. Hvað
ungur nemur, gamall temur.
Þetta vissi barnabókahöfund-
urinn Hjörtur Gíslason vel. Hann er
þekktur fyrir bækur sínar um Sal-
ómon svarta og Garðar og Glóblesa.
Hjörtur unni íslenskri tungu mjög
og líklega er hvergi í bókum fyrir
börn og unglinga að finna fleiri
ábendingar til lesenda um rétta
notkun tungunnar. Það verður seint
ofsagt hve mikilvægt er að málfarið
á barna- og unglingabókum sé gott
og leiði til betri málvitundar og
þroska þeirra, sem bækurnar lesa.
Það mættu margir taka sér nafna
umsjónarmanns til fyrirmyndar í
þessum efnum.
Að loknum þessum hugleiðingum
er leitt að sjá auglýsingu frá Sam-
sölubrauðum um nýtt brauð sem
ætlað er að höfða til líkamsrækt-
arfólks. Brauðið heitir Fitty. Hefði
ekki verið hægt að gera betur?
Enskan á
greiða leið að
æsku landsins
um tölvur og
tölvuleiki
hjgi@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Hjört Gíslason
ÞEIR sem eru vanir að
fá sér í soðið í marsbyrjun
vita að fisksalar eru þá með
hrogn og lifur, en margir
tengja þetta tvennt saman.
Vertíðarfiskur er yfirleitt
með hrogn og lifur, en það
er vísbending um gott
ástand, en margir vita að
mikla næringu þarf til að
mynda hrogn og svil. Þetta
vita laxeldismenn sem vilja
ala norskan lax en ekki ís-
lenskan, en hann verður
kynþroska mun fyrr og
veldur það afturkippi í
vexti vegna hrygningartil-
burða; hann þarf bæði
meira fóður og lengri tíma til að verða
stór og nothæfur í vinnslu.
Að undanförnu hafa nokkrir sjó-
menn á Norðurlandi rætt um þorsk
sem lítinn að vöxtum og mjósleginn
en með miklu af hrognum; einn þeirra
giskaði á að um helmingur þess
þorsks sem hann fékk á línu í mars-
apríl hefði verið smár eða um 1,5 kg
en með kviðfylli af hrognum. Á öðru
svæði veiddist ítrekað smár þorskur á
bilinu 46-52 cm en þrátt fyrir það 5
eða 7 ára gamall og með hrognum.
Svo mun hafa verið einnig á undan-
förnum 2-3 árum en að einhverju leyti
í meiri mæli nú; athyglisvert er að
lifrar í umræddum fiski voru mjög
þunnar eða eins og „leðurbætur“ í
einhverjum tilvikum. Sumum finnst
þetta kannski ekki merkilegt og alltaf
hafi verið til mjósleginn fiskur, einnig
við landnám þess vegna og svo sé í
öllu dýraríkinu að einstaklingar verði
undir í baráttunni. En aðrar vísbend-
ingar felast í þessu, þ.e. kynþroski lít-
illa og mjósleginna fiska með litla lif-
ur. En hvers vegna er hann með
hrogn svona á sig kominn? Þetta er
alveg nýtt; svo mun ekki hafa verið
við landnám.
Kynþroskaaldur og kyn-
þroskastærð þorsks
Í gögnum Hafró eru tölur um með-
alstærðir þorsks og kynþroskahlut-
föll eftir árum; erfitt er að bera þau
saman því hlutföllin eru breytileg eft-
ir þunga einnig, en hann hefur einnig
áhrif á hlutföllin. Ef reiknuð er út vísi-
tala sem fæst með
því að margfalda
hlutföllin með 100 og
deila með meðal-
þyngd (kg) fæst
„kynþroskavísitala“
árgangsins á hvert
kíló í þunga. Með
þessu er leiðrétt fyr-
ir þungabreytingum
og vísitölur sam-
bærilegar milli ára.
Neðsti ferillinn á
meðfylgjandi mynd
er fyrir fjögurra ára
fisk, en þar sem
hann er nú að með-
altali um eitt kíló að
þyngd verða vísitölur hans að pró-
sentum. Vísitalan er reiknuð frá 1978,
en þá voru útlendingar að mestu
hættir þorskveiðum við Ísland. Um
árabil var kynþroski fjögurra ára
fiska um 3% fram til 1991, en þá snar-
hækkar hann upp í 13%. Efsti ferill-
inn er fyrir sex ára þorsk, en þar sem
hann er nálægt þremur kílóum nú,
fæst kynþroskaprósentan með því að
margfalda „vísitölurnar“ með þrem-
ur, en ferillinn hækkar úr 23% upp í
69% á tímabilinu frá 1978 til 2000 með
nokkrum sveiflum. Ferill fimm ára
fisks er inn á milli hinna tveggja, en
síðasta áratuginn er vísitalan eins fyr-
ir fimm og sex ára fiska, þ.e. fiskur
sem er þrjú kíló að þyngd er 69% kyn-
þroska, hvort heldur hann er fimm
eða sex ára, en á níunda áratugnum
var mikill munur.
Meginniðurstaða þessa er sú, að
mjög miklar breytingar hafa orðið á
eiginleikum þorskstofnsins s.l. tvo
Hrogn
án lifrar
Jónas Bjarnason
Fiskveiðar
Það er ofmælt að segja
að þorskurinn hér sé
kominn að fótum fram,
segir Jónas Bjarnason,
en viss einkenni Kan-
adaveiki eru til staðar.
NÚ þegar við höfum
valið okkur fulltrúa til
að fara með mál okkar í
sveitarstjórnum, sem
sjá eiga til þess að okk-
ar ytri aðbúnaður sé í
sem ásættanlegustum
farvegi. Er þá ekki rétt
svona þar sem dagurinn
lengist óðum að við ger-
um okkur grein fyrir
stöðu okkar í lífinu eða
gagnvart lífinu. Á hvaða
leið erum við? Er okkur
raunverulega borgið?
Eigum við þann innri
frið sem við öll þráum?
Frið sem er æðri mann-
legum skilningi.
Eins og kertavax
Er líf þitt kannski eins og kertavax
sem rennur áfram í hægðum sínum
og storknar smátt og smátt?
Eða er líf þitt eins og tært lind-
arvatn, sem rennur ferskt á fögrum
sumardegi? Það fer sína leið af ör-
yggi, af tærri snilld, eins og ekkert sé
eðlilegra. Er líf þitt eins og lindarvatn
sem á uppsprettu sína í hinni sönnu
lind lífsins?
Eins og ferskt lindarvatn
Það vatn sem á uppsprettu sína í
hinni sönnu lind lífsins, það storknar
ekki og það frýs ekki. Það eyðist ekki,
er alltaf jafn ferskt, jafnvel þótt æviár
þín líði. Það vatn veitir sanna svölun
svo þig þyrstir ekki framar. Það veitir
líf. Líf af lífi. Það viðheldur lífinu.
Það lífsins vatn á
uppsprettu sína í von-
inni. Það hjálpar þér að
draga lífsandann. Þú
skilur það ekki en mátt
þiggja það, taka við því
sem gjöf. Það er ætlað
þér. Það er þitt.
Þetta lífsins vatn
hjálpar þér að draga
andann, djúpt. Dýpra
og fyllra en þankar þínir
ná eða mannshugurinn
hefur forsendur til að
skilja. Þetta lífsins vatn
fyllir þig tilgangi og
gerir þér kleift að draga
lífsandann. Það er allt
sem til þarf til að lifa af í þessum
heimi og um eilífð.
Drekkum þetta lífsins vatn. Ausum
úr lindum hjálpræðisins. Drögum
djúpt að okkur lífsandann. Þiggjum
að fylla líf okkar tilgangi.
Kjósum lífið!
Kjósum lífið
Sigurbjörn
Þorkelsson
Höfundur er rithöfundur, fram-
kvæmdastjóri Laugarneskirkju og
forseti Gídeonfélagsins á Íslandi.
Líf
Drekkum þetta lífsins
vatn, segir Sigurbjörn
Þorkelsson. Ausum úr
lindum hjálpræðisins.
KLIFUR hefur ekki
hlotið mikla umfjöllun í
gegnum árin og fæstir
vita hvað er að gerast í
klifri á Íslandi í dag. Í
þessum pistli verður
fjallað um klifur og þau
mál sem hafa verið í
gangi í klifri síðastliðin
ár.
Klifur hefur verið til
allt frá manna minnum,
notað til að tryggja ör-
yggi þegar tekist er á
við erfið verkefni. Klif-
ur er notað í ferða-
mennsku, bjargsigi,
björgunarstörfum,
byggingarframkvæmdum, o.fl. og
hefur notkun þess aukist með árun-
um, allt til að tryggja öryggi viðkom-
andi. Þeir sem stunda klifur á Íslandi
af einhverju tagi eru um 5.000
manns. Allir geta klifrað jafnt ungir
sem aldnir og geta gert það alla sína
ævi eins og sýndi sig við björgunar-
afrekið við Látrabjarg árið 1947.
Þróun fylgir tíma og hefur klifur í
ferðamennskunni þróast í margar
áttir. Alpinist-klifur, ís-klifur, mix-
klifur, bigwall-klifur, kletta-klifur,
steina-klifur, og sport-klifur eru
helstu greinarnar í klifri í dag.
Keppt er í mörgum þessum grein-
um m.a. ís-klifri, sport-klifri, steina-
klifri (boulder) og hrað-klifri bæði í
ís og klettum. Heimsmeistara- og
Norðurlandamót eru
haldin á hverju ári og
hafa Íslendingar keppt
á þessum mótum með
góðum árangri.
Íslandmeistarkeppni
í sportklifri hefur verið
haldin á vegum Sportk-
lifurfélags Reykjavíkur
á hverju ári, ásamt
nokkrum minni keppn-
um en ekki er aðstaða
til að halda Norður-
landakeppni þó röðin
sé löngu komin að okk-
ur.
Sportklifurfélag
Reykjavíkur hefur
reynt ítrekað að fá inngöngu í
Íþróttasamband Íslands en ávallt
verið hafnað. Klifur er ekki viður-
kennt sem íþróttagrein á Íslandi. ÍSÍ
hefur nú nýverið viðurkennt ólymp-
íska hnefaleika sem keppnisíþrótt.
Er ekki löngu tímabært að ÍSÍ við-
urkenni sport-klifur sem íþrótta-
grein þar sem það er viðurkennt sem
alþjóðleg íþróttagrein víðsvegar í
heiminum?
Æfingaaðstaða hefur verið af
skornum skammti og innanhúsklif-
urveggir í bílskúrum verið dreifðir
víða um borgina. Það var ekki fyrr en
nokkrir félagar tóku sig saman og
stofnuðu Vektor klifurvegginn sem
aðstaða til æfinga var fyrir hendi.
Þessi veggur var rekinn í 4 ár og var
hann opinn öllum sem vildu æfa klif-
ur. Þegar húsnæði Vektors var selt
voru margir fundir setnir með ÍTR
til að kanna hvort þeir vildu aðstoða
okkur í uppbyggingu klifurs á Ís-
landi, en gekk það ekki eftir.
Nú er svo komið að nokkrir með-
limir í Íslenska alpaklúbbnum,
Sportklifurfélagi Reykjavíkur og
Vektor hafa tekið höndum saman við
byggingu Klifurhúss sem mun halda
uppi æfingaaðstöðu, námskeiðum,
keppnum, uppbyggingu og kynningu
klifurs á Íslandi. Um 300 fm Klifur-
hús er nú í smíðum í Skútuvogi 1 og
er allar nánari upplýsingar að finna á
http://www.isalp.is/klifurhusid/
Ég skora á ríkið, borgina, Íþrótta-
samband Íslands og alla sem þetta
varðar að sína samhug í verki og
styrkja okkur við uppbyggingu Klif-
urhússins og íþróttarinnar í heild.
Klifur sem íþróttagrein
Hallgrímur Örn
Arngrímsson
Sportklifur
Er ekki löngu tímabært,
spyr Hallgrímur Örn
Arngrímsson, að ÍSÍ
viðurkenni sportklifur
sem íþróttagrein?
Höfundur er nemi í HÍ og formaður
Vektors.