Morgunblaðið - 13.07.2002, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JÚLÍ 2002 27
ir slík efni er það borin von að
efna eða samningaviðræður, eins
stjórnvalda í Washington og
verði okkur til bjargar; hryðju-
n munu einfaldlega beita þeim.
m er enn válegra, og miklu færri
ð faldar birgðir af efnum, sem
nota í kjarnorkusprengjur, eru á
f um jörðina. Kjarnakljúfar, sem
hafa verið í rannsóknarskyni í
ins og Serbíu og Ghana, nota
an sem orkugjafa og það er einnig
nota í sprengjur. Pakistanar og
ráða yfir kjarnavopnum. Pólitísk
akistans er að minnsta kosti eins
Rússlands árið 1992, þegar hafist
við Nunn-Lugar áætlunina. Enn
on í Norður-Kóreu, þótt það sé
rliti Bandaríkjanna og alþjóða-
Jafnvel bandamenn okkar, sem
kjarnavopn, svo sem Japanir og
tja uppi með birgðir af plútoni,
er nota í sprengjur, vegna kjarn-
þeirra.
eru þessi efni í eins öruggri
g í Mayak og í mörgum tilvikum
einu sinni vopnaðir verðir á
öðunum. Við stöndum frammi
ri bláköldu staðreynd að hryðju-
n gætu orðið sér úti um efni í
kjarnorkusprengju í tugum ríkja og hundr-
uðum bygginga. Gerist það verður mjög
erfitt að finna og endurheimta þau. Og ef
hryðjuverkamenn búa til sprengju úr þeim
verða engin bóluefni eða lyf fólki til bjargar.
Alþjóðlegt bandalag nauðsynlegt
Eftir að hafa skoðað Mayak fór ég með
Nunn og Lugar á „hættusvæði“ borgar í
Síberíu, sem eitt sinn var haldið leyndri, en
þar eru geymdar einu þekktu bólusóttar-
veirurnar sem ræktaðar hafa verið utan
Miðstöðvar fyrir sjúkdómavarnir, CDC, í
Atlanta í Bandaríkjunum. Þetta er enn einn
depillinn. Efnin í sýkla- og efnavopn eru
jafnvel enn auðfengnari en kjarnkleyfu efn-
in, þar sem þau eru víðar og nauðsynleg á
ýmsum sviðum iðnaðar og vísindarann-
sókna.
Mergur málsins er sá að efniviðurinn í
vopn til hryðjuverka, sem myndu hafa mikl-
ar hörmungar í för með sér, er á víð og dreif
eins og deplamynstur um jörðina. Springi
slík sprengja í New York, Moskvu eða Berl-
ín, væri þá ekki augljóst, eftir á að hyggja,
að við hefðum átt að tengja þessa depla
saman?
Eins og Nunn og Lugar hafa bent á þarf
að mynda alþjóðlegt bandalag til að afstýra
gereyðingarárásum hryðjuverkamanna, í
líkingu við bandalagið sem myndað var eftir
11. september. Bandaríkin og Rússland
þurfa að fara fyrir þessu bandalagi, þannig
að Bush og Pútín horfi til framtíðar, sem
væri góð tilbreyting frá því að heyra þá lýsa
því enn einu sinni yfir að kalda stríðinu sé
lokið.
Skelfilegasta öryggisvandamálið
Í þessu nýja bandalagi yrðu öll þau ríki
er eiga efnin, sem þarf að vernda, eða geta
lagt eitthvað af mörkum, svo sem Evrópu-
ríki, Japan, Kína, Indland, Pakistan og
mörg fleiri ríki er notast við orkugjafa, sem
hægt er að nota í kjarnavopn. Þótt þjóðir
heims kunni að deila um kjarnavopnabúr í
eigu ríkja hljóta þær allar að geta viður-
kennt að þær hafa augljósa hagsmuni af því
að taka höndum saman til að afstýra því að
gereyðingarvopn komist í hendur hryðju-
verkamanna.
Framlag hvers ríkis gæti verið í sam-
ræmi við bolmagn þess og hefðir. Eins og í
bandalaginu gegn al-Qaeda myndi þetta
samstarf ná til allra þeirra staða í heim-
inum þar sem hætta er á að hryðjuverka-
menn geti orðið sér úti um efni í gereyðing-
arvopn. Ríki bandalagsins myndu vinna
saman í baráttunni gegn slíkum hryðju-
verkum á öllum stigum hennar: forvörnum,
eftirgrennslun, verndun, valdboði og
hreinsun.
Hvað kjarnavopnin áhrærir myndi
bandalagið samþykkja strangar reglur sem
miðuðust að því að vernda öll kjarnkleyf
efni hvarvetna í heiminum eins og þau væru
sprengjur. Þeim ríkjum sem gætu ekki
fylgt þessum reglum væri boðin aðstoð.
Samstarfsríkin gætu einnig komið sér sam-
an um að hjálpa hvert öðru við að leita að
efnum sem týnast eða er stolið.
Að því er varðar sýklavopnin myndi
bandalagið þróa viðmiðunarreglur til að
tryggja örugga geymslu sýkla á borð við
bólusóttarveiruna í Síberíu, þróa aðferðir
við heilbrigðiseftirlit til að hægt verði að
bregðast við sýklahernaði á frumstigi og
hefja samstarf varðandi rannsóknir á bólu-
efnum, læknismeðferðum, réttarlæknis-
fræðilegum aðferðum og afmengun.
Með þessum aðferðum myndi bandalagið
velja sér nýjar og mikilvægari vígstöðvar í
baráttunni gegn hryðjuverkum. Það myndi
einnig færa út meginmarkmið árangurs-
ríkrar áætlunar Nunns og Lugars með nýj-
um hætti: frá depli í Rússlandi til depla út
um allan heim; frá verkefni með styrk frá
bandaríska varnarmálaráðuneytinu til al-
þjóðlegs samstarfs; frá úreltri viðleitni til
að segja skilið við kalda stríðið til brýnni að-
gerða, þannig að skelfilegasta öryggis-
vandamál 21. aldarinnar verði í brennidepli.
um allan heim
AP
rstöðinni skammt frá borginni Derazhnya í Mið-Úkraínu í október 1996. Mikil
grundvelli Nunn-Lugar-áætlunarinnar um fækkun kjarnorkumannvirkja.
Ashton B. Carter er prófessor við Harvard-
háskóla, var aðstoðarvarnarmálaráðherra í
forsetatíð Bills Clintons og hafði þá umsjón með
framkvæmdaáætluninni Nunn-Lugar.
É
G ER ein þeirra sem
hafa bundið vonir
við að niðurstöður
rammaáætlunar um
nýtingu vatnsafls
og jarðvarma gætu vísað veginn í
átt til heildstæðrar orkunýtingar-
og náttúruverndarstefnu hér á
landi. Ekki síst í ljósi þess að áætl-
unin er unnin á faglegan og vís-
indalegan hátt af færustu sér-
fræðingum sem við eigum. Í henni
mun í fyrsta skipti verða hægt að
meta virkjanakosti á grundvelli
samanburðar á áhrifum þeirra á
náttúrufar og menningarminjar,
útivist og hlunnindi, og að sjálf-
sögðu með því að bera saman
orkugetu, stofn- og rekstrar-
kostnað kostanna.
Það er löngu tímabært að taka
upp ný og betri vinnubrögð við
ákvarðanir um orkunýtingu hér á
landi. Gamla aðferðin, að hugsa
bara einn kost í einu og berjast
fyrir eða gegn honum án tillits til
heildarstefnu í orkumálum, er ein-
faldlega handónýt hentistefna.
Það hafa dæmin sannað á undan-
förnum misserum. Samt bendir
flest til þess að áfram verði haldið
á braut ósættis og deilna um nýt-
ingu náttúruauðlinda á Íslandi –
með ríkisstjórnina fremsta í flokki
óróaseggjanna.
Í lok maímánaðar kynnti verk-
efnisstjórn rammaáætlunar um
nýtingu vatnsafls og jarðvarma
svokallað tilraunamat á 15 virkj-
anakostum í vatnsafli. Í niður-
stöðum tilraunamatsins kemur
fram að umhverfisáhrif fyrirhug-
aðrar Kárahnjúkavirkjunar eru
mjög mikil í samanburði við aðra
virkjanakosti í jökulám á Íslandi.
Sú niðurstaða kemur þeim varla á
óvart sem kynntu sér úrskurð
Skipulagsstofnunar um virkjun
við Kárahnjúka frá liðnu sumri.
Með tilraunamatinu er stigið
fyrsta skrefið í átt til faglegs sam-
anburðar á virkjanakostum hér á
landi. Slíkur samanburður ætti að
geta skapað grundvöll til almennr-
ar umræðu um virkjanakosti og
forgangsröðun þeirra. Enn sem
komið er er ekki ljóst hvernig iðn-
aðarráðherra hyggst nota niður-
stöður tilraunamatsins eða hvort
þær munu móta virkjanastefnu
ríkisstjórnarinnar á næstu miss-
erum.
Árið 1999 hleypti Finnur Ing-
ólfsson, seðlabankastjóri og þá-
verandi iðnaðarráðherra, gerð
rammaáætlunar um nýtingu
vatnsafls og jarðvarma af stokk-
unum. Sama ár ritaði hann grein í
Morgunblaðið þar sem segir m.a.:
„Undirbúningur bæði vatnsafls-
og jarðvarmavirkjana tekur lang-
an tíma og oft líða áratugir frá því
að undirbúningsathuganir hefjast
þar til rekstur virkjunar hefst. Því
er þýðingarmikið að langtímasjón-
armiða sé gætt. Rammaáætlunin
er liður í því að tryggja í senn lýð-
ræðisleg vinnubrögð og þá festu
sem nauðsynlegt er að ríki við
undirbúning virkjanafram-
kvæmda. Fagleg og málefnaleg
umfjöllun um nýtingu orkulind-
anna, áhrif hennar á hið nátt-
úrulega umhverfi, efnahag þjóð-
arinnar og atvinnu- og
byggðaþróun er hafin með þessu
verkefni. Þess er vænst að þetta
verkefni geti orðið liður í því að ná
almennri sátt um sambýli manns
og náttúru við nýtingu auðlind-
anna.“
Lítið hefur farið fyrir sáttavilja
stjórnvalda við ákvarðanir um
virkjanir síðan þessi orð voru rit-
uð. Haustið 1999 ákvað ríkisstjórn
Davíðs Oddssonar að taka slaginn
við þing og þjóð um Fljótsdals-
virkjun. En þeirri virkjun var á
þeim tíma ekki ætlaður staður í
rammaáætluninni. Í apríl síðast-
liðnum varð frumvarp iðnaðar-
ráðherra um virkjun Jökulsár á
Brú og Jökulsár í Fljótsdal og
stækkun Kröfluvirkjunar að lög-
um frá Alþingi. Það var samþykkt
með 44 atkvæðum gegn 9 en tveir
þingmenn greiddu ekki atkvæði.
Kárahnjúkavirkjun var þannig
einnig tekin út fyrir sviga við gerð
rammaáætlunarinnar. Um
þessar mundir metur
Skipulagsstofnun um-
hverfisáhrif Norðlinga-
ölduveitu í Þjórsárverum.
Flest bendir til þess að
ákvörðun um Norðlinga-
öldulón verði tekin áður en
rammaáætlunin lítur dags-
ins ljós.
Gerð rammaáætlunar-
innar hefur ekki haft nein
sýnileg áhrif á virkjana-
stefnu ríkisstjórnarinnar. Eins og
gefur að skilja er gerð hennar
ekkert áhlaupaverk en gert er ráð
fyrir að fyrstu niðurstöður liggi
fyrir í ársbyrjun 2003. Staða áætl-
unarinnar er óskýr í stjórnkerfinu
og enginn veit í raun hvort niður-
stöður hennar verða notaðar sem
grundvöllur sáttagjörðar um nýt-
ingu vatnsafls og jarðvarma á Ís-
landi eða hvort áætluninni verður
stungið ofan í skúffu að verki
loknu. Í það minnsta hefur Val-
gerður Sverrisdóttir iðnaðarráð-
herra ekki vílað fyrir sér að raða
upp virkjanakostum fyrir stóriðju
á Íslandi að því er virðist án tillits
til þess starfs sem verkefnisstjórn
rammaáætlunarinnar er að inna af
hendi fyrir stjórnvöld.
Þrátt fyrir gerð rammaáætl-
unarinnar virðist sem allar gáttir
standi opnar í iðnaðarráðuneyt-
inu. Samningaviðræður við Alcoa,
stærsta álfyrirtæki í heimi, standa
yfir og von bráðar liggur fyrir
hvort álrisinn mun fjárfesta í ál-
veri í Reyðarfirði. Að auki virðist
ekki hinn minnsti vilji fyrir því
innan ríkisstjórnar Sjálfstæðis- og
Framsóknarflokks að taka af
skarið og þyrma Þjórsárverum frá
endanlegri eyðileggingu. Í því
sambandi er ótrúlegt til þess að
vita að Landsvirkjun skuli næsta
óáreitt hafa komist upp með að
gera Norðlingaölduveitu að fýsi-
legum kosti við orkuöflun. Slíkt
hefði aldrei getað gerst ef skýr
pólitískur vilji væri fyrir því að
vernda Þjórsárver.
Í eina tíð voru landsmenn al-
mennt þeirrar skoðunar að það
væri því sem næst heilög skylda
okkar að beisla vatnsafl náttúr-
unnar með öllum tiltækum ráðum.
Grundvallarbreyting hefur orðið á
þessu viðhorfi á liðnum áratug.
Nú er að vaxa úr grasi ný íslensk
aldamótakynslóð. Kynslóð Íslend-
inga, sem er þess meðvituð að
náttúruauðævi landsins má nýta
með ýmsum hætti. Mér segir svo
hugur að æ fleiri muni á komandi
árum skipa sér í flokk þeirra sem
telja skynsamlega náttúruvernd
einhverja bestu langtímafjárfest-
ingu sem til er á Íslandi.
Heildar-
stefna eða
hentistefna?
Eftir Þórunni Sveinbjarnardóttur
’ Gamla aðferðin, að hugsa bara einn kost í
einu og berjast fyrir eða
gegn honum án tillits til
heildarstefnu í orku-
málum, er einfaldlega
handónýt hentistefna. ‘
Höfundur er alþingiskona
fyrir Samfylkinguna.
að rík-
ns ár og
að skatt-
m verið
kiptir
undan
sjá fram
r eftir
fram á
atta-
ækkandi
áttur.
ttar efna-
ns hafa
unnar
ið unnt
lands í
i með
Tókst að
hátt en
afa
ga í
narfræð-
arla tóm
út á
nahags-
önd 1,5
mkvæmt
sama
ðar
5 millj-
innum
frá því 26. mars sl. og eru stýrivextir hans nú 8,5% en
voru hæstir 11,4% í árslok 2000. Birgir Ísleifur Gunn-
arsson boðaði í vikunni frekari vaxtabreytingar í
tengslum við næstu verðbólguspá, sem kemur 1.
ágúst, en áður hefur bankinn spáð því að verðbólga
verði 2,8% frá upphafi til loka þessa árs. Undanfarnir
þrír mánuðir benda til 2% verðbólgu á ári að sögn
Hagstofu Íslands. Verðbólga þannig mæld náði há-
marki í janúar 2002, þegar hún var 9,4%, sem var
mesta verðbólga sem mælst hafði frá október 1990.
Hinn 11. júlí 2001 var miðgengi krónunnar 101,87 á
móti dollar en var 11. júlí 2002 86,73 – flestar krónur
voru greiddar fyrir dollar 23. nóvember 2001 eða
110,39.
Til marks um umskiptin í efnahagslífinu er frétt,
sem lét lítið yfir sér, hér í blaðinu síðastliðinn miðviku-
dag um að Íslandsbanki auglýsi nú eftir lántakendum.
Byggist það á mati sérfræðinga hans en þennan sama
dag sagði greining bankans:
„Samdráttur í íslensku efnahagslífi nú virðist ætla
að verða mun grynnri og skammvinnari og á þann hátt
mildari en samdráttarskeiðið á fyrri hluta síðasta ára-
tugar. Líkur eru á hagvexti á ný á næsta ári. Rekstr-
arumhverfi fyrirtækja í innlendri starfsemi fer því
batnandi en talsverð óvissa er um hversu hratt batinn
skilar sér í afkomu þeirra. Rekstrarskilyrði fyrirtækja
í útflutningi hafa verið framúrskarandi en geng-
ishækkun krónunnar undanfarið er líkleg til að hafa
neikvæð áhrif á afkomu þeirra á síðari hluta ársins.
Enn verða þó skilyrði útflutningsfyrirtækja að teljast
góð í sögulegu samhengi.
Greining Íslandsbanka spáir 32,5 milljarða króna
hagnaði hjá 27 fyrirtækjum í Kauphöll Íslands fyrir
árið 2002 í heild sem jafngildir tæplega þreföldun
hagnaðar milli ára. Hagnaður fyrir afskriftir er rúmir
40 milljarðar króna samkvæmt spánni og eykst um
23% á milli ára.“
x x x
Staðfesta við stjórn efnahagsmála hefur skilað góð-
um almennum árangri. Sviptingar eins og þær, sem
orðið hafa, skilja jafnan eftir sig fórnarlömb og vissu-
lega standa ekki öll fyrirtæki jafntraustum fótum. Hið
háa vaxtastig þrengdi að og stór en skuldug fyrirtæki
hafa lagt upp laupana eða glíma við mikinn vanda.
Ný fyrirtæki eru einnig að láta að sér kveða í ís-
lensku efnahagslífi . Er athyglisvert í öllum umræðun-
um um mikilvægi góðra fjármála- og viðskiptatengsla
við Evrópu, að stærstu erlendu fjárfestarnir koma frá
Norður-Ameríku. ALCAN, nýr eigandi ÍSAL, kemur
frá Kanada. Bandaríkjamaðurinn Kenneth Peterson,
eigandi Columbia Ventures Corporation, móðurfyr-
irtækis Norðuráls á Grundartanga, sem vill enn
stækka álver sitt, hefur eignast meirihluta í símafyr-
irtækinu Halló! – Frjálsum fjarskiptum.
Nú er ljóst, að það verða framhaldsviðræður fyr-
irtækisins ALCOA, fulltrúa ríkisstjórnarinnar og
Landsvirkjunar um byggingu álvers og virkjunar á
Austurlandi. Samkvæmt fyrri ákvörðunum ætti Lands-
virkjun þess vegna að hefja undirbúningsframkvæmdir
á Austurlandi vegna byggingar Kárahnjúkavirkjunar.
Þar með verða söguleg þáttaskil í efnahags- og at-
vinnulífi þjóðarinnar. Í fyrsta sinn eru að skapast
öruggar forsendur fyrir stórvirkjun og stóriðju utan
höfuðborgarsvæðisins.
Bati blasir við í stað samdráttar í efnahagslífinu.
Enn hefur þó ekki komið að fullu í ljós, hvaða fyrirtæki
þoldu ekki áraun samdráttarins. Hitt er skýrt, að af
hálfu stjórnvalda var ekki hvikað frá almennum, gagn-
sæjum aðferðum við stjórn efnahagsmálanna.
tar
bjorn@centrum.is