Morgunblaðið - 13.07.2002, Síða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 13. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
S
agt var frá athygl-
isverðu lokaverkefni
tveggja sálfræðinema
hér í blaðinu fyrr í
þessum mánuði. Í
lokaverkefninu var viðhorf og
skilningur barna og unglinga á
léttölsauglýsingum íslenskra
framleiðenda rannsakað. Í ljós
kom að auglýsingarnar höfða til
íslenskra unglinga og þeir líta á
þær sem áfengisauglýsingar.
Sýnt hefur verið fram á að lit-
ríkar auglýsingar með miklum
húmor og félagslegum sam-
skiptum höfða sérstaklega til
barna, að sögn þeirra Jóhann-
esar Karls Sigursteinssonar og
Kára Jónssonar, sálfræðinem-
anna tveggja. Íslensku léttöls-
auglýsingarnar hafa öll þessi
einkenni og höfða því til barna
og unglinga og hafa þar með
áhrif á þau.
Í Kastljósinu í Ríkissjónvarp-
inu á fimmtudagskvöld var rætt
um börn
og auglýs-
ingar með
útgangs-
punkti í
grein
Friðriks
Eysteinssonar, formanns Sam-
taka auglýsenda. Í greininni
sem birtist á vef Ríkisútvarps-
ins kemst Friðrik að þeirri nið-
urstöðu að börn undir 6 ára
aldri skilji ekki að auglýsingum
er ætlað að selja, engar rann-
sóknir hafi sýnt fram á að börn
sem ekki gera sér grein fyrir
sölutilgangi auglýsinga verði
fyrir meiri áhrifum af þeim en
þau sem gera sér grein fyrir
sölutilganginum og að ekki hafi
verið hægt að sýna fram á bein
tengsl milli auglýsinga og kaup-
hegðunar barna og unglinga.
Af hverju er þá verið að beina
auglýsingum að börnum? Er
ekki alveg eins hægt að sleppa
því bara og beina auglýsingum
að rétta markhópnum, þ.e. for-
eldrunum? Í umræðunum í
Kastljósinu var aldrei minnst á
þessa rannsókn sálfræðinem-
anna sem þó hefði verið áhuga-
vert innlegg í þessa umræðu
þar sem auglýsingamennirnir
mæltu fyrir frelsi í þessum efn-
um og lögðu áherslu á að börn
væru vissulega markhópur aug-
lýsenda.
Í grein Friðriks segir m.a.:
„… börn eru mikilvægur mark-
hópur fyrir auglýsendur. Þau
eru kaupendur ýmissa vara og
þjónustu, hafa oft sitt að segja
varðandi kaup fjölskyldunnar og
verða markhópur margra vöru-
merkja í framtíðinni. Auglýs-
endur hafa því eðlilega mikinn
áhuga á því að geta beint aug-
lýsingum sínum að þeim. Ef
takmarka á þann rétt auglýs-
enda er það lágmarkskrafa að
sýnt sé fram á það með óyggj-
andi hætti að auglýsingar hafi
neikvæð áhrif á börn!“
Það er rétt að börn hafa oft
sitt að segja varðandi kaup fjöl-
skyldunnar og eru framtíð-
armarkhópur. En réttur auglýs-
enda til að nálgast börn verður
að vera takmarkaður á einhvern
hátt. Rannsóknir eru til sem
sýna fram á hvort tveggja, að
auglýsingar hafi áhrif og ekki.
Það er eins og með margt annað
að niðurstöður eru ekki ótvíræð-
ar. Í samkeppnislögum kemur
fram að í auglýsingum verður
að sýna sérstaka varkárni vegna
trúgirni barna og unglinga og
áhrifa á þau. Í siðareglum aug-
lýsingastofa er einnig kveðið á
um þetta og auglýsendum bann-
að að notfæra sér trúgirni
barna, eins og fram kom í Kast-
ljósinu. Það er það sem málið
snýst um, og talsmenn auglýs-
enda í Kastljósþættinum, þ.e.
Friðrik og Þorvaldur Sverr-
isson, framkvæmdastjóri auglýs-
ingastofu, tóku undir.
Ásta Möller alþingismaður
var einnig gestur Kastljóssins
og hún hélt því fram að herða
þyrfti reglur, sérstaklega varð-
andi beina markaðssetningu
gagnvart börnum, slíkt væri
komið úr böndunum. Í máli
hennar kom m.a. fram að við
7–8 ára aldur fara börn að gera
greinarmun á auglýsingum og
öðru dagskrárefni en fram að
þeim aldri líti þau á auglýsingar
sem hvert annað skemmtiefni
og upplýsingar.
Ásta benti einnig á að haldnar
væru sérstakar ráðstefnur eða
námskeið fyrir auglýsingafólk
erlendis þar sem kynntar væru
aðferðir til að ná til barna og fá
þau til að hafa áhrif á foreldra
sína. Það eru líklega allir sam-
mála um að slíkt er ógeðfellt og
fulltrúi auglýsingastofunnar tók
undir það í Kastljósinu og full-
yrti að engar íslenskar auglýs-
ingastofur hefðu tekið þátt í
slíku.
Íslenski grunnskólinn er enn
sem komið er auglýsingafrítt
svæði, að því er ég veit best. Ef
annað kemur í ljós í haust þegar
mín börn fara í skóla, mun ég
láta heyra í mér. En í Noregi
hefur farið fram mikil umræða
um beina markaðssetningu
gagnvart grunnskólabörnum og
foreldrar eru farnir að mótmæla
því að börnin fái endurskins-
merki frá tryggingafélaginu,
reglustiku frá dagblaðsútgef-
anda og nestisbox frá mjólk-
ursamsölunni, allt innan veggja
skólans. Í vetur gaf stærsta
mjólkurframleiðslufyrirtæki
Noregs norskum skólabörnum
áfram nestisbox en vörumerkið
hafði verið fjarlægt til að koma
til móts við þau sjónarmið að
grunnskólinn ætti að vera aug-
lýsingalaust svæði.
Í Svíþjóð er hreinlega bannað
að birta auglýsingar ætlaðar
börnum yngri en 12 ára og tak-
markanir í þessa veru eru einn-
ig í Noregi. Þar hefur líka farið
fram mikil umræða um Netið og
áhrif auglýsinga sem þar er að
finna á börn og unglinga. Þá
hefur bann við auglýsingum sem
ætlaðar eru börnum í Svíþjóð
eða Noregi ekki mikið að segja
þar sem Netið er ekki bundið
við landamæri. Þessi mál þarf
líka að taka til nánari skoðunar
hér á landi.
Norskur sérfræðingur í aug-
lýsingum og neytendamálum,
Anita Borch, segir að til að
vernda börn og unglinga fyrir
áhrifamætti auglýsinganna geti
yfirvöld beitt sér á ýmsan hátt,
t.d. með því að fræða börn og
unglinga beinlínis um auglýs-
ingar og gera þau sér meðvit-
andi um að þær eru víða og
hafa áhrifamátt. Rannsóknir
bendi einmitt til þess að börn
og unglingar sem sjá mikið af
auglýsingum verði ekki ónæm-
ari fyrir þeim en önnur, heldur
þvert á móti hafi þær meiri
áhrif á þau.
Auglýsing
Af hverju er þá verið að beina auglýs-
ingum að börnum? Er ekki alveg eins
hægt að sleppa því bara og beina
auglýsingum að rétta markhópnum,
þ.e. foreldrunum?
VIÐHORF
Eftir Steingerði
Ólafsdóttur
steingerdur @mbl.is Í KVÖLDFRÉTTUM Stöðvar
2 hinn 3. þ.m. var lesin frétt með
svohljóðandi upphafi: „DV virðist
hafa fengið dóminn í máli Árna
Johnsen í hendur áður en hann
var kveðinn upp“, en eins og
kunnugt er gekk þessi dómur í
Héraðsdómi Reykjavíkur. Síðar í
fréttum sömu stöðvar hefur bein-
línis verið fullyrt að DV hafi feng-
ið dóminn í hendur fyrir dóms-
uppsögu.
Þessi fréttaflutningur hefur í
raun að geyma fullyrðingu um að
starfsreglur dómsins hafi verið
brotnar og ákærðu í framan-
greindu máli sýnd óvirðing og er
hér um þunga ásökun að ræða.
Niðurstaða grandskoðunar í
Héraðsdómi Reykjavíkur er sú að
þetta hafi ekki gerst og að auki
liggur fyrir svohljóðandi yfirlýs-
ing Sigmundar Ernis Rúnarsson-
ar ritstjóra DV: „Með vísan til
símtals sem undirritaður átti við
Guðjón St. Marteinsson, dómara
við Héraðsdóm Reykjavíkur, síð-
degis miðvikudaginn 3. júlí síðast-
liðinn, skal áréttað að DV fékk
ekki afrit af dómi réttarins í máli
Árna Johnsen fyrir kl. 10.00 að
morgni sama dags. Að öðru leyti
tjáir blaðið sig ekki um vinnu-
brögð á ritstjórn varðandi frétt
þess um umræddan dóm.“
Með vísan til framangreinds
þykir frétt Stöðvar 2 ekki gefa til-
efni til frekari viðbragða af hálfu
Héraðsdóms Reykjavíkur.
Friðgeir Björnsson
Yfirlýsing frá Héraðs-
dómi Reykjavíkur
Höfundur er dómstjóri.
UNDIRRITUÐUM
brá við lestur greinar
Þorsteins Þorsteins-
sonar, formanns Veiði-
félags Grímsár og
Tunguár, sem birtist í
Mbl. þann 10. júlí síð-
astliðinn. Skrif Þor-
steins eru ósmekkleg
svo ekki sé meira sagt.
Inntak nefndrar
greinar er lítil frétt í
DV 2. júlí sl. um fisk-
eldið í Mjóafirði þar
sem blaðamaður fer
óafvitandi með rangt
mál á ákveðnum stað.
Þorsteinn grípur þessa
rangfærslu á lofti og leggur út af
henni eins og sönn sé. Hafa ber í
huga að forráðamenn innan stang-
veiðinnar vita að hér var farið með
rangt mál. Það er því með ólíkindum
hversu lágt má leggjast í baráttu
fyrir sínum málstað.
Það sem ranghermt var í DV er að
brunnbátur á vegum Sæsilfurs í
Mjóafirði ætti eftir að fara nokkrar
ferðir til Noregs eftir laxaseiðum.
Þetta er að sjálfsögðu alrangt enda
hafa fisksjúkdómayfirvöld aldrei
leyft innflutning lifandi laxfiska og
slíkt stendur heldur ekki til. Það
hefur legið fyrir í meira en ár að
laxaseiði sem flytja skal í Mjóafjörð
eru alin í Silfurstjörnunni í Öxarfirði
og þaðan flutt með
brunnbátnum austur á
firði.
Í apríl sl. heimiluðu
íslensk stjórnvöld
notkun á sérsmíðuðum
norskum brunnbáti til
flutnings á lifandi laxa-
seiðum milli svæða hér
við land. Bæði leyfi og
sett skilyrði eru í fullu
samræmi við lög og
reglur innan Evrópska
efnahagssvæðisins.
Þorsteinn kýs að sá
tortryggni í garð
stjórnvalda og lætur að
því liggja að embætt-
ismenn standi sig ekki í að fram-
fylgja settum leikreglum. Áður en
landbúnaðarráðuneytið veitti leyfið
fór undirritaður ásamt yfirdýra-
lækni til Noregs til úttektar á þessu
ákveðna skipi. Í ferðinni voru einnig
lagðar fram kröfur um þrif, sótt-
hreinsun og ferðir skipsins ef að
leyfisveitingu kæmi. Útgerð og
norsk fisksjúkdómayfirvöld tóku
fullan þátt í þessum undirbúningi.
Skipið er nýsmíði frá í vor og má
geta þess að smíði slíkra flutnings-
tækja í dag er þannig háttað að auð-
velt er að þrífa og um borð er full-
komin sótthreinsistöð. Þess ber
einnig að geta að í tólf ára sögu út-
gerðarinnar, sem gerir út sex
brunnbáta í Noregi og erlendis, hef-
ur aldrei komið upp smitsjúkdómur í
kjölfar flutninga. Í leyfisbréfi ráðu-
neytisins var nánar kveðið á um
hvernig standa bæri að þrifum og
sótthreinsun. Skipið skyldi tekið í
slipp strax fyrir siglingu til Íslands
og sótthreinsað bæði að innan og ut-
an. Verkið var framkvæmt í Raude-
berg í Noregi undir opinberu eftirliti
og var samþykkt af dýralæknayfir-
völdum að undangenginni sérstakri
sýnatöku til að kanna árangur þrifa
og sótthreinsunar. Þá voru sett skil-
yrði um að skipið skyldi enn og aftur
sótthreinsað við komuna til Íslands.
Engin fagleg rök voru fyrir því að
senda skipið aftur í slipp við komuna
til landsins, sem hafði þá einungis
lagt að baki siglingu yfir Atlants-
hafið líkt og önnur skip. Sunnudag-
inn 23. júní tók undirritaður á móti
brunnbátnum við bryggju á Nes-
kaupstað. Allan þann dag fór fram
endurtekin sótthreinsun um borð
sem lauk með skriflegri viðurkenn-
ingu og vottun að kvöldi dags. Fisk-
sjúkdómayfirvöld hafa því hvergi
dregið af sér við að fylgja eftir sett-
um leikreglum, gagnstætt því sem
Þorsteinn gefur í skyn.
Í lok greinar bítur Þorsteinn svo
höfuðið af skömminni með að gera
því skóna að fiskeldismenn muni
sennilega „bera frétt þessa til baka.“
Bætir svo gráu ofan á svart með því
Kostuleg skrif
Gísli Jónsson
ELSTA ritaða heim-
ild um sögu Íslands er
að öllum líkindum frá-
sögn gríska landkönn-
uðarins Pýþeasar frá
því um 300 fyrir Krist.
Þar segir frá eyju í
norðri er hann nefndi
Thule. Lýsingar hans
minna á Ísland. Hann
heldur því fram að
eyjan hafi þá verið full-
byggð fólki.
Írski menntamaður-
inn Dicuil kappkostaði
að skrifa um eyjuna
Thule í landfræðiriti
sínu Liber de Mensura
Orbis Tarrae (Bók um
mælingu jarðkringlunnar). Í því riti,
sem talið er vera skráð um 825 e. Kr.
fjallar hann um írska einsetumunka,
sem flust hafa búferlum til eyjarinn-
ar Thule þrjátíu árum áður eða undir
lok 8. aldra. Rit hans hefur verið ein
áreiðanlegasta heimildin um Ísland.
Af skrifum Dicuil má einnig ráða að
umræddir einsetumenn, papar, hafi
ekki fundið landið fyrstir manna.
Þvert á móti virðist sem vitneskjan
um tilvist landsins hafi verið löngu
þekkt og Írar hafi byrjað að sigla
hingað mun fyrr. M.a.
segir frá ferðum hins
írska Brendans um 600
e.Kr. til Íslands og
hvernig hann hitti ein-
setumanninn Pól
(Paul). Hann nefndi
eyjuna Ísan upp á gel-
ísku. Einnig eru til
heimildir um ferðir
Rómverja til norður-
hafseyja. Á síðustu öld
fundust í fornleifaupp-
gröftum á nokkrum
stöðum hér á landi róm-
verskir peningar frá
þeim tíma. Þeir gætu
þó hafa borist hingað til
lands allnokkru eftir út-
gáfudag.
Bátur Náttfara og ambáttar slitn-
aði frá skipi á ferð með landinu um
miðja 9. öld. Bátinn rak að landi og
hefur Náttfari lítið getað gert annað
en að setjast hér að.
Elstu íslensku heimildina um veru
papa hér á landi er að finna í Íslend-
ingabók Ara fróða Þorgilssonar, en
þá merku bók ritaði hann á árunum
1122–1133 e.Kr. Þar segir svo frá:
„Þá voru hér menn kristnir, þeir er
Norðmenn kalla papa, en þeir fóru
síðar á braut, af því þeir vildu eigi
vera hér við heiðna menn, og létu eft-
ir sig bækur írskar og bjöllur og
bagla; af því mátti skilja að þeir voru
írskir“. Ari ritaði bók sína 250 árum
eftir komu norrænna manna og
studdist því einungis við munnmæla-
sögur. Þá var bók hans fyrst og
fremst ætluð sem nokkurs konar
„jarðarbók“ með ekki síst það hlut-
verk að festa í sessi ráðandi ættir
þess tíma með hliðsjón af þáverandi
skipulagi Alþingis.
Þótt fáar skýrar fornminjar hafi
fundist um veru papa hér á íslandi þá
er óneitanlega gnægð af örnefnum
með tilvísunum í einsetumunkanna.
Nægir þar að nefna Papey á Aust-
fjörðum, Papýli fyrir austan, Papa-
fjörð í Lóni og talið er að Apavatn
hafi upphaflega heitið Papavatn. Í
fornum heimildum er þess einnig
getið að á Kirkjubæ hafi papar búið
áður en Ketill hinn fíflski, landnáms-
maður, reisti þar bú. Þeirra er ekki
getið eftir að norrænt landnám hófst
hér á landi.
Mörgum hefur fundist skrýtið
hversu bústofn norrænna lands-
námsmanna óx ört skömmu eftir
landnám þeirra þrátt fyrir tiltölulega
fáar ferðir og fáar skepnur í hverri
ferð. Til eru nokkrar tilvitnanir í Ís-
lendingasögur þess efnis, s.s. sagan
af Hafur-Birni og einnig landnáms-
mönnum í Hvalfirði. Talið er að
Hjaltland hafi verið byggðar Keltum
áður en norrænir menn tóku þær yf-
ir, yfirtóku bústofninn og flæmdu
eyjaskeggja á braut. Sama á við um
Færeyjar. Ekki er ólíklegt að draga
megi sömu ályktun um Ísland, enda
stutt á milli eyjanna.
Þrátt fyrir að fornleifafræðingar
telji að engar minjar sem fundist
hafa hingað til sanni að papar hafi
siglt hingað, hafa fundist þrjár litlar
bronsbjöllur í heiðnum kumlum sem
freistandi er að eigna írskum ein-
setumunkum. Þá nefnir Ari fróði
Landnám á Íslandi
Ómar Smári
Ármannsson
Landnámsmenn
Enginn ætti að afskrifa
alveg tilvist eldri for-
feðra Íslendinga, segir
Ómar Smári Ármanns-
son, en þeirra er segir af
norrænum mönnum.