Morgunblaðið - 18.08.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
H
UGMYNDIR
manna um við-
unandi hæð
miðlunarlóns
við Norðlinga-
öldu endur-
spegla vel
breytt viðmið
samfélagsins til náttúruverndar í
hálfa öld. Rétt er að rifja upp að
fyrstu hugmyndir um virkjun Efri-
Þjórsár komu frá Sigurði Thorodd-
sen árið 1950 og fólu m.a. í sér að
Þjórsá yrði stífluð við Norðlingaöldu
og myndað þar lón. Miðað var við að
lónshæðin yrði 950 m y.s. og miðl-
unarrýmið þar með 1.200 Gl (Gl=1
milljón rúmmetrar). Enda þótt hug-
myndin hafi vakið talsverða athygli
urðu ekki alvarlegar deilur um lón
við Norðlingaöldu á opinverum vett-
vangi fyrr en Landsvirkjun gerði
áætlun um lón í allt að 593 m y.s. um
20 árum síðar.
Ekki hætt við
framkvæmdir
Í frétt undir yfirskriftinni „Vilja
styrkja rannsóknir á Þjórsárverum
og heiðargæsinni“ í Morgunblaðinu
24. september árið 1970 kemur við-
horf erlendra náttúruverndarsinna
glöggt fram. Í fréttinni er greint frá
því að á fundi sínum í Hollandi hafi
alþjóðlegu fuglaverndunarsamtökin
skorað á íslensk stjórnvöld að hætta
við undirbúningsvinnu við fyrirhug-
aðar framkvæmdir í Þjórsárverum,
a.m.k. þar til ítarlegar rannsóknir
lægju fyrir á áhrifum mannvirkja á
umhverfið þar.
Á fundinum lýsti fulltrúi
UNESCO, menningar- og vísinda-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna, því
yfir að stofnunin hefði áhuga á að
veita fjárhagslegan styrk til rann-
sókna á Þjórsárverum, sérstaklega
vegna gildis slíkra rannsókna fyrir
heiðargæsastofninn í heiminum öll-
um.
Í fréttinni kemur fram að Agnar
Ingólfsson, dýrafræðingur, og Jakob
Björnsson, þáverandi deildarverk-
fræðingur hjá Orkustofnun, hafi sótt
fundinn. Agnar hefði sagt frá Þjórs-
árverum út frá náttúrufræðilegu
sjónarmiði en Jakob rætt um fyr-
irhugaðar framkvæmdir þar. Fram
kemur að Jakob hafi í samtali við
Morgunblaðið sagt að í umræðum að
loknum erindunum hafi hann lagt
áherslu á að Íslendingar væru engan
veginn reiðubúnir að hætta við fram-
kvæmdirnar en við þær yrði tekið
tillit til náttúruverndarsjónarmiða
og reynt að draga úr skaðlegum
áhrifum á umhverfið.
Nóbelsskáldið Halldór Laxness
var ekki alls kostar sáttur við fram-
göngu Jakobs á fundinum eins og
fram kom í Morgunblaðinu á gaml-
ársdag árið 1970. „Nú vaða þeir
menn uppi sem er mest í mun að
sökkva vin þeirri sem vindurinn hef-
ur skilið eftir í hálendinu, Þjórsár-
verum, ríki íslensku heiðagæsarinn-
ar; það á að flæma burt fugl þann
sem fann Ísland löngu á undan
manninum og hefur búið hér í ver-
unum um tugi alda, þúsundum til
samans,“ segir hann í greininni og
rifjar upp fréttir af því að náttúru-
fræðingar hvaðanæva hafi sárbeðið
ríkisstjórn og Alþingi að þyrma
Þjórsárverum og boðist til að kosta
rannsóknir „…á þessari paradís Ís-
lands þar sem tíu þúsund heiða-
gæsahjón eru fulltrúar almættisins í
norðlægri túndru umluktri eyði-
mörk“.
Samkomulag í höfn
Þrefið hélt áfram og fóru þar
fremstir í flokki tveir hópar, þ.e.
Landsvirkjun og Náttúruverndar-
ráð (undanfari Náttúruverndar rík-
isins). Eftir talsvert langan samn-
ingaferil færðust umræðurnar síðan
inn á borð SINO-samstarfsnefndar-
innar, þ.e. samstarfsnefndar iðnað-
arráðuneytis, Náttúruverndarráðs
og orkufyrirtækja. Að lokum var
gengið frá samkomulagi með auglýs-
ingu um friðland í Þjórsárverum 3.
desember árið 1981. Í auglýsingunni
segir: „Ennfremur mun Náttúru-
verndarráð fyrir sitt leyti veita
Landsvirkjun undanþágu frá friðlýs-
ingu þessari til að gera uppistöðulón
með stíflu við Norðlingaöldu í allt að
581 m y.s., enda sýni rannsóknir að
slík lónsmyndun sé framkvæmanleg
án þess að náttúruverndargildi
Þjórsárvera rýrni óhæfilega að mati
Náttúruverndarráðs.“
Fram kemur að sérstök ráðgjafa-
nefnd skuli sjá um rannsóknirnar.
„Skal nefndin ennfremur fjalla um
endanleg mörk umræddra mann-
virkja, ráðstafanir til að draga úr
óæskilegum áhrifum þeirra á vist-
kerfi Þjórsárvera og hugsanlega
endurskoðun á vatnsborðshæð miðl-
unarlónsins. Nefndin skal og gera
tillögur til stjórnar Landsvirkjunar
og Náttúruverndarráðs um nauð-
synlegar rannsóknir í þessu sam-
bandi og skal Landsvirkjun kosta
þær að svo miklu leyti sem hlutað-
eigandi rannsóknaráætlun hlýtur
samþykki stjórnar Landsvirkjunar
og Náttúruverndarráðs.“
Auglýsingin var birt aftur óbreytt
ef frá er talin leiðrétting á afmörkun
friðlandsins 10. nóvember árið 1987.
Friðunin mikill áfangasigur
Vilhjálmur Lúðvíksson, sem sat í
Náttúruverndarráði á árunum 1972–
1983, segir að friðun Þjórsárvera ár-
ið 1981 hafi verið mikill áfangasigur
fyrir náttúruvernd á Íslandi.
„Það var hins vegar eindreginn
vilji á þeim tíma, og hugmyndaleg
samstaða innan ráðsins, að komast
að samkomulagi við Landsvirkjun og
yfirmenn orkumála í landinu um
ásættanlega lausn á málefnum
Þjórsárvera. Mjög náin samvinna
var á milli Náttúruverndarráðs og
yfirstjórnar orkumála, Landsvirkj-
unar og Orkustofunar á þessum
tíma. Sú samvinna var tekin upp
með formlegum hætti, m.a. að und-
irlagi mínu og Hjörleifs Guttorms-
sonar, sem átti sæti í ráðinu, en varð
síðar ráðherra,“ segir Vilhjálmur.
Hann tekur fram að það Náttúru-
verndarráð, sem sett hafi verið á
stofn árið 1972 undir forystu Ey-
steins Jónssonar fyrrum ráðherra
og hann hafi átt sæti í, hafi mótað sér
skýra hugmyndafræði sem unnið
hafi verið eftir. „Samsetning ráðsins
var meðvituð, og þar var blandað
saman fólki með reynslu úr atvinnu-
lífi en áhuga á náttúruvernd og nátt-
úrufræðingum með víðtæka þekk-
ingu á gangverki náttúrunnar. Við
lögðum áherslu á að byggja upp getu
til að gefa raunhæft mat á virkjana-
áætlunum og áhrifum á lífríkið og
jafnvel tillögur um breytingar. Allt
kapp var lagt á að ná sáttum í þeim
málum sem tekin voru fyrir, og var
sú stefna mjög farsæl að mínu mati.
Ég hélt þeirri skoðun fram að við
yrðum að vega og meta hverju þyrfti
að fórna til þess að náttúruvernd og
efnahagsþróun færu saman,“ heldur
Vilhjálmur áfram. „Hins vegar var
það auðvitað álitamál hvort betra
væri að menn sammæltust um þetta
eða skiptust í fylkingar og berðust.
Hin fyrri aðferð varð ofaná. Viljinn
til að ná samkomulagi og þar með ár-
angri, stýrði vinnu þess Náttúru-
verndarráðs sem ég starfaði í. Á
þeim grunni náðist samkomulag um
friðun Þjórsárvera, friðun Fjallfoss,
samkomulag um ýmis friðlönd og
náttúruvætti, lönd undir þjóðgarða,
og um gerbreytta hönnun margra
mannvirkja, t.d. við nýtingu Deild-
artunguhvers, útlitshönnun og
mengunarvarnir við járnblendiverk-
smiðju á Grundartanga svo einhver
dæmi séu nefnd,“ segir hann.
„Við vorum að tengja efnahags-
legan og félagslegan raunveruleika
saman við náttúruvernd, það var
vinnulagið hjá okkur.“
Óbilgjörn og skammsýn stefna
í orku- og stóriðjumálum
Hjörleifur Guttormsson sat í
Náttúruverndarráði frá 1972 til
1978, var iðnaðarráðherra frá 1978
til 1979 og aftur frá 1980 til 1983.
Hjörleifur gekk til liðs við Náttúru-
verndarráð sem áhugamaður um
náttúruvernd, og var frumkvöðull að
stofnun Náttúruverndarsamtaka
Náttúruverndarráð gekk sátt frá samningum við ríki og Landsvirkjun um Þjórsárver árið 1981
Eftir úrskurð Skipulagsstofnunar um vatnshæð
miðlunarlóns við Norðlingaöldu hefur verið rifjað
upp að Náttúruverndarráð veitti undanþágu fyrir
lóni í 581 m y.s. með skilyrði árið 1981. Anna G.
Ólafsdóttir og Bjarni Benedikt Björnsson grófust
fyrir um aðdraganda friðlýsingar Þjórsárvera og
undanþágu vegna vatnshæðar miðlunarlóns við
Norðlingaöldu fyrir ríflega 20 árum.
Friðlýsing með
Hjörleifur Guttormsson Jóhann Már Maríusson Vilhjálmur Lúðvíksson
Horft yfir Þjórsárver til norðausturs að Hjartarfelli í Hofsjökli. Hluti þessa svæðis myndi hverfa undir vatn með tilkomu miðlunarlóns.
Morgunblaðið/RAX