Morgunblaðið - 14.09.2002, Síða 44

✝ GuðmundaAndrésdóttir
listmálari fæddist í
Reykjavík 3. nóvem-
ber 1922. Hún lést
laugardaginn 31.
ágúst síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru Salvör Ingi-
mundardóttir hjúkr-
unarkona og Andrés
P. Böðvarsson skrif-
stofumaður.
Guðmunda lauk
verslunarprófi frá
Verzlunarskóla Ís-
lands árið 1941 og
kennaraprófi frá Konstfack-
skolan í Stokkhólmi 1946. Hún
stundaði nám við málaraskóla
Otte Skjöld í Stokkhólmi 1945–
46, Listaháskólann í Stokkhólmi
1946–48, L’Académie de la
Grande Chaumière í París 1951
og við L’Académie Ranson í
París 1951–53.
Guðmunda er einn helsti
fulltrúi íslenskrar abstraktlist-
ar. Hún hélt nokkrar einkasýn-
ingar og tók þátt í fjölmörgum
samsýningum hér á landi og er-
lendis. Guðmunda var um árabil
einn félaga í Septem-hópnum,
sem var helsti vettvangur ís-
lenskra abstrakt-
málara um árabil.
Árið 1990 var yf-
irlitssýning á verk-
um hennar á Kjar-
valsstöðum.
Listasafn Íslands,
Listasafn Reykja-
víkur, Listasafn
ASÍ, Listasafn
Kópavogs og Colby
Art Museum í
Maine í Bandaríkj-
unum eiga öll verk
eftir Guðmundu,
auk þess sem einka-
safnarar víða um
heim eiga verk eftir hana. Árið
1952 fékk Guðmunda franskan
myndlistarstyrk og 1971 hlaut
hún tólf mánaða starfslaun rík-
isins og var valin borgarlista-
maður Reykjavíkurborgar árið
1995.
Guðmunda starfaði á skrif-
stofu Laugavegsapóteks frá
1941–45, var teiknikennari við
Lindargötuskóla 1953–56 og
Gagnfræðaskóla Vesturbæjar
1953–56. Hún var skrifstofu-
maður hjá Rafmagnsveitu rík-
isins og Orkustofnun 1956–1990.
Útför Guðmundu var gerð í
kyrrþey að ósk hinnar látnu.
Kær vinkona okkar er horfin –
grannvaxin, nett og fíngerð kona
með ótrúlega sterkan vilja. Hún
Guðmunda barst ekki mikið á en
engum duldist að því meiri voru
innri átök í huga hennar og í glím-
unni við olíu- og vatnsliti. Reyndar
var það seint á lífsleiðinni sem hún
gat hætt brauðstritinu og gefið sig
óskipta að myndlistinni.
Sem myndlistarkona var Guð-
munda meðal þeirra sem kenndu sig
við afstraktlistina á fimmta og sjötta
áratugnum og tók þátt síðustu Sept-
embersýningunni 1952. Þegar
SEPTEM-hópurinn var stofnaður
1974 varð hún la prima donna í þeim
fjöruga „strákahópi“ og naut mik-
illar virðingar félaga sinna án þess
þó að vilja láta stjana við sig. Hún
nálgaðist öll viðfangsefni út frá
gömlum gildum jafnréttishugsjóna
og fylgdi ávallt innri rödd sinni og
sannfæringu. Stundum hvarflaði
það að manni að Guðmundu hefði
verið lagt að fara erfiðustu leiðirnar
að takmarki sínu í myndlistinni. Ár-
angurinn af þessari leit varð veiga-
mikið framlag til íslenskrar fram-
úrstefnulistar síðustu aldar.
Guðmunda varð heimagangur hjá
okkur Sigurjóni í Laugarnesi upp úr
1960, kom stundum með Þorvaldi
Skúlasyni og stundum ein síns liðs.
Á þeim tíma átti hún Volkswagen
„bjöllu“ og fyrir kom að hún ók okk-
ur austur fyrir fjall til að kíkja undir
kartöflurnar á Eyrarbakka og jafn-
vel alla leið að Búrfelli til að skoða
framvinduna við byggingu Búrfells-
virkjunar með stóru veggmyndun-
um eftir Sigurjón. Á síðari árum
varð lengra á milli þess að Guð-
munda hringdi og spyrði umbúða-
laust: „Verðurðu heima í kvöld?“
Það var alltaf gaman að fá Guð-
mundu í heimsókn og þá var dregin
fram flaska af sérríi eða rauðvíni til
að dreypa á í stólnum við gluggann.
Hún hafði vakandi auga með öllu,
fylgdist með málefnum líðandi
stundar, sagði ekki mikið en gat oft
hitt naglann á höfuðið með einni
hógværri, en eftirminnilegri og
skarpri athugasemd.
Þegar ég heimsótti Guðmundu í
síðasta sinn fyrir fáeinum vikum
stóð til að hún færi heim í íbúðina
sína eftir margra mánaða spítala-
vist. Hún var hress í bragði, með
glampa í augum, hafði nýlega selt
nokkrar myndir og spurningu minni
hvort hún ætti enn mörg verk í fór-
um sínum svaraði hún játandi og
bætti við að hún væri ekki ánægð
með þau. Þannig var þessi vinkona
okkar, leitandi – þrautseig – æðru-
laus. Sterkur andi í brothættum lík-
ama.
Blessuð sé minning hennar.
Birgitta Spur.
Tónlist er hljómur talnafræðinnar en
myndlist er birtingarform ljósfræðinnar.
(Claude Debussy.)
Á unglingsárum fór ég í Listasafn
Íslands. Myndlistarkennari minn
veitti mér leiðsögn um safnið. Sú
leiðsögn var alls ekki hlutlaus leið-
sögn frjálslynds kennara. Hrifning
hans á ákveðnum málurum og tíma-
bilum leyndi sér ekki. Víst er þó að
leiðsögnin hafði tilætluð áhrif því
hún vakti áhuga minn á sjónmennt.
Liturinn, formið og hreyfingin hafa
fangað huga minn.
Ég minnist sýningar Listahátíðar
á Kjarvalsstöðum 1972. Nýútskrif-
aður stúdent um morguninn fór ég á
Kjarvalsstaði að njóta lita og forms.
Ég heillaðist af myndum Guðmundu
Andrésdóttur.
Nú hefur lífsbók Guðmundu
Andrésdóttur listmálara verið
skráð. Mikill og eftirminnilegur list-
málari er fallinn. Ég hef átt þá náð
að þekkja Guðmundu Andrésdóttur
í 25 ár. Ég keypti af henni mynd og
heimsótti hana reglulega í 6 mánuði
að greiða myndina. Við ræddum
alltaf um myndina í hverri heim-
sókn. Myndir Guðmundu eru sí-
breytilegt umræðuefni. Myndirnar
einkennast af hreyfingu þannig að
það er aldrei hægt að ákvarða
hraða, staðsetningu eða tíma í
myndunum. Kannski hafnar Guð-
munda þessari setningu og segir:
Myndin er!
Fátt gleður meira en upplifun af
mynd. Ég fer á fætur fyrir birtingu
á nýársdagsmorgni til að hlusta á
9du sinfóníu Beethovens í flutningi
hljómsveitar Bayreuth-hátíðarinnar
undir stjórn Wilhelm Furtwängler
og upplestur Þorsteins Ö Stephen-
sen á Óðnum til gleðinnar. Í birt-
ingu fæðast myndirnar hennar Guð-
mundu til nýs árs, fletirnir fá nýjan
GUÐMUNDA
ANDRÉSDÓTTIR
Komposition, 1959. Olía á striga, 70 x 70 sm. Eign Listasafns Íslands.
MINNINGAR
44 LAUGARDAGUR 14. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NAFN Guðmundu Andr-
ésdóttur verður ávallt tengt Sept-
em-hópnum svonefnda, myndlist-
armönnum sem héldu tryggð við
abstrakt- eða óhlutlæga myndlist
lengur en aðrir. Hópurinn var
eins konar framhald af Sept-
ember-sýningarhópnum sem
starfaði frá 1947–52. Í september
1990 skrifaði Bragi Ásgeirsson
um sýningu á Kjarvalsstöðum
sem var í senn úttekt á Sept-
emberhópnum áðurnefnda, og
framhaldi hans Septem, sem
þarna var að ljúka starfsemi sinni
sem hafði hafist 1974. Bragi
skrifar m.a.:
Septembersýningarnar urðu
aldrei fleiri en fjórar, enda var
undiraldan stríð í hópnum, en
hins vegar tókst Valtý Péturssyni
með hörku sinni og dugnaði að
gera sýningar Septem-hópsins að
árvissum viðburði.
Sýningin 1988 var helguð Valtý
og sýningin í ár er hin síðasta,
enda virðist vanta drifkraftinn í
hópinn eftir að hann féll frá sbr.
að engin sýning var haldin á sl.
ári.
Segja má, að Septemberhóp-
urinn hafi átt það sammerkt með
hinum nafnkennda Cobra-listhóp
að starfa stutt, en hafa þeim mun
meiri áhrif og vekja meira umtal
og athygli, en andstætt við
Cobra-hópinn þá héldu þeir ekki
áfram að þróa og dýpka mynd-
mál sitt, heldur breyttist list
þeirra flestra í takt við nýja
strauma að utan.
Ástæðuna má í senn telja ein-
angrunina og svo, að þróun
þeirra var á annan veg, átti ekki
jafn djúpar rætur í hefðinni og
því var niðurrif fyrri gilda með
nokkuð öðrum hætti.
Hvað Cobra-meðlimina snerti,
þá breyttist myndmál þeirra
furðulítið í tímans rás og ganga
margir ennþá út frá uppruna-
legum grímuformum svo og
frjálslegri mótun forma í ætt við
list barna og frumstæðra.
Enginn talar þó um endurtekn-
ingar í skrifum sínum um list
þeirra, enda er ekki um slíkt að
ræða, heldur þróun ákveðinna
hugmynda og myndstíls.
Greinarhöfundur fylgdist með
öllum Septembersýningunum í
gamla daga og hefur fjallað um
allar fimmtán undangengnar
Septem-sýningar hér í blaðinu,
nema að hann hafi einhvern tím-
ann verið í útlandinu, er þær bar
að, svo að hann ætti að vera vel
kunnur þessum listamönnum.
Jafnframt fylgdist hann grannt
með þróuninni hjá samherjum
þeirra í Kaupmannahöfn á náms-
árum sínum 1950–52, en þá voru
þessi viðhorf í miklum blóma þar
í borg, þótt langt væri í það, að
þau hefðu hlotið viðurkenningu.
Skoðaði t.d. allar sýningar í Tre-
foldigheden, sem var skáli ab-
straktmálaranna í nágrenni Oslo
Plads og Nyboderne.
Líti maður svo til baka, þá
voru þetta merkileg ár, mikilla
sviptinga og gerjunar, en því skal
ekki neitað, að mikil harka var í
mönnum og á tímabili einsýni,
sem á ekki skylt við neitt annað
en svörtustu íhaldssemi. Það á
a.m.k. ekkert skylt við frjáls-
lyndi, eins og glöggt hefur komið
fram í Austur-Evrópu á síðustu
mánuðum, að halda fram einni
stefnu fram yfir allar aðrar og
gera það af ósveigjanleika og
óbilgirni.
Septembermenn og abstrakt-
málarar útlandsins lentu því
seinna ekki síður í andstöðu við
nýjar hræringar en fyrirrennarar
þeirra og voru jafnvel á stundum
ennþá harðari í dómum sínum um
framúrstefnulistir dagsins en
þeir.
Menn mega vera minnugir
þess, að gerð var hörð ómerking-
arhríð að Septem-sýningunum af
seinni tíma núlistamönnum og
handbendum þeirra.
En engin ein gild stefna í list-
um er annarri æðri eins og fram
hefur komið, og fyrri tíma óhlut-
lægir málarar hafa flestir ræktað
sinn garð á bak við tjöldin, hvað
sem því leið sem var efst á baugi
í há borgum listanna. Það eru og
einmitt þeir, sem eru svo áber-
andi og nafnkenndir í dag eftir
að hafa verið í skugga hug-
myndafræði svonefndra nýlista
um langt skeið.
Allt þetta er mikilvægt að at-
huga við skoðun sýningarinnar
að Kjarvalsstöðum, því að fram
kemur einmitt að flestir meðlima
samtakanna fara mjög að dýpka
listrænan þroska sinn, er þeir
taka upp samfelld vinnubrögð og
hætta að eltast við nýjungarnar
að utan, gerast íhaldssamir, en á
þann veg að það losar einmitt um
athafnafrelsi þeirra á myndflet-
inum og almennan tjákraft.
Allir, sem með myndlist fylgj-
ast hérlendis, vita hve hart var
deilt á Septembersýningarnar í
gamla daga og aðra þá sem að-
hylltust sértæka listtúlkun. En
það merkilega við þetta er að
sjaldnast var mögulegt að nefna
þessa menn hreina abstrakt-
málara, því að þeir studdust mjög
við þekkjanleg fyrirbæri úr hlut-
veruleikanum. En meðferð þeirra
á viðfangsefninu var önnur og
óhlutlægari en áður hafði sést
hér á landi og í því fólst umbylt-
ingin.
Sértæku málverkin lutu þó fyr-
ir margt sömu fagurfræðilegu
lögmálum og þau hlutlægu hvað
uppbyggingu forma og lita snerti
svo og myndrænt innsæi. Þannig
eru mörg óhlutlæg málverk mun
markvissari í byggingu en þau
hlutlægu og á það bæði við um
strangflatarlistina (geometríuna)
og bygginga fræðilegu listina
(konstruktivismann).
Löngu hefur komið fram að
deilurnar voru um margt á mis-
skilningi byggðar, enda var al-
mennur hugsunarháttur stærra
atriði en myndræn lögmál og
þannig voru sumir málaranir
jafnvígir á óhlutlæga list sem
hlutlæga sbr. Picasso, Picabia,
Hélion o.fl.
En satt að segja voru talsmenn
beggja jafn ósveigjanlegir og
töldu þá svikara sem brugðu út
af „réttri stefnu“ og þannig voru
þessir þrír litnir hornauga af
mörgum hrein trúarsinnum og
jafnvel fordæmdir og þá vel að
merkja fyrir myndrænt frjáls-
lyndi sitt! Þessar stríðandi fylk-
ingar eiga þannig í ljósi þróun-
arinnar meira sameiginlegt en
þeim hefði nokkurntíma dottið í
hug eða viljað viðurkenna.
Þannig er rökfræði tímans eins
konar æðsti dómstóll, hæstiréttur
og staðfestir vissulega þann
forna framslátt, að tíminn einn
sker úrum gildi listaverka.
Guðmunda Andrésdóttir fremst meðal jafningja. Kristján Davíðsson,
Jóhannes Jóhannesson, Guðmundur Benediktsson, Steinþór Sigurðsson
og Hafsteinn Austmann standa álengdar. Til hópsins töldust einnig Val-
týr Pétursson og Karl Kvaran, en voru báðir fallnir frá þegar þessi síð-
asta sýning Septem-hópsins var haldin á Kjarvalsstöðum 1990.
Guðmunda og Septem