Morgunblaðið - 22.10.2002, Qupperneq 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 22. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að var einn góðan veð-
urdag að vinur minn
fyrirfór sér. Aldeilis
upp úr þurru að mér
fannst. Ég sá hann
sem hvers manns hugljúfa og
kunni ekki að lesa í hættumerkin.
Þau sá ég fyrst eftir á og þá var of
seint að gera eitthvað fyrir hann.
Nú get ég bara hugsað til hans.
En þegar ég lít í kring um mig,
þá sé ég, að hann var ekki einn á
báti að berjast við ofureflið. Það
er engu líkara en mörg okkar hafi
misst haldreipið í lífinu, hrakizt út
á eitthvert berangur, þaðan sem
engin von er í griðland.
Hvernig má það annars vera,
að þjóð, sem
fyrir ekki
svo löngu
taldist bjart-
sýnasta fólk
jarðar-
kringlunnar,
skuli næsta dag vera að alltof
stórum hluta ofurseld eiturlyfjum
og geðlyfjum, horfa upp á ofbeldi
og kynferðislega misnotkun í
stórum stíl og missa vænan skerf
af börnum sínum í sjálfsvígum?
Vísitölurnar segja, að okkur
eigi að líða betur en nokkru sinni
fyrr. Veraldargengið er tvíbent í
meira lagi, ef eftirsóknin eftir því
er þessu dýra verði keypt.
Eru lífsgæðin virkilega orðin
okkur svo altæk hugsjón að við
getum horft fram hjá öllum agnú-
um kapphlaupsins og fært hverja
þá fórn, sem til þarf að ná ein-
hverju ímyndarmarki?
Verðum við virkilega svo kald-
rifjuð í leiðinni, að græðgin loki
augum okkar fyrir þjáningum
náungans? Og viljum við ekki
missa sjónar á lífsblekkingunni,
hvað sem hún kostar; jafnvel þótt
við þurfum að troða börnin okkar
undir í hamaganginum?
Ég hlýt að vera á rangri leið
með þessum þankagangi.
Þetta getur ekki verið mynd
minnar þjóðar, sem er svo vel
menntuð og talar sig í hóp ham-
ingjusömustu þjóða heimsins,
þegar veraldargallúpið spyr.
Samt tók vinur minn líf sitt. Þetta
er að gerast hér.
Ekki á yfirborðinu. Ekki
ennþá. Þjóðaralbúmið er fullt af
brosandi andlitum; bæði karla og
kvenna. Sum eru alvarlegri en
önnur, önnur brosa meira en hin.
En þótt ég rýni í svip þeirra er
mér ómögulegt að sjá, hvort þessi
selur eiturlyf, eða hinn svívirðir
börnin sín, hvort þessi gengur
fyrir pillum; þarf eina til að
vakna, aðra til að halda sér gang-
andi, þá þriðju til að slaka á og
loks eina til að sofna, eða hvort
hinn hyggst taka líf sitt. Ég þekki
þetta ekki í sundur. Ekki fyrr en
eftir á. Það segir mér enginn neitt
fyrr en eftir á.
Það er sárt að þykjast hólpinn
og horfa þá fyrirvaralaust ofan í
hyldýpi, sem ég ímyndaði mér að
væri í versta falli bara til hjá öðr-
um og helzt langt í burtu.
Í gær snerist allt um kynferð-
islegt ofbeldi, sjálfsvíg og lyfja-
notkun. Nú segja menn, að streit-
an sé alvarlegasta heilsuvanda-
málið. Við búum við vinnustreitu,
sem leiðir af sér kvíða, þunglyndi
og neikvæð lífsviðhorf. Við búum
líka við heimilisstreitu og tóm-
stundastreitu, sem auka á kvíð-
ann, þunglyndið og neikvæðu lífs-
viðhorfin. Það er eins og ekkert
sé með okkur lengur, heldur allt á
móti. Að við eigum öngvan vin.
Og þegar ekkert haldreipi er við
höndina, og hvergi griðland í
garðinum, þá snúumst við gegn
okkur sjálfum.
Ég man enn hvað mér var kalt
við kistulagningu vinar míns. Og
þessi kuldastingur hleypur alltaf í
mig annað slagið.
En það er ekki eins og það sé
ekkert gert. Nú tökum við viku í
streituna; setjum á streituviku;
vinna gegn streitu. Við höfum
haldið viku til verndar hjartanu,
viku til að vinna gegn offitu, viku
gegn reykingum, viku gegn vímu-
efnum, þar áður viku gegn of-
beldi, viku gegn einelti og viku
gegn sjálfsvígum.
Það er engu líkara, en að það sé
okkur um megn að hugsa fram yf-
ir helgi. Enda kemur ný skýrsla
eftir helgina um ný vandamál og
fleiri fórnarlömb.
Við erum stöðugt að berjast við
afleiðingar í stað þess að ganga á
hólm við orsökina. Við berjumst
við afleiðingarnar í vikuskömmt-
um. En um orsökina má helzt
ekki tala.
Það hringlar í pilluboxum, sér-
fræðingum og ráðgjöfum, en samt
virðist stöðugt síga á ógæfuhlið-
ina. Það er eins og við ráðum ekki
við okkur. Við höfum ekkert hald-
reipi í okkar lífi. Við sækjum ekk-
ert lengur í lind eða læk. Þögnin
er orðin skerandi hávaði. Allt er á
útopnu og umfram allt að hafa
pillustaukinn og fjarstýringuna
innan seilingar. Stundarfriðurinn
er úti.
Kannski á ég ekki að mála
myndina svona dökkum litum.
Þeir eru margir, sem þrátt fyrir
allt, eiga sinn stundarfrið.
Það eru „bara“ 30% sem þjást
af streitu, það er „bara“ fjórði
hver Íslendingur, sem notar
tauga- og geðlyf, það eru „bara“
7,3% framhaldsskólanema, sem
hafa reynt sjálfsvíg, og það eru
„bara“ 17%, sem hafa orðið fyrir
kynferðislegri misnotkun fyrir 18
ára aldur.
Við hin erum náttúrlega í mikl-
um meirihluta. Og það erum við,
sem erum kjarninn í glansmynd-
inni af hinni hamingjusömu þjóð.
Það erum við, sem spegillinn seg-
ir að séum fegurst í heimi.
Er þá ekki allt í lagi? Getum við
ekki bara lokað augunum og
skellt skollaeyrum við neyðaróp-
unum? Nei, við verðum að taka til
hendinni. Við verðum að tala op-
inskátt um vandann og ráðast að
rótum hans. Líkur á sjálfsvígstil-
raunum eru nú tvöfalt meiri en
fyrir áratug. Við verðum að
bjarga til þess að bjargast.
Við verðum að axla ábyrgðina.
Hamingjan felst ekki í há-
timbruðum húsum. Henni er
sama um alla eðalvagna. Ef við
viljum lifa, verðum við að leita
uppi lindina og hlusta á lækinn;
finna okkur haldreipi í lífinu og
griðland um leið.
Sprungur
í glans-
myndinni
Hér er fjallað um Íslendinga; eina af
hamingjusömustu þjóðum í heimi, en
því fer fjarri, að allt sé sem sýnist.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
SÍÐLA árs 1995 samþykkti ríkis-
stjórn Íslands tillögu menntamála-
ráðherra um að 16. nóvember ár
hvert, fæðingardagur Jónasar Hall-
grímssonar, yrði dagur íslenskrar
tungu. Í framhaldi af því hefur
menntamálaráðuneytið árlega beitt
sér fyrir sérstöku átaki í þágu móð-
urmálsins og helgað þennan dag
rækt við það. Jónasi var sýndur mik-
ill sómi með þessari ákvörðun þáver-
andi menntamálaráðherra og er við-
urkenning á því að þar hafi farið eitt
af stærstu skáldum þjóðarinnar.
Fæðingarstaður skáldsins
Minningu Jónasar hefur verið
haldið á lofti í Öxnadal með upp-
byggingu Jónasarlundar en árið
1996 var upplýsingaskilti afhjúpað
þar og minnisvarði um Jónas var síð-
an afhjúpaður þar 1997. Jónasar-
lundur er í landi Steinsstaða í Öxna-
dal, en þar ólst Jónas upp eftir að
hann flutti frá Hrauni, og er þessi
fallegi lundur í dag vinsæll áningar-
staður fólks sem leið á um Öxnadal.
Það er áhugamönnum um minningu
skáldsins hinsvegar áhyggjuefni að
ríkisvaldið hefur ekki ennþá léð máls
á því að kaupa fæðingarstað skálds-
ins, Hraun í Öxnadal. Það eru u.þ.b.
fjögur ár síðan hætt var búskap á
jörðinni og eigendur jarðarinnar
vilja gjarna selja hana aðilum sem
mundu halda minningu þjóðskálds-
ins á lofti. Það yrði gríðarlegt áfall
fyrir unnendur skáldsins, og nátt-
úrufræðingsins, ef jörðin kæmist í
eigu aðila sem ekki sýndu minningu
skáldsins tilhlýðilegan sóma.
Fyrir liggja hugmyndir um fram-
tíðarnot jarðarinnar ef ríkisvaldið
fæst til að kaupa hana. Þarna gæti
verið fræðimannaíbúð, þarna er frá-
bært útivistarsvæði frá náttúrunnar
hendi, stórbrotnar gönguleiðir,
margvíslegir möguleikar í ferða-
þjónustu, bæði menningartengdri
sem almennri. Þarna mætti koma á
fót Jónasarmiðstöð þar sem saga
skáldsins og verk yrðu sýnileg al-
menningi og þarna eru skilyrði til
náttúru- og fræðirannsókna og gætu
öll þessi framtíðarnot átt samleið.
Reksturinn gæti verið uppbyggður
með sambærilegum eða svipuðum
hætti og gert hefur verið austur á
Skriðuklaustri þar sem Gunnars-
stofnun og menntamálaráðuneytið
hafa gert með sér samning um rekst-
ur og verkefni Gunnarsstofnunar í
minningu Gunnars Gunnarssonar
skálds.
Hverjir ættu að koma
að málinu?
Reifað hefur verið hvaða aðilar,
auk ríkisvaldsins, kynnu að hafa
áhuga á að eiga hlut að framtíðar-
rekstri og koma margir aðilar til sög-
unnar: Rekstur fræðimannaíbúðar
gæti verið á könnu Rithöfundasam-
bands Íslands, Félags íslenskra
náttúrufræðinga, Háskóla Íslands,
Háskólans á Akureyri og e.t.v. fleiri
félaga og stofnana. Útivistarsvæðið
yrði á forræði ríkisins yrði jörðinni
breytt í þjóðgarð (sem væri besti
kosturinn) eða friðland og myndi þá
Náttúruvernd ríkisins koma að mál-
inu ásamt heimamönnum, en væri
um fólkvang að ræða væri það á veg-
um Eyfirðinga.
Að menningartengdri ferðaþjón-
ustu gætu komið einkaaðilar, ferða-
málayfirvöld og Hólaskóli. Jónasar-
miðstöðin ætti að vera áhugamál
allra ofangreindra aðila og vera
kjarninn í starfseminni. Af hálfu rík-
isvaldsins eru það einkum umhverf-
isráðuneyti og menntamálaráðu-
neyti sem þetta mál snertir.
Áskorun
Eftir fimm ár, eða hinn 16. nóv-
ember 2007, munum við halda upp á
200 ára afmæli Jónasar og væri hon-
um virkilegur sómi sýndur ef ofan-
greind markmið yrðu komin í fram-
kvæmd þá. Það er ekki seinna vænna
að hefjast handa og fyrsta skrefið er
að fá ríkisstjórn Íslands til að sam-
þykkja kaup á jörðinni nú þegar áður
en hún lendir í höndum aðila sem
kjósa að nýta hana undir eitthvað allt
annað og óskylt minningu skáldsins.
Hvernig væri að stíga fyrsta skrefið
á næsta degi íslenskrar tungu, sem
nú nálgast óðum? Áhugamannahóp-
ur um framgang málsins skorar því á
alla þá sem málið varðar að láta í sér
heyra og styðja við bakið á þeim hópi
sem hefur myndað óformleg samtök
um að fæðingarstaður Jónasar kom-
ist í eigu ríkisins nú þegar. Hægt er
að hafa samband við undirritaðan til
að styðja framgang þessa máls.
Hraun í Öxnadal og
Jónas Hallgrímsson
Eftir Benedikt
Guðmundsson
„Fyrsta
skrefið er að
fá ríkisstjórn
Íslands til
að sam-
þykkja kaup á jörðinni.“
Höfundur er forstöðumaður
þróunarsviðs Atvinnuþróunarfélags
Eyjafjarðar.
HINN 21. október var aldarfjórð-
ungur liðinn frá því að Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin útbjó og setti
opinberlega fram fyrsta grunnlyfja-
listann (essential drug list). Á þess-
um lista eru lyf sem af virtustu vís-
indamönnum talin eru fullnægja
þörfum þeirra sem á annað borð
þurfa að nota lyf. Þetta eru því lyfin
sem ávallt þurfa að vera tiltæk á
hentugu formi og í nægilegu magni
að mati Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunarinnar.
Viðurkennd lyf – betri stjórnun
Hugsunin að baki grunnlyfjalist-
anum er í stuttu máli sú, að tak-
markaður fjöldi vel valinna og við-
urkenndra lyfja leiði til betri
stýringar á lyfjanotkun, lægri kostn-
aðar og betri heilbrigðisþjónustu.
Grunnlyfjalistinn og sú hugmynda-
fræði, sem hann byggist á, hefur á
undanförnum 25 árum verið tekinn
upp í 156 löndum. Í þessum löndum
hefur heilbrigðisþjónustan að mestu
byggst á grunnlyfjalistanum með
þeim árangri að nú hafa tvöfalt fleiri
einstaklingar en áður greiðan að-
gang að þessum lyfjum. Framfarir í
heilbrigðismálum viðkomandi landa
má að verulegu leyti rekja til grunn-
lyfjalistans.
Fyrsti grunnlyfjalisti WHO birt-
ist 21. október 1977 og tók þá til um
200 lyfja. Listinn hefur margsinnis
verið endurskoðaður og nær nú til
rúmlega 300 lyfja. Í ár kom út nýj-
asta útgáfa grunnlyfjalistans með ít-
arlegum upplýsingum um viðkom-
andi lyf og er hann nú mun
aðgengilegri fyrir lækna og aðra
heilbrigðisstarfsmenn en áður og er
bæði til á rafrænu formi og í að-
gengilegri handbók.
Afrek í sögu læknisfræði
Virtir vísindamenn á sviði heil-
brigðisvísinda og ráðamenn á þessu
sviði víðs vegar um heim eru þeirrar
skoðunar að gerð grunnlyfjalistans
árið 1977 hafi verið meiri háttar af-
rek í sögu læknisfræði, lyfjafræði og
lýðheilsu. Listinn er settur saman
og þróaður á gagnsæjan hátt á
grundvelli bestu þekkingar í lyfja-
og læknisfræði. Við gerð grunnlyfja-
listans eru hagsmunir sjúkra hafðir
að leiðarljósi, en þeir sem gera
listann eru óháðir öðrum hagsmun-
um.
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
beinir þeim tilmælum til allra þjóða,
ekki bara til þriðja heims þjóða,
heldur líka til þeirra iðnvæddu, að
laga heilbrigðisþjónustuna sem mest
að grunnlyfjalistanum. Með því tel-
ur stofnunin að það verði þjóðum
ekki um megn að ná því takmarki að
gera grunnheilbrigðisþjónustuna að
þeim almennu mannréttindum sem
hún er. Grunnlyfjalistinn er veiga-
mikill þáttur í að ná því takmarki.
Grunnlyfjalistinn ætti því eðli máls-
ins samkvæmt að njóta frekari for-
gangs í okkar heilbrigðisþjónustu.
Ódýrari lyf – sama heilsufar
Á undanförnum árum hafa menn
lagt kapp á notkun nýrra lyfja sem
sannanlega hafa aukið mjög kostnað
án þess að í öllum tilvikum sé hægt
að koma auga á bætta heilsu, eins og
Jóhann Ágúst Sigurðsson, prófessor
í læknisfræði, benti á í Morgun-
blaðinu fyrir skemmstu svo eftir var
tekið. Þá vekur það sérstaka athygli
að á sama tíma og margar þjóðir
reyna að tryggja aðgang að grunn-
lyfjum eru framleiðendur og inn-
flytjendur hér á landi að afskrá og
hætta framleiðslu sumra þessara
lyfja, en bjóða sjúkum og stofnunum
í staðinn mun dýrari lyf. Er svo
komið að lyfjakostnaður á mann á
Íslandi er hvað mestur í heimi. Þetta
þýðir að vaxandi lyfjakostnaður
gæti farið að bitna á þeim sem illa
eru staddir fjárhagslega en þurfa á
lyfjum að halda. Augljóst er því að í
næstu framtíð þarf að leggja meiri
áherslu á grunnheilbrigðisþjón-
ustuna, eins og Jóhann Ágúst Sig-
urðsson bendir réttilega á. Grunn-
lyfjalistinn er hornsteinn bættrar
almennrar heilbrigðisþjónustu, sem
nauðsynlegt er að standa vörð um
nú og í framtíðinni. Það er brýnt að
læknar og heilbrigðisstofnanir leggi
áherslu á að nýta sér grunnlyfjalist-
ann og þá hugsun sem hann byggist
á og sá sem þetta ritar hyggst láta
skoða hvort ekki sé rétt að niður-
greiða frekar lyf á tilteknum grunn-
lyfjalista, en önnur lyf.
Lækkum
lyfjareikninginn
Eftir Jón
Kristjánsson
„Gerð grunn-
lyfjalistans
árið 1977
var meiri
háttar afrek
í sögu læknisfræði,
lyfjafræði og lýðheilsu.“
Höfundur er heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra og
þingmaður Austfirðinga.