Morgunblaðið - 07.12.2002, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. DESEMBER 2002 47
B
orgarstjórinn í
Reykjavík vakti
máls á því í fjár-
hagsáætl-
unarræðu á
fimmtudag að tímabært er að
losa hlut borgarinnar í Lands-
virkjun. Ástæðan er meðal
annars þær gríðarlegu skuld-
bindingar sem fyrirséð er að
Reykvíkingar taki á sig vegna
virkjunar við Kárahnjúka.
Þetta er hárrétt. Ef Lands-
virkjun væri hlutafélag skráð
á Verðbréfaþingi gæti Reykja-
víkurborg gert þá kröfu að
verða leyst undan óvirkum
45% eignarhluta sínum í fyr-
irtækinu. Málaleitunum þar að
lútandi hefur hins vegar hing-
að til verið hafnað á grundvelli
sérlaga um fyrirtækið. Breyta
þarf lögum til að losa um hlut-
inn. Lög um Landsvirkjun
gera hins vegar einnig ráð fyr-
ir því að skuldbindingar sem
fara yfir 5% af eiginfé fyrir-
tækisins þurfi sérstakt sam-
þykki eigenda. Þetta þýðir að
á næstu vikum munu virkjun-
aráform Landsvirkjunar við
Kárahnjúka koma til kasta
borgarstjórnar. Ég tel raunar
að borgarstjórn eigi ekki að
hafa síðasta orðið um Kára-
hnjúka. Þá ábyrgð ber Al-
þingi. Borgarstjórn á hins
vegar tvímælaust að gæta
hagsmuna Reykvíkinga í hví-
vetna.
Arðsemisathugun og
áhættumat með þátttöku full-
trúa Reykjavíkur fer nú fram
á Kárahnjúkavirkjun. Jákvæð
niðurstaða úr henni hlýtur að
vera forsenda virkjunar. Frá
sjónarhóli Reykvíkinga er þó
ekki einsýnt að það þjóni
hagsmunum borgarinnar að
gangast í ábyrgð fyrir fram-
kvæmdinni jafnvel þótt arð-
semin reynist réttu megin við
strikið. Þetta stafar af því að
upphæð skuldbindinganna er
gríðarleg eða allt að 45 millj-
arðar króna. Í mínum huga
gera stórfelld virkjunaráform
Landsvirkjunnar því aðskilnað
Reykjavíkur og fyrirtækisins
að aðkallandi hagsmunamáli
höfuðborgarbúa. Fyrir slíkum
aðskilnaði eru þung rök.
Augljóst er að það samrým-
ist ekki boðaðri samkeppni á
raforkumarkaði að Reykjavík-
urborg eigi stóra hluti í tveim-
ur langstærstu orkufyr-
irtækjum landsins,
Landsvirkjun og Orkuveitu
Reykjavíkur. Frá árinu 1988
hefur Orkuveitan ekki séð ein-
vörðungu um endursölu á orku
frá Landsvirkjun. Þá hófst
virkjun varmaafls á Nesjavöll-
um. Þær framkvæmdir hafa
reynst mjög hagkvæmar eins-
og best sést af góðum rekstri
Orkuveitunnar og lækkun
orkuverðs til fyrirtækja og
heimila. Stefna Orkuveitunnar
er að haldið verði áfram á
sömu braut og í und-
irbúningi er virkjun á
Hellisheiði. Vegna þeirra
framkvæmda munu
Reykjavíkingar þurfa að
gangast í umtalsverðar
ábyrgðir.
Fjölmörg sóknarfæri
eru jafnframt hvarvetna í
borginni. Skuldbindingar
vegna virkjana Landsvirkj-
unar verður að meta á móti
öðrum kostum sem styrkja
innviði atvinnulífsins, svo sem
frekari varmaaflsvirkjanir
Orkuveitu Reykjavíkur, Tón-
listar- og ráðstefnuhús, Vís-
indagarða í Vatnsmýri eða
Sundabraut svo dæmi séu tek-
in. Sú mótbára að ríkissjóður
hafi ekki bolmagn til að losa
um hlut borgarinnar í Lands-
virkjun á heldur ekki við rök
að styðjast. Reykjavík gæti
leyst til sín stofnframlag borg-
arinnar, virkjunina við Sog,
eða aðrar virkjanir. Nýleg sala
ríkisbankanna stæði hæglega
undir því sem upp á myndi
vanta. Kjöraðstæður eru ein-
faldlega til að losa um eign-
arhlut Reykvíkinga í Lands-
virkjun. Þær á að nýta.
Reykjavíkurborg
og Landsvirkjun
Eftir Dag B. Eggertsson
’ Aðkallandi er aðlosa um eignarhlut
Reykvíkinga í Lands-
virkjun. ‘
dagur@reykjavik.is – Höfundur er
læknir og borgarfulltrúi.
Þessir þrír ágætu borgarráðsfulltrúar mynda
meirihluta í borgarstjórn Reykjavíkur ásamt
með framsóknarmönnum innan R-listans, sem
lúta forystu Alfreðs Þorsteinssonar. Vekur
óneitanlega athygli, að Alfreð skuli ekki valinn í
sparnaðarnefndina, heldur sitja þar tveir sam-
fylkingarmenn og einn vinstri/grænn. Hvað sem
því líður er sérkennilegt, að sama dag og borg-
arráð leggur lokahönd á þann hluta fjárhags-
áætlunar Reykjavíkur, sem nú hefur verið
kynntur, er ákveðið, að þeir setjist í sérstaka
sparnaðarnefnd, sem hafa reist borgarsjóði
hurðarás um öxl með útgjaldaþenslu á því fjár-
hagsári, sem senn kveður.
Með vísan til ábyrgðar R-listans á út-
gjaldaþenslu borgarsjóðs og skuldasöfnunar í
nafni Reykvíkinga ákváðu sjálfstæðismenn í
borgarráði að hafna boði um setu í þessari
dæmalausu sparnaðarnefnd. Er mikilvægt, að
ábyrgð sé skýrt skilgreind í störfum sveit-
arstjórna ekki síður en á alþingi, þar sem menn
skipast í stjórn og stjórnarandstöðu.
x x x
Stærstur hluti útgjalda ríkisins rennur til heil-
brigðis- og tryggingamála. Að þessu sinni skríð-
ur kostnaðurinn í fyrsta sinn yfir 100 milljarða.
Á þessu sviði er einnig mest deilt opinberlega
um, hvernig nýta beri opinbera fjármuni. Furðu-
legur er málflutningur þeirra, sem segja, að ekki
megi virkja krafta einkaaðila í þágu hins op-
inbera heilbrigðiskerfis. Er fráleitt að halda því
fram, að umbætur í þá átt jafngildi einkavæð-
ingu á heilbrigðiskerfinu eða mismunun á milli
fólks eftir efnahag. Í Svíþjóð fara sveitarfélög
með yfirstjórn heilbrigðisstofnana. Í Stokkhólmi
og víðar hafa sveitarstjórnir farið inn á þá braut
að nýta sér kosti einkareksturs til að nýta fjár-
muni sem best í þágu heilbrigðiskerfisins.
Sænsk-íslenska verslunarráðið efndi í lok sept-
ember til fundar í Reykjavík um einkarekstur á
sviði heilbrigðismála. Frummælandi var Johan
Hjertqvist frá Timbro-stofnuninni í Svíþjóð, sem
er höfundur bókarinnar The Health Care
Revolution in Stockholm, sem á íslensku mætti
nefna Heilbrigðisbyltingin í Stokkhólmi, en
virkjun einkaframtaks í heilbrigðiskerfinu þar
hefur vakið heimsathygli.
Breytingarnar í Stokkhólmi felast ekki í því,
að skattfé sé ekki lengur notað til að standa und-
ir kostnaði við heilbrigðisþjónustu. Þeir, sem búa
við þröng fjárhagsleg kjör, eru ekki verr settir
gagnvart þessari þjónustu en þeir, sem meira
mega sín. Samskonar reglur gilda þar og hér um
sama aðgang allra að heilbrigðiskerfinu án tillits
til efnahags. Í Svíþjóð greiða menn um 1.000 til
2.500 krónur fyrir að nýta sér þjónustu kerfisins.
Þeir sem eru á félagslegu framfæri eiga rétt á
sérstökum stuðningi til að greiða þetta gjald.
Í Stokkhólmi geta menn ekki keypt sér að-
gang að sjúkraþjónustu. Allir, sem nýta sér þá
þjónustu, sem kostuð er af skattfé, verða að
sætta sig við samskonar biðlista. Skiptir þá engu
máli, hvort menn snúa sér til þess, sem starfar
sjálfstætt á grundvelli verktakasamnings eða
borgarrekinnar stofnunar. Hið opinbera stendur
undir lyfjakostnaði á sjúkrahúsum. Allir búa þar
við sömu aðstæður og fæði, ekki er unnt að fá
séstakan aðbúnað á opinberum sjúkrahúsum
með því að borga meira. Þeir, sem sætta sig ekki
við þá aðstöðu, sem sköpuð er með opinberum
fjármunum, geta í Svíþjóð verið alfarið í höndum
einkaaðila og bera þá allan kostnað sjálfir –
sænska kerfið leyfir það en bannar ekki.
Innan þessa kerfis í Stokkhólmi er lögð
áhersla á árangur. Í stað fastra fjárveitinga fá
sjúkrahús fé í samræmi við árangur í starfi
þeirra og hafa verið settar mælistikur til að meta
hann. Markaðsaðferðir eru nýttar með því að
keppt er um opinbera samninga á grundvelli út-
boða. Öllum sjúkrahúsum hefur verið breytt í
fyrirtæki undir eigin stjórn. Skil eru á milli
kaupanda þjónustu og þess, sem veitir hana.
Starfsmönnum í opinberri þjónustu hefur verið
veitt fræðsla og aðstoð til að auðvelda þeim að
stofna eigin þjónustufyrirtæki.
x x x
Hvort heldur er hlustað á vinstrisinna í borg-
arstjórn eða á alþingi ræða um ráðstöfun á op-
inberu fé, er undarlegt að heyra þær röksemdir,
að betur sé farið með skattfé almennings í hönd-
um opinberra aðila, þar sem ábyrgðin er oft
óljós, en einkaaðila, sem sjálfir taka áhættu.
Rík tilhneiging er innan hins opinbera kerfis að
þenja sig út. Hlutverk stjórnmálamanna er að
stöðva slíka útþenslu í stað þess að ýta undir
hana. Þannig þjóna þeir hagsmunum umbjóð-
enda sinna best. Opinbera kerfið sér um sig
sjálft og haldi kerfistrúarmenn um hinn póli-
tíska stjórnvöl, er það oft eins og hellt sé olíu á
eld.
Stjórnmálamenn eiga að hafa forystu innan
hins opinbera kerfis við að skilgreina verkefni
og þjónustu við umbjóðendur sína á þann veg,
að unnt sé að fela einkaaðilum að sjá um fram-
kvæmdina og þeim sé greitt af skattfé almenn-
ings í samræmi við þann árangur, sem þeir
skila. Jafnvel þessi hugsun er bannorð hjá
vinstrisinnum hér á landi.
Skýrasta dæmið um gildi þess að virkja
einkaaðila í samstarfi við opinbera er á sviði
upplýsingatækni og hugbúnaðar. Því miður
sjást þess of mörg dæmi, að „ríkisvæðing“ í
þekkingariðnaði sé að aukast í stað þess að
verkefni séu með útboði falin einkaaðilum.
Forðast ber, að opinberir aðilar þenjist út á
þessu sviði eins og öðrum og menn sitji síðan
eftir nokkur ár uppi með stöðnuð fyrirtæki, sem
engum finnst í raun eiga heima undir opinberri
stjórn og fá ekki lífsmark nema stefnt sé að því
að einkavæða þau.
hálfunnin fjárhagsáætlun
bjorn@centrum.is
YRJUN janúar hefjast
æður um áhrif stækk-
r ESB á EES-samn-
nn. Fyrir skömmu
ust þær fréttir til Ís-
SB ætlaði að krefjast
ðunum að Íslendingar
russelsjóðina tuttugu-
að framlag sem nú er
ali við Morgunblaðið í
u fréttirnar staðfestar
esterlund, sem verður
gamaður ESB í við-
Auk þessa ætlar fram-
rnin að gera kröfu um
um innan ESB verði
fjárfesta í íslenskum
.
yggt að ef Íslendingar
að mörkuðum um-
nna – sem við höfum
frjálsan aðgang að í
öltu og Kýpur - verði
ir það. Við gerð EES-
skuldbundu Íslend-
að greiða í sjóði ESB
ónir króna á ári í fimm
r þáttur í því að fá að-
nri markaði ESB og
aðgang fyrir íslenskar
nn markað, þar með
flestar sjávarafurðir.
a greitt uppsett verð í
u Íslendingar sig hafa
n hluta samningsins og
yrfti ekki að greiða.
nnarrar skoðunar. Að
Spánverja voru Ís-
þvingaðir til greiða
áfram 100 milljónir króna á ári í
sjóði ESB. Það höfum við gert
samviskusamlega síðan. Kröfur
ESB nú eru ekki síst ótrúlegar í
þessu ljósi.
Engin vafi er á því að aðgangur
vara að mörkuðum núverandi
ESB-ríkja er eitt af því mikilvæg-
asta við EES-samninginn, enda
koma um 70% útflutningstekna
okkar þaðan. Því má segja að
skynsamlegt hafi verið að fallast á
óréttlátar kröfur ESB um áfram-
haldandi greiðslur. En frá um-
sóknarríkjunum koma um 0,02%
af útflutningstekjum Íslendinga.
Aðgangur fyrir 70% útflutnings-
ins hefur kostað 100 milljónir á ári
og til að halda óskertum aðgangi
fyrir 0,02 % útflutningsins hækk-
ar framlagið um meira en tvo
milljarða! Það hlýtur hver maður
að sjá hverskonar rugl þessar
kröfur eru.
Kröfurnar eru ekki í neinu sam-
hengi við ávinning Íslendinga af
stækkuninni og eiga ekki stoð í
EES-samningnum. Enda stand-
ast forsendur kröfugerðarinnar
ekki nánari skoðun. Af nógu er að
taka. T.d. kemur fram í máli West-
erlunds í viðtalinu við Morgun-
blaðið að við gerð EES-samnings-
ins hafi Íslendingar þurft að sætta
sig við tolla á tilteknar sjávaraf-
urðir til þess að halda evrópskum
aðilum frá fjárfestingum í íslensk-
um sjávarútvegi. Þess vegna sé
núna eðlilegt að tengja saman
spurninguna um óskertan aðgang
að mörkuðunum í austri og opnun
á fjárfestingu í íslenskum sjávar-
útvegi. Forsendan er hreinn til-
búningur. Í EES-samningsgerð-
inni voru þessi atriði aldrei tengd
saman og annað notað sem skipti-
mynt fyrir hitt. Krafan um fjár-
festingu í sjávarútvegi styðst því
ekki við rök, heldur fyrst og fremst
löngun ESB-ríkja til að komast í
auðlindirnar á Íslandsmiðum. Sú
löngun er skiljanleg þar sem
ástand fiskistofna Evrópusam-
bandsríkjanna er slæmt vegna
langvarandi óstjórnar og ofveiði.
Hins vegar er krafan óskiljanleg.
Kröfurnar og málatilbúnaður-
inn segja okkur tvennt. Í fyrsta
lagi hvað stækkun ESB kemur til
með að kosta í framtíðinni. Kröf-
urnar staðfesta það sem allir inn-
an ESB vita en enginn þorir að
segja, að kostnaðurinn verður
gríðarlegur. Núverandi ríki munu
taka ákvörðun á næstunni um
hversu mikið framlag einstakra
ríkja hækkar. En eftir 2006 munu
umsóknarríkin, sem öll eru fátæk-
ari en þau sem fyrir eru, taka þátt
í að ákveða hve mikið skuli greiða í
sjóði ESB. Frá þessum tíu ríkjum
koma tæplega kröfur um lækkun
framlags auðugustu þjóðanna. Er
skrítið að leiðtogar auðugri aðild-
arríkja skuli forðast að nefna tölur
við fólkið sem kaus þá? Þeir vilja
fyrir alla muni ekki þurfa að svara
því hvort auknum útgjöldum til
ESB verði mætt með niðurskurði
á velferðarþjónustu eða í mennta-
málum eða með hækkun skatta.
Og hvað myndu íbúar þeirra ríkja
sem notið hafa styrkjanna hingað
til segja ef þeir uppgötvuðu að
brátt hyrfu styrkirnir annað?
Í öðru lagi sýna kröfurnar okk-
ur hið rétta andlit ESB. Það birt-
ist ekki í fagurlega smíðuðum yf-
irlýsingum þess á hátíðarstundum
heldur í því sem við sjáum nú.
Minni hagsmunum er fórnað fyrir
meiri ef það hentar. Íslendingar
hafa upplifað það margsinnis
hvernig er að semja við ESB. Það
er venjulega eins og að framan er
lýst. Mjög erfitt. Og þótt ýmsir
vilji ekki sjá það vitum við að dvöl-
in innan sambandsins er sífelld
barátta um hagsmuni. Í þeirri bar-
áttu er gott að vera stór, vont að
vera lítill. Við eigum að draga lær-
dóm af þessu máli og nýta hann í
umræðunni um aðild Íslands að
ESB. Aðildin gerist æ ólíklegri, en
til eru aðilar sem halda því fram að
við eigum að sækja um. Telur ein-
hver í alvöru, í ljósi fenginnar
reynslu, að við munum ein sitja að
auðlindunum við Íslandsmið ef við
erum innan ESB? Viljum við að
mikilvægustu ákvarðanir um
framtíð Íslands séu teknar í
Brussel? Dæmi hver fyrir sig.
Reuters
ds og Evrópusambandsins í gegnum tíðina hafa ekki síst snúist um sjávarafurðir og tolla af þeim.
ið rétta andlit ESB
i Tjörva Pétursson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heimssýnar, hreyfingar sjálfstæð-
issinna í Evrópumálum.