Morgunblaðið - 10.12.2002, Blaðsíða 37

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 2002 37
VERNON Smith, nýbakaðan nób-
elsverðlaunahafa í hagfræði, má með
sanni kalla föður tilraunahagfræðinn-
ar. Hann er hvort tveggja óumdeild-
ur brautryðjandi í framkvæmd til-
rauna um atferli á mörkuðum og
lykilmaður í þróun sjálfstæðrar að-
ferðafræði í tilraunum hagfræðinga.
Daniel Kahneman, sem einnig hlýtur
Nóbelsverðlaunin í ár, hefur tekist að
greina og skýra margvíslegt mis-
ræmi milli tilraunaniðurstaðna og
viðtekinna kenninga.
Að þessu sinni virðist sænska vís-
indaakademían hafa komið mörgum á
óvart með vali sínu á verðlaunahöfum
í hagfræði. Vissulega verðskulda til-
raunahagfræði og frumkvöðlar innan
hennar viðurkenningu, en óvenjulegt
er að svo ungt fræðasvið fái svo mik-
ilsmetna viðurkenningu svo snemma.
Það er því ekki úr vegi að útskýra í
stuttu máli um hvað þessi fræðigrein
fjallar. Plássins vegna er umfjöllunin
einskorðuð við framlag Smiths og það
sem helst telst markvert í faginu í
dag.
Hagræn vindgöng
Smith var nemandi Edwards
Chamberlins, sem fyrir rúmum 50 ár-
um framkvæmdi tilraunir í eigin
kennslustofu þar sem nemendur tóku
að sér hlutverk kaupenda og seljenda
sem síðan gátu samið um viðskipti sín
á milli, tveir og tveir í einu. Niður-
stöðurnar stönguðust í grundvallar-
atriðum á við viðtekna kenningu um
fullkomna samkeppni og taldi
Chamberlin niðurstöður sínar vís-
bendingu um að kenningin væri röng.
Fjórtán árum síðar (1962) birti
Vernon Smith niðurstöður úr eigin
tilraunum sem voru sambærilegar
við tilraunir Chamberlins, að því frá-
töldu að Smith setti upp skipulagðan
tilboðsmarkað. Í þetta skiptið voru
niðurstöðurnar á allt annan veg, þar
sem verð á tilraunamörkuðum var
það sama og hin hefðbundna kenning
sagði fyrir um. Ótal sambærilegar til-
raunir hafa stutt þá niðurstöðu
Smiths, að skipulag markaða skiptir
miklu máli. Ennfremur að hægt sé að
skipuleggja markaði með þeim hætti
að niðurstaðan sé í samræmi við
klassísku samkeppniskenninguna.
Þessi tilraun Smiths hratt af stað
samfelldri bylgju tilrauna á skipulagi
markaða, sem sífellt hafa orðið þró-
aðri og ítarlegri. Víða um lönd hafa
verið settar upp tilraunastofur þar
sem margs konar markaðsreglur og
uppboðsform eru prófuð og borin
saman áður en þeim er hrint í fram-
kvæmd, líkt og líkön af flugvélum og
bílum eru iðulega prófuð í vindgöng-
um áður en framleiðsla hefst. Hjá
Hagfræðistofnun Háskóla Íslands
má meðal annars finna vísi að slíkri
starfsemi.
Tilraunahagfræði hefur ennfremur
gjörbreytt þróun fræðilegrar hag-
fræði, því að tilraunir eru vel til þess
fallnar að prófa kenningar. Í flestum
tilvikum er hægt að setja upp um-
hverfi í tilraunastofu sem er sam-
bærilegt við þá einfölduðu veröld sem
kenning er smíðuð í. Ef kenningin
stenst ekki nánari skoðun í tilrauna-
stofu má telja afar ólíklegt að hún
hafi eitthvað með raunveruleikann að
gera.
Úrslitakostaleikurinn
Tilraunir eru ekki aðeins gagnleg-
ar við að hafna heldur einnig við þró-
un nýrra kenninga, rétt eins og í
flestum greinum vísinda. Ástæðan er
einfaldlega sú að oft og tíðum koma
niðurstöður tilrauna mjög á óvart og
beina fræðimönnum inn á nýjar og
spennandi brautir. Eitt besta dæmi
um slíkt er bálkur af tilraunum um
hinn svokallaða úrslitakostaleik (e.
ultimatum game). Tveir taka þátt í
leiknum. Leikmaður A gerir tillögu
um hvernig skipta skuli tiltekinni
fjárhæð á milli hans og leikmanns B.
Leikmaður B fær síðan að sjá tillög-
una og getur samþykkt hana eða
synjað henni. Ef B samþykkir fá báð-
ir sinn hluta fjárhæðarinnar sam-
kvæmt tillögu A, en ef B samþykkir
ekki fær enginn neitt.
Hefðbundin hagfræði gerir ráð
fyrir, að hinn hagsýni maður (l. homo
economicus) B samþykki hvaða tilboð
sem færir honum einhvern ávinning,
þó ekki sé nema eina krónu. Enn-
fremur, að A geri sér grein fyrir
þessu og bjóði B aðeins örlítið brot af
heildarupphæðinni. Tilraunir með
þennan leik hafa verið gerðar víða um
heim, þar sem tengsl milli þátttak-
enda eru mismunandi og upphæðin
sem er til skiptanna er mishá. Nið-
urstöðurnar eru nær alltaf svipaðar.
A-leikmenn bjóða flestir skiptingu
þar sem B fær að minnsta kosti þriðj-
ung „kökunnar“ og margir stinga upp
á jafnri skiptingu. Ennfremur, að B-
leikmenn sem fá „ósanngjörn“ tilboð,
t.d. aðeins 20% fyrir sig, hafna tilboði
A í flestum tilvikum.
Eru dagar homo
economicus taldir?
Síðustu 15 ár eða svo hafa fjöl-
margir hagfræðingar, með Ernst
Fehr í fararbroddi, glímt við þessa
gátu. Athyglin hefur einkum beinst
að félagslegu tilliti í vali einstaklinga
og þá sérstaklega gagnkvæmni í sam-
skiptum. Í framhaldi af því hafa fjöl-
margar viðteknar kenningar innan
hagfræðinnar verið teknar til gagn-
gerrar endurskoðunar, því í mörgum
tilvikum getur gagnkvæmni haft um-
talsverð áhrif á niðurstöður.
Þessi dæmi sýna að tilraunahag-
fræði hefur bæði skotið sterkari stoð-
um undir margar viðteknar hag-
fræðikenningar, en á sama tíma
dregið verulega úr trúverðugleika
annarra. Þó má teljast langt í land að
skýra megi með almennum hætti,
hvenær óhætt er að nota forsenduna
um hinn skynsama mann og hvenær
ekki við hagfræðilega greiningu.
Tilraunahagfræði
Eftir Jón Þór
Sturluson
„Tilrauna-
hagfræði
hefur bæði
skotið sterk-
ari stoðum
undir margar viðteknar
hagfræðikenningar, en
á sama tíma dregið
verulega úr trúverð-
ugleika annarra.“
Höfundur er sérfræðingur á
Hagfræðistofnun HÍ.
Dæmi um verð: Áður: Nú:
Vatterað vesti 4.100 1.900
Prjónavesti 4.500 2.700
Bómullarpeysa 4.600 2.800
Jakkapeysa rennd 5.800 2.900
Bolur m. satínkraga 2.800 1.200
Slinkybolur 3.400 1.900
Tunika 3.600 1.900
Jakkapeysa m. loðkraga 4.300 2.600
Skyrta m. fellingum 3.900 1.900
Gallajakki 4.800 2.900
Dömujakki 6.400 2.900
Kápa m. loðkraga 6.500 3.900
Pils 3.700 2.300
Rúskinnsbuxur 8.900 4.400
Herraskyrta 4.000 2.400
Herrapeysa 6.100 2.900
Herramokkajakki 8.900 4.900
...og margt margt fleira
stærðir 36-52
hefst í dag
40—60% afsláttur
Síðumúla 13, sími 568 2870,
108 Reykjavík.
Opið frá kl. 10.00-18.00
ÚTSALA - ÚTSALA
Klapparstíg 27, sími 552 2522
GÖNGUGRIND
M. LEIKBORÐI OG BREMSU
kr. 6.900