Morgunblaðið - 10.01.2003, Blaðsíða 23

MENNTUN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. JANÚAR 2003 23
Á MÁNUDAGINN hefstnámskeið í félagsvísinda-deild Háskóla Íslands semfjallar um sjálfboðaliða-
starf. Steinunn Hrafnsdóttir fé-
lagsráðgjafi kennir á námskeiðinu en
hún er lektor á sviði sjálfboðastarfa
og félagasamtaka sem sinna velferð-
arþjónustu. Reykjavíkurdeild Rauða
kross Íslands fjármagnar þessa stöðu
frá árinu 2002. Námskeið af þessu
tagi eða um „þriðja geirann“ í velferð-
arsamfélaginu á sér ekki hliðstæðu.
Þriðja geirann má skilgreina sem
skipulega þjónustu við vandalausa
einstaklinga eða sem afmarkaða sam-
félagsþjónustu sem rekin er í sjálf-
boðasamtökum eða annarri skipu-
lagðri heild. Sjálfboðaliðinn leggur
fram vinnu sína og frítíma í þágu
meðborgara eða samfélagsins án þess
að þiggja laun fyrir.
Dæmi um sjálfboðaliðafélög eru
stofnanir og samtök á sviði fé-
lagslegrar velferðar og neyðarþjón-
ustu á borð við Rauða krossinn, Ör-
yrkjabandalagið, Samtök áhugafólks
um áfengis- og vímuefnavandann,
Landsbjörg og samtök á sviði æsku-
lýðsstarfa og tómstunda; íþrótta-
hreyfingin og skátahreyfingin.
Hlutur kvenna í kerfinu
Markmið námskeiðsins er að nem-
endur öðlist þekkingu og skilning á
mikilvægi sjálfboðasamtaka í þróun
velferðarkerfisins. Blaðamaður velti
fyrir sér hvort helstu stofnanir vel-
ferðarkerfisins, eins og heilbrigðis-
þjónustan og menntakerfið, ættu ræt-
ur sínar í starfi sjálfboðaliða. Og hvort
velferðarkerfið væri í raun reist á
sjálfboðavinnu kvenna; umönnun
sjúkra, barna og aldraðra.
„Já, tvímælalaust,“ segir Steinunn
Hrafnsdóttir og að sjálfboðasamtök
hafi haft mikil áhrif á uppbyggingu á
velferðarþjónustu. Á Íslandi voru fjöl-
mörg góðgerðar- og líknarfélög stofn-
uð á tímabilinu 1840–1900 sem sinntu
málefnum sem sveitarfélög og ríki
tóku síðar við. „Þessi félagasamtök
áttu frumkvæði að margvíslegri fé-
lags- og heilbrigðisþjónustu og má
nefna að allt þar til á fjórða tug ald-
arinnar voru það sjálfboðasamtök
sem ráku flestar stofnanir og starf-
semi á sviði félags- og heilbrigðis-
mála,“ segir hún og að það hafi fyrst
og fremst verið konur, bæði einstak-
lingar og samtök þeirra, sem áttu
frumkvæði að og byggðu upp félags-
og heilbrigðisþjónustu á fyrstu ára-
tugum aldarinnar, fyrir utan þá sem
var lögboðin. Ríki og sveitarfélög
styrktu starfsemina umtalsvert eða
greiddu ákveðið hlutfall kostnaðar.
Steinunn segir að eftir að hið op-
inbera tók í auknum mæli við velferð-
arþjónustunni hafi mörg þessara
samtaka starfað áfram með svipuðum
hætti eða í breyttri mynd. „Í dag veita
sjálfboðasamtök fjölbreytilega og
mikilvæga þjónustu fyrir ýmsa hópa
samfélagsins, berjast fyrir hags-
muna- og réttindamálum og virkja
fólk til þátttöku í þjóðfélaginu. Sjálf-
boðastörf eru því mikilvæg viðbót við
velferðarþjónustu hins opinbera,“
segir hún.
Steinunn segir unnt að taka þátt í
sjálfboðastarfi á mjög mörgum svið-
um í nútímasamfélögum, til dæmis í
félagslegu sjálfboðastarfi, íþróttamál-
um, umhverfismálum og menningar-
málum. „Fólk tekur þátt í sjálfboða-
starfi vegna ýmissa ástæðna eins og
t.d. lífsviðhorfa, áhuga eða persónu-
legrar reynslu,“ segir hún, og að eins
skipti máli hvernig tíðarandinn er í
þjóðfélaginu og hvað er vinsælt og
hvað ekki. „Það er erfitt að spá fyrir
um framtíðarverkefni sjálfboðaliðans
en hann mun áreiðanlega finna sér
vettvang þar sem hans eigin lífsgildi
eiga hljómgrunn og þar sem honum
finnst vera þörf fyrir krafta sína,“
segir hún.
Börn sem sjálfboðaliðar
Fáar rannsóknir hafa verið unnar á
sjálfboðastarfi á Íslandi. Mjög mikil-
vægt verkefni er þó að rannsaka við-
horf, umfang og eðli sjálfboðastarfa
hérlendis. „Eins þurfum við að svara
þeirri spurningu hvaða væntingar við
höfum til sjálfboðastarfs og hvert
hlutverk þess eigi að vera í íslensku
þjóðfélagi,“ segir hún, og að það
skorti frekari rannsóknir á því fólki
sem vinnur sjálfboðastörf. Steinunn
hefur þegar hafið undirbúning að al-
þjóðlegu rannsóknasamstarfi þar
sem framlag íslenska sjálfboðageir-
ans verður rannsakað. En hversu
sterkur er vilji nútímamanna til að
leggja stund á sjálfboðaliðastörf?
Mætti ef til vill „mennta“ börn í hug-
sjón sjálfboðaliðans? Steinunn segir
að hlutfall þeirra sem taki þátt í sjálf-
boðastarfi virðist haldast nokkuð
stöðugt, þó þarf að rannsaka þetta
betur hérlendis. Það sem hefur
kannski breyst er að sjálfboðasamtök
eru orðin mun fleiri en áður og því
kannski erfiðara fyrir einstök samtök
að fá fólk til liðs við sig.
„En það er án vafa unnt að
„mennta“ börn og ungmenni til að
taka þátt í sjálfboðastarfi,“ segir
Steinunn. „Kjörinn vettvangur til að
kynna börnum sjálfboðastarfsemi er í
tengslum við námsgreinina lífsleikni
sem er skyldunámsgrein í skólum
landsins.“ Í aðalnámskrá kemur ein-
mitt fram að lífsleikni gefi nemand-
anum tækifæri til að efla félagsþroska
sinn og að í þeirri námsgrein sé verið
að vinna með þætti sem tengjast því
að vera þátttakendur í lýðræðislegu
þjóðfélagi. „Með því að kynna börn-
um og ungmennum sjálfboðastarf-
semi og hvetja til þátttöku þeirra í
sjálfboðastarfi þá er einmitt verið að
efla félagsþroska og virka þátttöku í
þjóðfélaginu.“
Ólíkt starf eftir þjóðum
Steinunn segir að lokum að í al-
þjóðlegum rannsóknum á sjálfboða-
liðastarfi komi fram að framlag sjálf-
boðavinnu er misjafnt eftir löndum.
„Athygli vekur hversu hátt framlagið
er þar sem velferðarkerfi eru mest
þróuð eins og á Norðurlöndum. Einn-
ig er munur á milli landa á hvaða sviði
þátttaka í sjálfboðastarfi er mest. Á
Norðurlöndum er framlagið mest á
sviði tómstunda-og menningarmála
en minna í velferðarþjónustu. Aftur á
móti í löndum eins og Bretlandi og
Þýskalandi er framlag sjálfboðavinnu
meira í velferðarþjónustu en í tóm-
stunda- og menningarmálum. Þetta
segir okkur að hvert land hefur sína
sögulegu, samfélagslegu og stjórn-
málalegu einkenni sem móta eflaust
hlut sjálfboðageirans.“
Kennsla á námskeiðinu fer fram
með fyrirlestrum, umræðum og
kynnisferðum á sjálfboðastofnanir.
Kennt er á mánudögum kl. 13.55–
16.00 frá 13. janúar til 11. apríl.
Skráningargjald þeirra sem vilja
sækja einstök námskeið í HÍ eins og
þetta er 32 þúsund krónur en þeir
sem eru með háskólapróf geta sótt
um lækkun gjalds. Unnt er að skrá
sig í námskeiðið hjá Nemendaskrá
Háskóla Íslands.
Þekking á
starfi sjálf-
boðaliða
 Sjálfboðaliðastörf eru mikilvæg
viðbót við velferðarþjónustuna.
 Ungmenni efla félagsþroskann í
sjálfboðaliðastarfi.
Morgunblaðið/Jim Smart
Dæmi um mikilvæg störf sjálfboðaliðasamtaka er starf Rauða kross Íslands. Á liðnu ári var m.a. gengið til góðs í
þágu hungraðra í sunnanverðri Afríku og sýnir myndin nokkra sjálfboðaliða sem tóku þátt í söfnuninni.
Sjálfboðaliðar/ Rauði kross Íslands fjármagnar lektorsstöðu í félagsráðgjöf HÍ með áherslu á sjálfboðaliðastarf.
Steinunn Hrafnsdóttir gegnir henni og hefur kennslu á mánudaginn í þessum fræðum. Gunnar Hersveinn spurði
hana um námskeiðið og aðra þætti varðandi sjálfboðaliða, gildi starfsins í samfélaginu og menntun barna í þessu.
TEKIST var á um skólagjöld, rann-
sóknir, samkeppni og rekstrarfé ís-
lenskra háskóla á ráðstefnu Reykja-
víkurAkademíunnar 3. janúar eins
og sagt var frá á menntasíðu á
þriðjudaginn. Steinunn Kristjáns-
dóttir, formaður stjórnar RA, setti
ráðstefnuna og blaðamaður spurði
hana um viðhorf sjálfstætt starfandi
fræðimanna gagnvart stefnu stjórn-
valda um æðri menntun.
Steinunn telur menntunina vera
eitt helsta afl þjóðarinnar og segist
sakna markvissrar stefnu stjórn-
valda um hvernig nýta beri þetta
afl. Hún segir að stjórnvöld hafi
staðið mjög skynsamlega að málum
þegar leiðir til háskólanáms voru
opnaðar hérlendis á áttunda ára-
tugnum en þá var öllum sem áhuga
höfðu gert kleift að afla sér háskóla-
menntunar. Hún segir að þessi
stefna hafi skilað góðum árangri nú
á síðustu árum og því sé tímabært
að vinna markvisst að því að endur-
skoða hana í samræmi við breytta
tíma.
Steinunn segir rannsóknarþátt-
inn í háskólasamfélaginu vanmetinn
í stefnu stjórnvalda. „Stjórnvöld
verða að mínu mati að veita meira
fjármagni til rannsókna- og vísinda-
starfs en gert er í dag og tryggja
þannig betri nýtingu á menntun
landsmanna sem líta má á sem góða
fjárfestingu,“ segir hún og bendir á
að rannsóknir og vísindastarf þurfi
alls ekki að fara fram innan veggja
háskólanna sjálfra, heldur ætti það
einnig í æ ríkara mæli að fara fram
utan þeirra. Stjórnvöld þurfa, að
hennar mati, að gefa fræðimönnum
sem starfa að rannsóknum á eigin
vegum meiri gaum en áður hefur
verið gert. „Það er hreinlega ekki
rúm innan íslenskra háskóla fyrir
alla þá sem hafa aflað sér háskóla-
menntunar. Margir þeirra hafa jafn-
framt kosið að vinna sjálfstætt
vegna þeirra tækifæra sem rann-
sóknir einar og sér geta gefið af
sér,“ segir hún.
Steinunn segir að samfélagið kalli
eftir markvissri stefnu stjórnvalda í
þessum efnum. „Stjórnvöld ættu að
geta tekið þá áhættu að veita um-
talsvert meira fjármagni í rann-
sóknir sjálfstætt starfandi fræði-
manna og virkja það fólk sem þegar
hefur menntað sig, eða er í námi,
rétt eins og það getur tekið þá
áhættu að veita umtalsvert fjár-
magn í stóriðjuframkvæmdir. Hvort
tveggja er atvinnuskapandi en
spyrja má hvort gefi meira til þjóð-
arbúsins til framtíðar,“ segir hún,
og að stjórnvöld séu búin að fjár-
festa í menntun sem hægt sé að
virkja, svo segja má að ferlið sé að
því leytinu til hafið.
Hún telur á hinn bóginn að stjórn-
völd séu hrædd við að taka þá
áhættu að auka umtalsvert fjár-
framlög þess til rannsókna og
ástæðuna sennilega vera falda í
þeirri hugsun að vísindastörf verði
að skila af sér viðskiptalegum verð-
mætum. Sú krafa að styrkjahæfar
rannsóknirnar teljist þær sem veki
vonir um sýnilega söluvöru, hefur
margítrekað komið fram hjá stjórn-
völdum, að hennar mati. „Þessu við-
horfi gagnvart rannsóknum og vís-
indastarfi þarf að breyta.
Rannsóknir eiga ekki að skila neinu
öðru en niðurstöðum sem auðga og
efla þá þekkingu sem við búum yfir
nú þegar,“ segir hún.
Steinunn telur að mikilvægt
stefnumarkandi skref hafi verið tek-
ið þegar ákveðið var að flytja Rann-
sóknarráð Íslands í breyttri mynd
inn í nokkur ráðuneyti. Stjórnvöld
standi þannig nær ákvörðunum um
fjárveitingar ríkisins til rannsókna,
þótt hugmyndir að rannsóknunum
liggi sem fyrr hjá vísindamönnunum
sjálfum. „Ég tel það jákvætt þegar
stefna stjórnvalda í atvinnumálum
er samrýmd stefnu þeirra í rann-
sóknum,“ segir hún.
Auk þessara stefnumarkandi
breytinga vill hún að stjórnvöld veiti
meira fjármagni í rannsóknar- og
vísindastarf en áður hefur verið
gert. „Ég hef það á tilfinningunni að
stjórnvöld geri sér ekki nægilega
vel grein fyrir því hversu vel Íslend-
ingar eru í stakk búnir til þess að
takast á við krefjandi rannsóknir á
alþjóðamælikvarða,“ segir hún og
að menntun Íslendinga sé alls ekki
nýtt til fulls. Stjórnvöld gætu í aukn-
um mæli veitt bæði beina styrki til
rannsókna og vísinda eða til upp-
byggingar á rannsóknarsamfélag-
inu í heild. Sömuleiðis gætu stjórn-
völd gert einkareknum fyrirtækjum
eða stofnunum auðveldara fyrir
með að veita styrki til rannsóknar-
og vísindastarfa t.d. með skattafrá-
drætti, föstum framlögum eða ein-
hverju slíku. En það kom skýrt fram
hjá Ara Edwald, framkvæmdastjóra
Samtaka atvinnulífsins, á rannsókn-
arstefnu ReykjavíkurAkademíunn-
ar að áhugi og vilji forsvarsmanna
fjölmargra fyrirtækja og stofnana
til að koma frekar að íslensku rann-
sóknar- og vísindastarfi er fyrir
hendi.
„Ákjósanlegast væri ef fyrirtæki
og stofnanir myndu með hjálp
stjórnvalda ekki einungis veita
beina styrki til rannsókna heldur
stæðu einnig að stofnun rannsókn-
arstaða til lengri eða skemmri tíma
við rannsóknarstofnanir sem starfa
utan skilgreindra íslenskra há-
skóla,“ segir Steinunn og að við
rannsóknarstöðurnar yrði unnið að
rannsóknum og vísindastarfi í þágu
viðkomandi fyrirtækis eða stofn-
unar.
Vísindastefna
í deiglunni
Steinunn setur rannsóknarstefnu
ReykjavíkurAkademíunnar, en
stefna stjórnvalda í málefnum há-
skóla er í deiglunni nú í upphafi árs.