Morgunblaðið - 26.04.2003, Side 31

greidd af samskotafé bæjarins. Árið
1865 var hafist handa við að byggja
fangelsi í bænum, aðallega til að
hýsa drukkna aðkomumenn.
Á Ísafirði var byggt fangahús ár-
ið 1874, en það brann árið 1925 og
eini fanginn sem í húsinu var lést í
brunanum. Árið 1894 tók gildi lög-
reglusamþykkt fyrir Ísafjarð-
arkaupstað og ráðinn var lög-
regluþjónn. Árið 1901 var stofnuð
staða næturvarðar á Ísafirði og í
reglum um störf hans segir að hann
skuli vera lögregluþjónn um nætur.
Tveir lögregluþjónar voru ráðnir
við embætti bæjarfógetans í Hafn-
arfirði árið 1908, í kjölfar fjölgunar
íbúa vegna aukinnar útgerðar í
bænum. Þeim fækkaði í einn árið
1910, en var aftur fjölgað í þrjá árið
1917. Var sérstaklega tekið fram við
ráðningu þeirra, að þeir þyrftu
sjálfir að leggja sér til einkenn-
isfatnað og var umsókn þeirra um
styrk synjað af bæjarstjórn. Árið
eftir ákváðu lögregluþjónarnir að
segja upp starfi sínu og voru aðrir
ráðnir í þeirra stað. Hinir nýju lög-
regluþjónar fóru skömmu síðar
fram á kauphækkun en þá ákvað
bæjarstjórn að auglýsa störf þeirra
laus til umsóknar og voru aðrir
menn ráðnir. Þetta átti eftir að end-
urtaka sig hjá embættinu er kaup-
kröfur bar á góma.
Í lögreglusamþykkt Siglufjarðar
árið 1915 var ekki gert ráð fyrir
neinum lögregluþjónum, nema ef
eldsvoða bæri að höndum, en sama
ár voru þó skipaðir þrír næturverðir
af hreppsnefnd.
Í fyrstu lögreglusamþykkt fyrir
Vestmannaeyjar, sem gildi tók árið
1915, kemur meðal annars fram að
þeir sem í ölæði hafi í frammi há-
vaða eða ósæmilegt látbragð á al-
mannafæri, skuli heftir þar til þeir
komi til sjálfs sín aftur og sæti þá
sektum fyrir röskun á almannafriði.
Þetta ákvæði var í reynd ekki hægt
að framkvæma, því það var ekkert
fangahús í bænum. Samþykkti
sýslunefnd þetta ár að ráða mann til
lögregluþjónsstarfa yfir vetrartím-
ann. Hann var næturvörður.
Erfiðar aðstæður
Á Sögusýningunni má sjá gögn
frá fyrri tíð, þar á meðal dagbækur
lögreglunnar frá 19. öld, þar sem
fram kemur að starfsumhverfi lög-
reglunnar hefur oft á tíðum verið
erfitt. Guðmundur Guðjónsson sagði
að af heimildum mætti ráða að starf
lögreglu hefði löngum verið erfitt
og ekki vanþörf á kröftum hennar.
„Mörg dæmi eru um virðing-
arleysi gagnvart yfirvaldinu. Með
hliðsjón af „auglýsingu“ sem upp
var fest á Ísafirði árið 1892 má til
dæmis ætla að sýslumaður þar hafi
verið rassskelltur á Þorláks-
messukvöldi „að tveimur gildum
vottum ásjáandi fyrir dugnað í
málarekstri við Skúla Thoroddsen“.
Lögreglumenn voru ráðnir til
Siglufjarðar á öðrum áratug 20. ald-
ar. Árið 1919 lét Norðmaður lífið
þar í átökum milli hóps Norðmanna
og áhafnar dansks eftirlitsskips sem
kom í land vopnuð byssum og
stingjum. Þótti Dönunum að þeir
þyrftu að koma á reglu í bænum
vegna óróa af völdum Norðmann-
anna og mátti lögreglan sín einskis.
Engin málaferli fylgdu í kjölfarið
því bæjarfógetinn úrskurðaði að
málið væri sér óviðkomandi þar sem
engir Íslendingar væru viðriðnir
það.
Heimildir frá Vestmannaeyjum
1919 greina frá því að barið hafi
verið á lögreglu og aðstoð-
armönnum hennar, og hafi það ekki
verið ný bóla. Hneyksli vekur að
sekt vegna þess nemi minni upphæð
en flöskuvirði í venjulegri launsölu.
Úrræði lögreglu voru fábrotin og
sem dæmi brá lögregluþjónninn í
Vestmannaeyjum gjarnan á það ráð
að vista fanga á heimili sínu og var
hans eigið herbergi fangageymsla.
Iðulega áttu lögregluþjónar í erf-
iðleikum með flutning handtekinna
manna, en í Reykjavík var smíðaður
handvagn með kistu til þess að
flytja ölvaða menn og ósjálfbjarga.
Kistan var hinsvegar svo stutt að
hún rúmaði ekki meðalmenn á hæð,
svo hún kom lítt að notum. Lög-
regluþjónar tóku því oft þessa menn
á herðarnar og báru þannig.
Sum þeirra verkefna sem lýst
hefur verið hér að framan eru enn á
könnu lögreglunnar og hafa mörg
bæst við í áranna rás, að sögn Guð-
mundar Guðjónssonar. „Löggjöf og
ýmis skilyrði í samfélaginu hafa á
hverjum tíma mótað störfin og
ímynd lögreglunnar. Meðal áber-
andi leiðarmerkja í sögu hennar,
eru störf lögreglu samkvæmt áfeng-
isbannlögunum sem gengu í gildi
árið 1912 með innflutningsbanni, en
árið 1915 með sölubanni, og giltu að
mestu til ársins 1935. Þau breyttu
eðli lögreglustarfans að því leyti að
lögreglu var nú gert að skipta sér af
einkahögum manna, meir en áður,
meðal annars með húsleitum á
einkaheimilum.
Annað áberandi verkefni lögreglu
í Reykjavík var að takast á við
óspektir og skrílslæti á gamlárs-
kvöldum frá þriðja til sjöunda ára-
tugar 20. aldar, þar sem lífi fólks og
eignum var stefnt í háska í skjóli
múgæsingar. Sprengjum var kastað
að fólki, bílum velt, eldar kveiktir og
lögreglustöðin grýtt. Jafnvel er
dæmi um að bensíni hafi verið hellt
yfir lögregluþjóna og reynt að
kveikja í þeim.
Þá gekk íslenskt þjóðfélag í gegn-
um erfiða tíma í kjölfar heims-
kreppunnar miklu í kringum 1930.
Mikið atvinnuleysi einkenndi krepp-
una í kjölfar mikils verðfalls á út-
flutningsafurðum. Fyrirtæki urðu
gjaldþrota, fátækt varð áberandi og
margir sultu. Þetta ástand skerpti
skil milli þjóðfélagshópa, sem skip-
uðu sér jafnframt í pólitískar fylk-
ingar. Mikil heift var í stjórnmálum
á þessum tíma og urðu iðulega róst-
ur. Reyndar urðu harðvítugir bar-
dagar milli múgs og lögreglu þegar
verst lét og það kom fyrir að lög-
regluþjónar slösuðust illa. Úr áraun
áfengisbanns, óspekta og stétta-
átaka gekk lögreglan svo inn í um-
brot síðari heimsstyrjaldar við her-
nám Breta á Íslandi árið 1940.“
Breyttir tímar
Hinn 1. janúar 1929 var með lög-
um stofnað sérstakt embætti toll-
stjóra og færðust tollamál þá frá
embætti lögreglustjórans í Reykja-
vík. Jón Hermannsson lög-
reglustjóri tók við hinu nýja emb-
ætti tollstjóra, en ungur maður,
Hermann Jónasson, sem verið hafði
fulltrúi hjá embætti bæjarfógeta,
varð lögreglustjóri í Reykjavík. Eft-
ir breytinguna skyldi lögreglustjóri
hafa á hendi lögreglustjórn, með-
ferð sakamála og almennra lög-
reglumála og dómsmeðferð þeirra.
Þá heyrðu margvísleg málefni
áfram undir embætti lögreglustjóra,
önnur en bein lögregluverkefni.
Hermann Jónasson lagði grunn
að þeirri löggæslu sem lögreglan
býr við í dag, bæði sem lög-
reglustjóri og einnig síðar sem for-
sætis- og dómsmálaráðherra. Í tíð
hans voru settar ítarlegar reglur
fyrir lögregluna og eru mörg
ákvæði þeirra grunnur að reglum
sem gilda enn í dag.
Eftir miklar óeirðir 9. nóvember
1932, sem upp komu á opnum fundi
bæjarstjórnar Reykjavíkur, var
mikill hluti lögregluliðs Reykjavíkur
í sárum og óvinnufær um tíma. Var
því stofnað lið varalögreglu, samtals
um 150 manns, en án þess að sér-
staklega væri kveðið á um heimild
fyrir slíku í lögum. Ljóst er að mikil
tortryggni hefur ríkt af hálfu Al-
þýðusambands Íslands og Verka-
mannafélagsins Dagsbrúnar í garð
lögreglunnar og sérstaklega þó
hjálparliðs hennar. Það má leiða að
því verulegar líkur, að tortryggni og
harðvítug barátta þessara verka-
lýðssamtaka gegn varalögreglunni
hafi átt þátt í því að lög um ríkislög-
reglu voru sett árið 1933, sem
nefndust lög um lögreglumenn. Þau
mæltu fyrir um þátttöku ríkisins í
greiðslu kostnaðar vegna reksturs
lögregluliða og settu tiltekna um-
gjörð um löggæsluna.
Rannsóknarlögregla ríkisins tók
til starfa 1. júlí 1977 samkvæmt lög-
um sem Alþingi hafði sett árið áður.
Þannig færðust rannsóknir brota-
mála undan forræði Sakadóms
Reykjavíkur og lögreglustjóra á
höfuðborgarsvæðinu til sjálfstæðrar
stofnunar. Skipaður var sérstakur
rannsóknarlögreglustjóri ríkisins.
Hlutverk rannsóknarlögreglu rík-
isins var einnig að veita lög-
reglustjórum og sakadómurum í
landinu öllu aðstoð við rannsókn
brotamála þegar þeir óskuðu og
rannsóknarlögreglustjóri og/eða
ríkissaksóknari töldu það nauðsyn-
legt. Þá gat ríkissaksóknari falið
rannsóknarlögreglu ríkisins rann-
sóknir einstakra mála hvar sem var
á landinu þegar hann taldi þess þörf
og rannsóknarlögreglustjóri gat að
eigin frumkvæði tekið í sínar hend-
ur rannsókn mála utan höfuðborg-
arsvæðisins.
Lögregla nútímans
Með lögum nr. 92/1989 sem tóku
gildi 1992, urðu stórfelldar breyt-
ingar á skipan dómsvalds og um-
boðsvalds í héraði. Samhliða þess-
um breytingum voru gerðar
veigamiklar breytingar á sviði rétt-
arfarslöggjafar og meðal annars
unnið að setningu nýrrar heild-
arlöggjafar á öllum sviðum réttar-
fars í landinu. Núgildandi lög um
meðferð opinberra mála nr. 19/1991
tóku gildi á sama tíma en með þeim
var komið á skipun ákæruréttarfars
í öllum meginatriðum. Ný lög-
reglulög tóku gildi 1. júlí 1997. Þau
leystu af hólmi eldri lögreglulög og
lög um rannsóknarlögreglu ríkisins.
Rannsóknarlögregla ríkisins var
lögð niður og flest verkefni hennar
færð til lögreglustjóra í héraði og
embættis ríkislögreglustjóra. Um
leið voru lögfestar skýrari reglur
um framkvæmd lögreglustarfa og
um réttindi og skyldur lögreglu-
manna.
Endurskoðun laga um lögregluna
tengdist einnig breytingum sem
urðu með lögum um meðferð op-
inberra mála árið 1996. Þau miðuðu
að því að hraða rannsóknum brota,
auka skilvirkni með því að einfalda
feril mála á rannsóknarstigi og fela
lögreglustjórum ákæruvald í ríkari
mæli en áður. Þannig var ákæru-
vald í stærstum hluta þeirra mála
sem heyrðu undir ríkissaksóknara
flutt til lögreglustjóra.
Með lögreglulögunum sem gildi
tóku 1. júlí 1997 var komið á fót
embætti ríkislögreglustjóra sem fer
með málefni lögreglunnar í umboði
dómsmálaráðherra. Með sama hætti
fer ríkislögreglustjóri með málefni
lögreglunnar á Keflavíkurflugvelli í
umboði utanríkisráðherra. Samhliða
þessu tók embættið við veigamikl-
um stjórnsýsluverkefnum á sviði
löggæslunnar í landinu.
Á Sögusýningu lögreglunnar má
sjá ýmsa vegvísa í þeirri miklu sögu
sem hér hefur verið rakin, allt frá
stundaglasi og morgunstjörnu vakt-
aranna á tímum Innréttinganna að
tæknivæddum tækjum og tólum
sem lögreglumenn nútímans notast
við í starfi sínu. Í dag, laugardag,
verður ennfremur, í tilefni 200 ára
afmælisins, haldinn sérstakur Lög-
regludagur og verða lögreglustöðv-
ar um allt land opnar almenningi,
þar sem landsmönnum gefst kostur
á að kynna sér húsakynni og tækja-
búnað lögreglunnar, jafnframt því
sem lögreglan verður kynnt fyrir al-
menningi, auk þess sem Lög-
regluskóli ríkisins verður með
skipulagða dagskrá.
Morgunblaðið/Sverrir
Guðmundur Guðjónsson yfirlögregluþjónn við einkennisbúninginn frá 1803, sem fyrstu lögregluþjónarnir í
Reykjavík klæddust. Til hægri má sjá klæðnað íslenskra lögregluþjóna í upphafi 21. aldar.
Ljósmynd/Júlíus Sigurjónsson
LÖGREGLAN Í 200 ÁR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. APRÍL 2003 31
ÞAÐ var í september 1941 milli klukkan tvö og þrjú
um nótt að vakthafandi varðstjóri hringdi í lögreglu-
stjóra og skýrði frá því að átök hefðu orðið milli banda-
rískra landgönguliða og lögreglumanna í Reykjavík,
með þeim afleiðingum að fimm hermenn lægju meðvit-
undarlausir á lögreglustöðinni. Væri búið að panta
hersjúkrabíl til þess að koma þeim á spítala. Lét lög-
reglustjóri þegar hafa samband við Kilgarif ofursta,
sem fór með lögreglustjórn bandarísku herlögregl-
unnar, og hittust þeir í framhaldinu á lögreglustöðinni,
þar sem þeim var skýrt frá málavöxtum.
Lýsing Agnars Kofoed-Hansen á atburðinum kemur
fram í viðtali við hann í Lögreglublaðinu árið 1978 og
er í stórum dráttum þessi: Harmonikkuspilari nokkur
var á heimleið eftir Laugavegi í Reykjavík með hljóð-
færi sitt eftir að hafa spilað á skemmtun, þegar hann
mætti fimm landgönguliðum, sem báðu hann um að af-
henda sér harmonikkuna. Þegar hann neitaði slógu
sjóliðarnir hann niður og fékk hann af töluverðan
áverka. Auk þess brotnaði harmonikkukassinn í spón,
en nikkunni sinni sleppti spilarinn þó ekki. Kristján
Vattnes lögreglumaður og frægur íþróttamaður var á
eftirlitsgöngu skammt frá, heyrði ólætin og kom á
staðinn í sama mund og spilarinn var sleginn í götuna.
Hljóp Kristján á eftir árásarmönnunum, sem lögðu á
flótta er þeir sáu hann, og náði hann fljótlega einum
þeirra. Vildi sá ekki fallast á að koma með lögreglu-
manninum niður á lögreglustöð og réðst nú allur hóp-
urinn á hann, en hann reyndist þeim erfiður og fljót-
lega barst aðstoð annars lögreglumanns, Guðbrands
Þorkelssonar. Upphófust mikil átök, þar sem lög-
reglumennirnir notuðu vasakylfur sínar, en sjóliðarnir
notuðu á móti löng vasaljós og belti með þungum belt-
issylgjum. Bardaganum lauk þannig að landgöngulið-
arnir fimm lágu óvígir eftir, en lögreglumennirnir
voru bæði sárir og móðir. Vörubifreið, sem var að
hluta til yfirbyggð, átti leið þarna um og stöðvuðu lög-
reglumennirnir hana. Var hermönnunum komið fyrir í
bifreiðinni, en áður en komist var af stað dreif að 15–
20 hermenn, bæði bandaríska og breska, sem voru
ekki á því að láta lögregluna komast burt með félaga
sína. Þegar þeir gátu ekki náð hermönnunum af bíln-
um reyndu þeir að hvolfa honum. Hafði það nær tekist,
þegar þeir komust af stað og var ekið hratt niður á lög-
reglustöð.
Agnar Kofoed-Hansen lögreglustjóri taldi þetta
mjög alvarlegt mál og var hann þá minnugur atburðar
í Managua, höfuðborg Nicaragua, sem fyrsti sendi-
fulltrúi Bandaríkjanna á Íslandi hafði eitt sinn skýrt
honum frá. Þar höfðu nokkrir landgönguliðar banda-
ríska flotans lent í átökum við þarlenda lögreglumenn
og hlotið af tiltölulega meinlausa pústra. Þegar það
fréttist til bækistöðva landgönguliðanna, tók stjórn-
laus hópur þeirra sig til og drap allmarga lög-
reglumenn og lagði auk þess eld í lögreglustöðina. Af
þessu spannst hið alvarlegasta milliríkjamál. Þá hafði
haustið áður komið upp atvik á Íslandi, þar sem kan-
adísk hersveit kom með alvæpni á lögreglustöðina í því
augnamiði að taka lögreglustjórann í Reykjavík fast-
an, þar sem þeir töldu sig vita að íslenskir lög-
reglumenn hefðu handtekið unga vinkonu þeirra og
fært í fangageymsluna. Þetta reyndist ekki rétt og var
einum hermanninum leyft að fá staðfestingu þess með
því að skoða inn í fangageymsluna. Hurfu hermenn-
irnir á brott við svo búið.
Í ljósi atburðarins í Managua lagði lögreglustjóri
það til við Kilgarif ofursta að þeir færu strax til bæki-
stöðva Bonesteel yfirhershöfðingja herafla banda-
manna á Íslandi og vektu hann upp. Var það gert. Lög-
reglustjóri gerði yfirhershöfðingjanum grein fyrir
málinu og lýsti jafnframt áhyggjum sínum og lögregl-
unnar vegna líðanar landgönguliðanna, sem meiðst
höfðu, en einnig afleiðingum þess, er fréttir af atburð-
inum bærust til hinna ýmsu herbúða. Lögreglustjóri
spurði Bonesteel að því hvort ekki væri mögulegt að
hafa tilbúna fréttatilkynningu um atburðinn ásamt
dagskipan frá honum til yfirmanna hinna dreifðu her-
búða, þegar þeir væru vaktir. Bonesteel féllst á þetta
og var það gert. Þannig lauk þessu máli án eftirmála
fyrir íslensku lögregluna.
Átök lögregluþjóna og
hermanna á stríðsárunum
Heimildarmaður: Guðmundur Guðjónsson yfirlögregluþjónn
svg@mbl.is